26. Спектрдегi сызықтардың қабаттасуын қалай ескеруге болатынын түсіндiрiп берiңiз.

Сапалық спектрлiк талдау кезiнде сызықтардың қабаттасуына өте-мөте баса көңiл бөлген жөн. Өйткенi спектрлiк сызықтардың қабаттасуы-талдаудағы қате көздерiнiң бiрi. Сондықтан спектрограммаларды талдап шешу кезiнде басқа, кейде тiптi элементтiң сезгiштiгi төмен, бiрақ (қабаттасудан бос) оған басқа элемент сызығы қабаттасып кедергi келтiрмейтiн сызықтар пайдаланылады; немесе талдауды дисперсиясы үлкен аспаппен (прибормен) жүргізедi. Қатенiң тағы бiр көзi- үлгінi кездейсоқ былғап алу нәтижесiнде спектрде анықталатын элементтердiң «соңғы» сызықтарының пайда болуы.

С

26

пектрлiк талдау тәсiлi зат құрамына 0,01-0,001% және бұдан да төмен мөлшерде енетiн 80-нен астам химиялық элементтi анықтауға мүмкіндiк бередi. Алайда элементтердiң ең сезiмтал сызықтары инфрақызыл аймақтан бастап вакуумдық ультракүлгін аймаққа дейiн созылып жатқан өте кең спектрлiк алқапты аралықта орналасқан. Сондықтан бұлардың бәрiн тiркеу үшін әр түрлі сәуле қабылдағыштар мен спектрлiк аспаптарды қолдану қажет болады. Бұған қоса осы элементтердiң «соңғы» сызықтарының қоздыру энергияларында үлкен айырмашылық болатындықтан барлық элементтердiң спектрлерiн бiр жарық көзiнде қоздыру да мүмкін болмайды. Осыған байланысты химиялық элементтер екi топқа бөлiнедi: оңай қоздырылатын және қоздырылуы қиын элементтер. Оңай қоздырылатын элементтерге, әдетте, металдар, ал екiншi топқа металлоидтар, инерттi газдар, оттегi, азот, күкiрт жатады. Екiншi топ элементтерiнiң сезiмтал сызықтары алыс ультракүлгін аймақта (200 нм) жатады да тiркеу қиындық туғызады.

«Соңғы» сызықтары көрiнетiн және УК аймақтарға келетiн қоздыру энергиясы онша үлкен емес элементтердi анықтау үшін спектрлiк әдiстер кеңiнен қолданылады. Сапалық талдау үшін көбiнесе спектр фотографиялық тiркеледi. Фотографиялық сапалы спектрлiк талдау зерттелетiн заттағы мөлшерi 10^-3-10^-4% көптеген металдар мен көптеген металл емес қоспалардың зат құрамында болуы жайында қорытынды жасауға мүмкіндiк бередi. Жұмыс талдауға алынған заттың спектрiн суретке түсіру, фотопластинканы өңдеу, спектрдiң мағынасын ашудан тұрады. Осы жағдайдағы фотопластинканың артықшылығы бiр мезгiлде спектрдiң кең аймағы тiркеледi және пластинканы ұзақ мерзiмге сақтауға болады. Бұл талдау нәтижелерiн қайта тексеруге мүмкіндiк бередi.

С

27

апалық спектрлiк талдау жүргізгенде спектрдi талдау және сызықтарды тез теңдестiру үшін спектрлiк атластар пайдаланылады. Спектрлiк сызықтар атласы-толқын ұзындықтар шкаласымен жабдықталған темiр спектрiнiң үлкейтiлген (20-есе) суреттерi. Атластың көмегiмен спектрдегi кез-келген сызықтың қандай химиялық элементке қатысы бар екенiн анықтауға болады. ИСП-28 (ИСП-30) спектрографы атласы 23 планшеттен тұрады, әр планшетте темiр спектрiнiң белгiлi бөлiгiнiң суретi келтiрiлген және бұған сәйкес химиялық элементтердiң кейбiр сызықтарының орны көрсетiлген. Атласта химиялық элементтердiң символдары және олардың көптеген талдау жүргізiлетiн сызықтары (аналитические линии) келтiрiлген. Атласта сызықтардың толқын ұзындықтары 0,01 нм дәлдiкпен, ал бұлардың интенсивтiлiгi шартты шкалада берiлген. Сызықтар интенсивтiлiгi мәндерi химиялық элемент концентрациясымен байланыстырылып бағаланған. Егер зат құрамындағы химиялық элемент концентрациясы 0,0001%-ке тең не одан кем болса, онда осы жағдайда спектрде пайда болатын сызық интенсивтiгi «10» санымен концентрациясы 10%-тен артық болғанда спектрде пайда болатын сызық интенсивтiгi «1» санымен бағаланады. Спектрлiк сызықтар атласы ИСП-28 (30) спектрографында алынған әр түрлі зат спектрлерiнде тез бағдарлануға мүмкіндiк бередi.