4. Фонетикалық талдау

Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады.Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. Себебі фонетиканы өту арқылы оқушыларға сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы меңгертеміз.

Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс жүйесі бойынша талдау, үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді. Фонетикалық талдау көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып бөлінеді. Фонетикалық талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында отырып талдау болады. Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу құпталып жүр.

Фонетика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейіне қойылатын талаптар:

- дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;

- фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың мәнін ұғу;

- дауысты, дауыссыз дыбыстардың іштей жіктелуін білу, оларды артикуляциясына қарай айыра білу;

- қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім мен үндестіктің (сингармонизм) тіл мәдениетімен байланыстылығын ұғыну және орынды пайдалану;

- қазақ әліпбиінің құрамындағы төл дыбыстар мен орыс тілінен енген дыбыстардың өзара қарым-қатынасын меңгеру;

- ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.

Талдау реті:

1.Сөзді буынға  бөліп, буын түрін анықтау.

2.Сөз құрамымынан дауысты дыбыстарды тауып, оларды тілдің, жақтық, еріннің қатысына қарай талдау.

3.Сөз құрамынан дауыссыз дыбыстарды тауып, қатаң, ұяң, үнді дауыссыздың қайсысына жататынын анықтап, жасалу жолын да көрсету.  

4.Сөз құрамындағы дыбыс пен әріп санына анықтау.

5.Сөзде үндестік заңына сәйкес құбылысты анықтау.  

Талдау үлгісі : Құлыншақ – құ – лын – шақ , үш буынды 1 – ашық 2,3 бітеу буын [қ] – дауыссыз, қатаң, тіл арты [ұ] – дауысты, жуан, қысаң, еріндік [л] – дауыссыз, үнді, тіл ұшы [ы] – дауысты, жуан, қысаң, езулік [н] – дауыссыз, үнді, тіл ұшы [ш] – дауыссыз, қатаң, тіл алды [а] – дауысты, жуан, ашық езулік Сөзде 8 дыбыс, 8 әріп бар А) сөздің 1 – буындағы ұ ерінді дауыстының әсерінен     2 – буынғы ы дыбысы ұ  болып айталады  құ – лұн – шақ ә) сөздің үш буынға да дауысты  дыбыстардың жуан болуы үндестік заңына жатады.  Сатылай комплексті талдау

Мемлекетке                                        

1.Бұл сөз айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай                                          жіңішке буынды  сөз. Себебі, сөздің құрамындағы                                          дауыста дыбыстар жіңішке.

2.Бұл сөз мем – ле – кет – ке – 4 буынға бөлінеді       себебі сөздің құрамында 4 дауысты дыбыс бар. Мем, кет – буындары бітеу буындар, себебі буындар дауыссыз  дыбыстардан басталып дауысты                                        дыбыстарға аяқталып тұр!                                         

3. Бұл сөз                                             Мем –                                             Ле –                                              Кет –     Ке  - болып үш жағдайда тасымалданады.Себебі,    сөзде төрт буын бар немесе сөз буын жігіне сәйкес тасымалдаған.                                         

4.Қазақ тілінде сөз екпінінің орны біршама тұрақты. Сөзге қосымша жалғанған сайын екпін сөздің соңғы  буынына қарай ығысып отырады. Сондықтан бұл     сөзде сөз  екпіне ке буындағы е дауысты дыбысына түседі. 5.Сөзде буын үндестігі бар. Түбірдің соңғы буыны – кет жіңішке  болғандықтан оған жалғанатын                                         қосымшаның  /- ке /  жіңішке                                        нұсқасы келіп тұр, сондықтан жуан                                        /- қа / нұсқасын  алмаймыз.                                        Мемлекет + ке - / - қа /      6. Сөзде дыбыс үндестігі бар. Түбір мен қосымшаның арасында ілгерінді ықпал бар. Түбірдің соңғы дыбысы т қатаң болғандықтан, өзіне жалғанатын қосымшаның  / -ке / қатаңнан басталатын нұсқасы келуін талап етіп тұр, сондықтан біз оның  / - ге/ ұяңнан басталатын  нұсқасын алмаймыз                                                                            Талдаудың қысқа түрі  _________________ Мемлекетке  1.жің. б.с.                                        2.Мем – ле – кет – ке                                        3.Мем                                           Ле                                           Кет                                           Ке                                         4.Мемлекетке                                          5.Мемлекет + ке /қа/                                          6.Мемлекет + ке /ге /