36. Хром-ң Денвер классификациясы

Денвер классификациясы бойынша хромосомаларды үлкенінен кішкентайына қарай орналастырып, олардың идиограммасын құрастырады да, әрқайсысын номерлейді. Содан кейін хромосома морфологиясына қарай оларды бірнеше топқа топтастырады, мұнда негізгі көрсеткіш ретінде центромералық индекс (ЦИ) пайдаланылады. ЦИ дегеніміз – хромосоманың қысқа иіні ұзындығының бүкіл хромосома ұзындығына арақатынасы (%) б.т.

А-тобы: 1-2-3 хром-р;ең рірі метацентрлі хромосомалар (ЦИ = 38-49);

В-тобы: 4-5хром-р; ірі субметацентрлі хр-р (ЦИ = -30);

С-тобы: 6-12 хр-р; орташа субметацентрлі хр-р (ЦИ = 27-35);

Д-тобы:13-15 хр-р;орташа акроцентрлі хр-р(ЦИ=15)

Е-тобы:16-18 хр-р;ұсақ метоцентрлі хр-р(ЦИ= 26-40)

Ғ-тобы:19-20 хр-р;ең ұсақ метоцентрлі хр-р(ЦИ=13-23)

Х хромосома-орташа субметацентрлі (С тобы),У хромосома-ең ұсақ акроцентрлі (G тобы) хр-р б.т.

Денвер жіктелуінің кемшілігі бір топқа жататын хр-ды гомологтық жұптарға жұптастырудың қиын, тіпті мүмкін болмауы.

37. Мутагенез және мутагенді факторлар; мутациялардың патологиялық әсерлері. Мутацияның жіктелуі:

Мутагенез- мутациялардың пайда болу процесі.

Мутагендік әсер тудыратын сыртқы орта факторлары – мутагендік факторлар д.а. 3 түрі бар.

Физикалық: иондаушы, рентген сәулесі, ультракуһүлгін сәулелері, жоғарғы немесе төменгі температура, қысым.

Химиялық: альдегидтер, қышқылдар, спирттер, дәрілік препараттар.

Биологиялық: гормондар, ауру тудыратын вирустар, бактериялар, паразит құрттар.

Өзгергіштік тірі организмдердің ортақ факторларының әсерінен жаңа белгілірге ие болу қасиеті. Өзгергіштік фенотиптік(тұқым қуаламайды) және генотиптік(сыртқы ортаға тәуелсіз тұқым қуалайды) болып екіге бөлінеді.

Генотиптік өзг-к 2-ге бөлінеді:

Комбинативтік- бұл ата-анада жоұ жаңа белгіледің пайда болуына әкеледі.

Мутациялық- клетканың генетикалық аппаратында ішкі және сыртқы факторлар әсерінен пайда болатын өзг-к. Бұл жағдайда фенотип те генотип те өзгереді.

Егер ДНҚ мол-ң құрылысының өзгерулері,бұзылыстары тіршілікті болдырмайтын не адам денсаулығына айтарлықтай зиян келтіретін болса,яғни геномның қызмет етуін айтарлықтай өзгертетін болса,онда бұларды мутациялар д.а.Мутациялардың популяциядағы орташа жиілігі -1% төмен болады.Мыс: Дюшен миодистрофиясы, А-гемофилия, фенилкетонурия т.б. гендік жиілігі 1:2000-5000.Генетикалық полиморфизмнен ерекше мутациялар адамның дамуына айтарлықтай зиянды әсер етеді және тұқым қуалаушылық өзгерістердің негізгі себептері болып келеді.Мутациялардың міндетті салдарының бірі болып кодтың өзгерулері саналады.

Мутацияның жіктелуі:

А) Геномдық-хромосома санының өзгеруін не еселеп өсуін айтамыз.

2 түрі бар:

-анеуплоидия- нуллисомия(44 хр), моносомия(45 хр), трисомия(46+1хр) күйінде кездеседі.

– полиплоидия- хр-ма санының еселеп өсуі.

Б) Хромосомалық н/е аберация- хр-ң құрылысының өзгеруіне байланысты болады.2ге бөлінеді:

- хр аралық(транслокация-бір хр бөлігі үзіліп, екінші бір гомологты емес хр-ға жалғануы)

-хр ішілік(делеция, дупликация, инверсия)

В) Гендік- ДНҚ мол-ң бір участогында болатын өзгергіштік.

-миссенс м/р- бір мағыналы кодонның екінші мағыналы кодонға өзгеруіне алып келеді.

-нонсенс- мағыналы кодонның мағынасыз стоп кадонға өзг.

-бейтарап- фенотипті өзгертпейтін м/р.

-нольдік-қызметтік маңызы бар ақуыздың синтезделуін болдырмайтын м/р.

