3.Жалпы аймақтық климат құрушы факторлар, ауа массаларының маусымдық циркуляциясы. Торпиктік климат түрінің басымдылығы. Құрлықтың су ресурстары мен су балансы, ішкі ағынның су алаптары.

Жер шарының климаты алуан түрлі. Ол Жер бетінде Күннің жы- луы мен атмосфералық жауын-шашынның әркелкі таралуына бай­ланысты болады. Белгілі климат зерттеуші ғалым Б.П.Алисов Жер шарында бір-бірінен температуралық жағдайлары және ауа масса- ларының қасиеттері мен эсер ету аймақтары арқылы айырмашылық жасайтын 13 климаттық белдеуді ажыратқан.

Климаттық белдеулер негізгі және өтпелі болып бөлінеді (25-су- ретті қараңдар). Негізгі климаттық белдеулер торт ауа массалары- ның жыл бойы басым эсер ететін аудандарына сәйкес келеді. Экватор аймағында экваторлыц климаттық белдеу орналасқан. Бүл белдеу­де қысым томен, жыл бойы экваторлық ауа массалары эсер етеді. Күн сәулесінің мол түсуіне байланысты бүлбелдеуде бүкіл жыл бойы ауа температураеы жоғары болады. Жоғары өрлеген ауа қозғалысы- ның басым болуы, пассат желдері арқылы ылғалды мүхиттық ауа массаларының түрақты енуі нәтижесінде жыл бойы жауын-шашын мол түседі. Ауа райы ыстық, ылғалды әрі қапырық болады.

Тропиктік белдеулер жыл бойы тропиктік ауа массаларының ық- палында болады. Сондықтан бүл белдеуде түрақты жоғарғы қысым мен томен бағытталған ауа қозғалысы басым. Жазда ауа массалары- ның температурасы өте жоғары, ал қыста салқын болып келеді. Тро- пиктік ауа массалары әдетте өте қүрғақ. Өйткені 10-12 км биіктіктің өзінде экватор аймағынан тропиктергебағытталған ауа ылғалы едәуір азайған күйде келеді (ол неліктен?). Ауа төмендеген сайын қызып, бүрынғысынан да қүрғақтығы арта түседі. Бүл белдеуде жаңбыр қүр- лықтың жазық бөліктерінде ғана емес, ашық мүхит үстінде де өте сирек жауады. Сондықтан тропиктік белдеулерде Жер шарындағы аса ірі континенттік шөлдер: Сахара, Арабия, Калахари, Викторияорналасқан.

Қоңыржай белдеулерде жыл бойы қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым болады. Мүнда тропиктік белдеулермен салыс- тырғанда едәуір салқын, жыл мезгілдері айқын байқалады (ол нелік- тен?). Жауын-шашынның жылдық мөлшері жалпы алғанда біршама мол болғанымен, белдеу ішінде әркелкі таралады. Қоңыржай белдеуі шегіндегі материктердің батысында ылғал мол, бүл мүхиттардағы ылғалды ауа массаларының батыс желдер арқылы тасымалдануы- мен байланысты. Шығысқа қарай жылжыған сайын ауа ылғалынан айырылып, континенттік сипат алады, жауын-шашын күрт кемиді. Ал материктердің шығыс жағалауларында мүхиттардың ықпалының күшеюіне байланысты жауын-шашын мөлшері қайта артады.

Өтпелі климаттық белдеулер негізгі белдеулердің аралығында ор- наласқан. Олардыңаттарындағы «суб» сөзілатынның «таяу, маңы» деген мағынаны білдіреді. Өтпелі белдеулердің климатынегізгі белдеулердегі ауа массаларының жыл мезгілдеріне байланысты қозғалыстарымен түсіндіріледі. Солтүстік жартышардың субэкваторлық белдеуінің жазы экваторлық белдеуге, ал қысы тропиктік белдеуге үқсас. Ал субтропиктік белдеудің жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге үқсас.

Ауа массалары – тропосфераның көлбеу бағытта біртұтас болып қозғалатын ірі, біртекті бөліктері. Белдемдік орнына байланысты: арктикалық (Оңт. жарты шарда – антарктикалық), қоңыржай белдеулік, тропиктік және экваторлық болып негізгі 4 түрге бөлінеді. Әрқайсысының өзіне тән температурасы, ылғалдылығы, көріну қашықтығы, т.б. ерекшеліктері болады. Бұлардың өзі теңіздік және құрлықтық болып екіге бөлінеді. Термодинамик. сипатына қарай салқын, жылы және жергілікті болып аталады. Салқын тұрақты ауа массалары құрлық үстінде, қыста үлкен антициклон жүйесінде, жер бетінің радиациялық салқындауы нәтижесінде пайда болады. Оған Сібір антициклонында қалыптасатын Саха (Якутия) үстіндегі құрлықтық ауа массасы жатады. Ол Қазақстан климатына (әсіресе қыста) елеулі ықпал жасайды. Қыс кезінде Сібір антициклонының әсерінен ауаның жоғарыдан төмен қозғалуына байланысты бұлт азайып, жер беті суып, аязды ауа райы қалыптасады. Сондықтан оны «Сібір қысы» деп атайды. Жазда Орт. Азия аумағы үстінде орнығатын тропиктік ауа массасы температурасы жоғары, өте құрғақ ауа райын қалыптастырады. Оны «Азиялық жаз» деп атайды.

АУА МАССАЛАРЫ - белгілі бір жалпы қасиеттері бар және материктер мен мұхиттардың үлкен бөліктері бойынша влшенетін тропосфераның біртекті бөлігі; біртекті төселме беттің үстінде біртекті радиациялық жағдайда қалыптасады. Атмосфераның жалпы циркуляциясындағы ағыстардың бірінде тұтасымен орын ауыстырады және бір-бірінен атмосфералық Шептермен бөлініп тұрады.