25.Прокариот гендердің экспрессиялы реттелуі.

Бір хр-ма бойында қатар орналасқан гендер тіркес гендер д.а.Бұл гендердің активтілігі реттеуші геннің бақылауында болады. Реттеуші генде құрылымыық геннің жұмсына кедергі болатын репрессор белогы туралы информация сақталады, репрессор бкһелогы құрылымдық гендерге оператор гені арқылы әсер етеді. Яғни құрылымдық геннің жұмысының іске қосылып тоқтатылуы ореон гені арқылы жүзеге асырылады.

Реттеуші геннің анықталуымен түзілген репрессор белогы 2 түрлі болады: -активті және активті емес

Егер репресср белогы активтенген болса оператор генімен байланысады да, құрылымдық гендерің жұмысын тоқтатады, бұл кезде транскрипция жүрмейді. Белок синтезі тоқтап оперон істен шығады.

Егер репрессор белогы актисізденсе оператор гені одан босап, Оперон іске қосылады да құрылымдық гендерде транскрипция жүріп, түзілген аРНҚ-ға сәйкес рибосомаларда полипептидтік тізбек синтезделе бастайды.

Репроссор мол-ң 2 участогы бар. Оның 1не индуктор байланысса, 2шісі оператор байланысу үшін қажет.

26. Эукариот гендерінің экспрессиясының молекулалық механизмдері. Медициналық маңызы.

Прокариоттармен салыстырғанда күрделі процесс.

Эукариоттардың құрылымдық ерекшеліктері ядро мембранасының болуы, хр-ма санының көп болу, экзон, интрон учаскелерінің болуы және құрылымдық гендердің транскрипциясында индуктор ретінде гормондардың және жүйке жүйесінің қатысуы. Эукариот гендерінің экспрессиялы реттелуі 5 кезеңде жүреді.

Гендік кезең – құрылымдық гендердің көпшілігі ДНҚ кесінділерінен тұрады.ДНҚ кесінділерінің саны синтезделетін белок мөлшерін анықтайды.

2 . Трнскрипциялық кезең- ДНҚ құрылыссына сәйкес пре-аРНҚ түзіледі. Ол экзонды және интронды учаскелерден тұрады.

3.Посттранскрипциялық кезең- түзілген пре-аРНҚ процессинг және сплайсин нәтижесінде жетілген аРНҚ-ға айналады.

.4 Трансляциялық кезең аминқышқылынан полипептидтік тізбек түзіледі.

5.Посттрансляциялық кезең – синтезделген полипептидтік тізбектерден арнайы ференттердің қатысуымен сутектік, гидрофобтық ж/е SS байланыстар түзілуі нәт-де 2-реттік, 3-реттік, 4-реттік құрылымдық белоктар қалыптасып клеткада қызмет атқаруға бағытталады.

27. Оперон теориясы. Индукция механизмдері бойынша оперонның қызмет атқаруы.

Жакоп және Моно гендердің іске қосылып, өшірілу механизмін түсіндіретін белок синтезін реттеу теориясын Оперон гипотезасын ұсынды. Бұл теория бойыншы 1 метаболиздік жолға қатысатын ферменттердің синтезін анықтайтын құрылымдық гендер ДНҚ-да қатарынан орналасып, 1 реттеуші генмен реттеледі, ол ген реттеуші белокты кодтайды.

Зерттеулер нәтижесінде Жакоп пен Моно 1961 жылы индукция және репрессия құбылыстарын, яғни гендер жұмысының іске қосылуы мен тоқтатылу механизмін түсіндіретін белок биосинтезіне генетикалық бақылау кестесін ұсынды.

Оперон – генетикалық ақпараттың транскрипциялану бірлігі. Оперонның құрамына – промотор, оператор және бірнеше структуралық гендер кіреді. Промотор – ген ақпаратының көшіріліп жазылуының басталатын нүктесі болса, оператор – ақуыз репрессормен әрекеттесетін орын.

Оперон қызметінің реттелуі – репрессор деп аталатын геннің құзырында болады. Ол оператормен арнайы байланысатын репрессор ақуызын кодтайды және оперон құрамына кірмейді.

Оперонның 2 түрі бар: репрессияланатын оперондар және индукцияланатын оперондар

а) Индукцияланатын оперондар:

Реттеуші болып бақылау реакциялар тізбегінің бастапқы өнімі (S₀) –(лактоза, не аллалактоза) саналады – лактоза опероны; егер ортада бұл өнім болмаса ақуыз репрессор оператормен байланысып РНҚ полимеразаның оперон гендерін транскрипциялау қызметін бастырмалайды (оперон «өшірілген») .

Егер ортада алғашқы өнім (субстрат) (S₀)болса не жинақтала бастаса, оператормен қосылуын болдырмайды; Оперон «іске қосылады» және алғашқы өнімді (S₀) ыдыратушы ферменттер синтезделінеді.