-нүктелі-кодонның бір нуклеотидінің өзгеруі.

38-39.ДНҚ-ң бұзылуы және репарациясы

ДНҚ бұзылысының 2 түрі бар:1)азоттық негіздердің бұзылыстары,2)ДНҚ тізбегінің бұзылысы.Азоттық негіз бұзылысы репарация арқылы реттелініп отырылмаса 70 жылдың ішінде ағза жасушалары өліп кетеді.Азоттық негіздердің бұзылыстары:

Негіздердің гидролитикалық жойылуы-сыртқы орта факторларынан болады(ультракүлгін)

Негіздердің гидролитикалық аминсізденуі-негіз түгел жойылмай, құрамындағы амин ьоптары ғана жойылады,яғни нуклеотидтер аминсізденеді.Осының нәтижесінде:

Цитозин(Ц)- У ге

5-метил цитозин- Т-ге

А-гипоксантинге айналады.Мұндай бұзылыстар генетикалық кодтың мағынасын бұзалды.

Тимерлік димерлердің пайда болуы.Бұл құбылыс ультракүлгін сәулелері нәтижесінде пайда болады.

ДНҚ тізбегініің бұзылыстары:

А)жекеленген тізбектердің үзілістері-көршілес нуклеотидтер арасындағы фосфодиэфирлік байланыстың үзілуі салдарынан болады.

Б)көлденең тігілулер-бұл нуклеин қышқылы мен ақуыз молекуласы арасындағы коваленттік байланыстың түзілуі.2 түрі бар:

-ДНҚ-ДНҚ, яғни 2 ДНҚ молекуласының тізбектері арасындағы ковалентті байланыс.

-ДНҚ-ақуыз, яғни ДНҚ мол-ң бір тізбегіндегі негіздердің хр-ң бір ақуызымен байланысы.

Репарация 4 түрі бар:

Фотореактивация н/е жарықтық – 1962 ж Руперт ашқан. Ультракүлгін сәулелері ДНҚ мол-на әсер етіп, онда тиминдік димирлер пайда етеді. Яғни бір тізбектегі екі көрщілес тиминдер-екінші тізбектегі аденинмен байл-н үзіп, өзара байланысады, бұл кезде фтореактивтеуші ферменттер жарықтың әсерімен тиминдік димирлерді ыдыратып, ДНҚ мол-н бұрынғы күйіне келтіреді

Бұл кезде- эксцинуклеаза ферменті бұзылған жерді тауып, оның екі ұшын кеседі. Эндонуклеаза ІІ арқылы 5^І ұшынан кесіледі, экзонуклеаза 100ге жуық нуклеотидтерді біртіндеп алып тастайды. Сосын ресинтез, яғни жаңа синтез-ДНҚ полимераза β арқылы жүзеге асады.Репарация дұрыс жүрмесе-пигементтік ксеродерма дамиды.

Эксцизиялық н/е қараңғылық-ХХғ 50 жылдары Геррен ашқан. Жарықтың қатысуынсыз жүреді, бірнеше сатылардан тұрады.

-эндонуклеаза ферменттері п.б-ған димерлерді тауып, оларды танып қияды.

-кесілген ДНҚ мол-ң жіпшелерінің ұштарын экзонуклеаза ферменттері танып, арасын алшақтатады да ығыстырып шығарады.

-ДНҚ полимераза ферменті кесіліп алынып тасталған нуклеотидттер орнына ДНҚ-ң үзілмеген екінші жіпшесі негізінде комплиментарлық принциппен, қалыпты нуклеотидтерді синтездейді.

-лигаза ферменттері синтезделген нуклеотидтерді ДНҚ-ң кесілген жіпшесіне жалғайды.

3) Репликациядан кейінгі репарация. ДНҚ бұзылыстары репарацияға дейін жөнделуі кк.Егер жөнделмесе репликация кезінде бірінші тізбектегі бұзылған жер комплементарлы екінші тізбек түзгенде екінші тізбекте ашық жер қалады.Репликациядан кейінгі репарация: REC-А белогі ашық қалған учаскеге жалғанды.Сол кезде рекобинация жүреді, яғни бастапқы бірінші тізбектің комплементарлы бөлігін бірінші тізбектің ашық жерге орналастырады.Комплементарлы бөлігі алынған бастапқы бірінші тізбектің бос қалған жері репликация кезінде толтырылады. Қосылған жаңа учаскелер мен ескі тізбектің ұштары лигаза ферменті арқылы қосылады.

4) SOS репарациясы-ерекше репарациялардың бірі.Ол ешқандай да қызмет атқармайды десек те болады.Себебі ол репликация кезінде ДНҚ-ң екі еселенуін соңына дейін алып барады.Ешқандай да түзетулер болмайды.

40. Репарация типтері, ферменттік жүйесі. Жасушаның антимутициялық барьері.

Репарация 4 түрі бар:

Фотореактивация н/е жарықтық – 1962 ж Руперт ашқан. Ультракүлгін сәулелері ДНҚ мол-на әсер етіп, онда тиминдік димирлер пайда етеді. Яғни бір тізбектегі екі көрщілес тиминдер-екінші тізбектегі аденинмен байл-н үзіп, өзара байланысады, бұл кезде фтореактивтеуші ферменттер жарықтың әсерімен тиминдік димирлерді ыдыратып, ДНҚ мол-н бұрынғы күйіне келтіреді

Бұл кезде- эксцинуклеаза ферменті бұзылған жерді тауып, оның екі ұшын кеседі. Эндонуклеаза ІІ арқылы 5^І ұшынан кесіледі, экзонуклеаза 100ге жуық нуклеотидтерді біртіндеп алып тастайды. Сосын ресинтез, яғни жаңа синтез-ДНҚ полимераза β арқылы жүзеге асады.Репарация дұрыс жүрмесе-пигементтік ксеродерма дамиды.

Эксцизиялық н/е қараңғылық-ХХғ 50 жылдары Геррен ашқан. Жарықтың қатысуынсыз жүреді, бірнеше сатылардан тұрады.

-эндонуклеаза ферменттері п.б-ған димерлерді тауып, оларды танып қияды.

-кесілген ДНҚ мол-ң жіпшелерінің ұштарын экзонуклеаза ферменттері танып, арасын алшақтатады да ығыстырып шығарады.

-ДНҚ полимераза ферменті кесіліп алынып тасталған нуклеотидттер орнына ДНҚ-ң үзілмеген екінші жіпшесі негізінде комплиментарлық принциппен, қалыпты нуклеотидтерді синтездейді.

-лигаза ферменттері синтезделген нуклеотидтерді ДНҚ-ң кесілген жіпшесіне жалғайды.

3) Репликациядан кейінгі репарация. ДНҚ бұзылыстары репарацияға дейін жөнделуі кк.Егер жөнделмесе репликация кезінде бірінші тізбектегі бұзылған жер комплементарлы екінші тізбек түзгенде екінші тізбекте ашық жер қалады.Репликациядан кейінгі репарация: REC-А белогі ашық қалған учаскеге жалғанды.Сол кезде рекобинация жүреді, яғни бастапқы бірінші тізбектің комплементарлы бөлігін бірінші тізбектің ашық жерге орналастырады.Комплементарлы бөлігі алынған бастапқы бірінші тізбектің бос қалған жері репликация кезінде толтырылады. Қосылған жаңа учаскелер мен ескі тізбектің ұштары лигаза ферменті арқылы қосылады.

4) SOS репарациясы-ерекше репарациялардың бірі.Ол ешқандай да қызмет атқармайды десек те болады.Себебі ол репликация кезінде ДНҚ-ң екі еселенуін соңына дейін алып барады.Ешқандай да түзетулер болмайды.

Антимутагендік механизмге мутагендердің ағзаға қарсы тұратын н/е енуін азайтатын бірқатар табиғи тосқауылдар жатады. Олар:

Тері- мутагендерді эпидермис жасушаларның белоктарымен ж/е май ұлпасының жасушаларымен байланыстырады.

Ас қорыту ж/е тыныс алу жүйелерінің сілемейлі қабықшасы- мутагендерді сілекеймен, бронхылардың, өкпе ұлпасының, қарынның эпителийлерімен, ұйқы безінің сөлімен жанастырып, залалсыздандырады.

Қан айналм жүйесі- мутагендерді белоктармен байланыстырып, оларды активсіздендіреді.

41.Мутациялар.Гендік Гендік- ДНҚ мол-ң бір участогында болатын өзгергіштік.Түрлері:

-миссенс м/р- бір мағыналы кодонның екінші мағыналы кодонға өзгеруіне алып келеді.

-нонсенс- мағыналы кодонның мағынасыз стоп кадонға өзг.

-бейтарап- фенотипті өзгертпейтін м/р.

-нольдік-қызметтік маңызы бар ақуыздың синтезделуін болдырмайтын м/р.

-нүктелі-кодонның бір нуклеотидінің өзгеруі.

Осы аталған мутациялардың қай-қайсысы да ген ақпаратын бұзады және бірнеше паталогиялық жағдайларға алып келеді:1)ақуыз мүлдем синтезделмейді.2)бұзылған полипептид тізбегі синтезделінеді.3)полипептид тізбегі өте аз немесе өте көп мөлшерде синтезделінеді.Гендік мутациялардың барлығы гендік аурулардың(муковисцидоз,гемофилия,фенилкетонурия) дамуына алып келеді.Гендік ауруларға алып келетін 1500-2000 –дей гендік мутациялар анықталған.