1.2. Екінші деңгейлік банктердің несиелік саясаты

Несиенің мәні мен ролі өте ауқымды, оның көмегі арқылы біз экономикалық жүйенің алдында тұрған  бар мәселелерді шеше аламыз. Бос ақшалай қаражаттардың уақытша бір телімнен босатылуы, ал басқаларында оған деген қажеттіліктің туындауы сияқты қиындықтарды несиенің көмегі арқылы жеңуге болады. Бір қалыпты ұдайы өндіріс процесін қалыптастыру үшін несие бостатылған капиталды шоғырландырып және капиталдың құйылуын күтеді.

Сонымен қатар несие ақша айналыс процесін жылдамдатады және де сақтандыру, инвестициялық, нарықтық қатынастарды реттеуде маңызды орын алады.Несие беру қызметін бастамастан бұрын банк әуелі өзінің несиелік саясатын қалыптастырып алуы тиіс, сондай-ақ оны шынайы тәжірибеге енгізудің жолдары мен құралдарын қарастырып, нақтылап алуы қажет.  Банк саясатының қалыптасуы банк қызметін жоспарлау кезеңдерінің құрамдас бөлігі табылады.Банктің несиелік саясаты, біріншіден, клиенттер мен несиелік құралдарды таңдау басымдықтары арқылы, екіншіден, банк қызметкерінің тәжірибелік қызметін реттейтін және осы басымдықтарды тәжірибеде жүзеге асыратын нормалар мен ережелер арқылы, үшіншіден, банк басшылығының құзіреттілігі мен несие қызметкерлерінің біліктілік деңгейі арқылы анықталады.

Бүтіндей алғанда несиелік саясатқа, бір жағынан, несие нарығындағы нақты бір банктің басымдықтары, принциптері мен мақсаттары, екінші жағынан, банк өзінің несиелік мәмілесін жүзеге асыру, оларды жетілдіру, несие үдерісін ұйымдастыру тәртібі барысында пайдаланылатын қаржылық және басқа да құралдарды қамтиды.Банк  несиелік қызметін жүзеге асыру барысында өзін тікелей қоршаған ортамен – күннен күнге аясы кеңіп, сапалық өзгеріске түсіп отыратын клиенттік және серіктестік ортамен белсенді жұмыс жүргізеді. Нәтижесінде банктік несиелеудің шеңбері кеңиді, несие өнімдерінің жаңа түрлері мен несиелеудің жаңа түрлері мен әдістері енгізіледі. Сонымен қатар несиелік өнімдер мен қызметтер нарығындағы бәсекелестік үнемі шиеленісіп отырады, сондықтан банктер өздерінің несиелік саясатын сапалық тұрғыдан жетілдіріп отыруға мәжбүр болады [8]. Қазіргі қазақстандық екінші деңгейлі банктердің тәжірибесіндегі «несиелік саясат» ұғымына біржақты нақты анықтама жоқ. Саясат, яғни орыс тіліндегі «политика» (грекше politike – мемлекет басқару өнері) – жалпы ұғымда қоғамдық қызмет ретінде түсіндіріледі [9]. Саясат ұғымы философиялық энциклопедиялық сөздікте «таптар және ұлттар арасындағы түрлі қарым-қатынастарға қатысты қызмет саласы» ретінде анықталады. Сонымен қатар, аталмыш сөздікте саясаттың қоғамдық қызметтің ерекше өзгеше түрі екендігі және оның тәжірибелік қатынастар ретінде де, сондай-ақ идеология ретінде де экономикалық үдерістер дамуы нәтижесінде детерминделгенін және қоғамның экономикалық базисіне қондырма түрінде көрініс беретіндігі айтылады. Бұл жерде саясат ұғымыбір мезгілде әрі қызмет (тәжірибелік қатынастар), әрі идеология, қимылдың, тұжырымның бағдарламасы ретінде түсіндіріледі деген қорытынды жасауға болады.

Несиелік саясат – банк қызметінде жүргізілетін кең өрісті саясаттың бір қыры ғана болып табылады. Несиелік саясат экономикалық саясаттың әр алуан түрлерінен өзіндік қызметтік сипаттарымен ерекшеленеді. Бұл ерекшелік ең алдымен несиелік саясаттың несие қозғалысын, оның алуан формалары мен түрлерін басқарып отыруымен байланысты. Сол себепті несиелік саясат – несие ұсыну саласында да, сондай-ақ оны алу саласында да жүргізілетін саясат. Оған несиелік қатынастарды ұйымдастырудың ғылыми негізделген тұжырымдамасы, халық шаруашылығы мен тұрғындарды несиелендіру бағытында қойылатын міндеттер мен оларды жүзеге асыру бойынша жүргізілетін тәжірибелік шаралар енеді.

Қызметтерді құбылыстар мәнінің ерекше көрінісі ретінде қарастыра отырып несиелік саясат бір ғана өте маңызды қызметті – банк жүйесін дамыту және алға қойылған мақсаттарға жету стратегиясын жүзеге асыруға бағытталған несиелік үдерісті оңтайландыру қызметін орындайды.Несиелік саясаттың мәні несиелік қорды шоғырландыру мен инвестициялау үдерісіндегі банктік қызметті дамыту мен жетілдірудіңбасым бағыттарын анықтауда, несиелік үдерісті дамыту мен оның тиімділігін арттыруда жатыр.Барлық банктер үшін біртұтас (бірдей) несиелік саясат болмайды. Әрбір нақты банк несиелік саясатын  өзі орналасқан аймақтағы банк жұмысына ықпал ететін экономикалық, саяси, әлеуметтік ахуалды назарға ала отырып, сондай-ақ ішкі және сыртқы тәуекелдер жиынтығын ескере отырып айқындайды.Егер банктің несиелік саясаты болмаса, немесе несиелік саясатының сапасы төмен болса, оның оның тәуекел жиынтығы артады. Несиелік саясаттың негізгі қағидалары мен ережелері нақты орындаушылардың назарына толық жеткізілмеген жағдайда да банк тәуекелінің деңгейі артып, оның жүзеге асу мүмкіндігі төмендейді.

Экономиканың және экономикалық саясаттың 2014-2015 жылдардағы сыртқы күйзелістерге бейімделу процестері кредиттеу нарығындағы талаптарды қалыптастыруын жалғастырды. 2015 жылдың екінші жартысындағы теңгенің әлсіреуі еңбек нарығында ішкі ауыр жағдайлардың болмауына мүмкіндік беріп, экспорттаушылардың бәсекеге қабілеттілігін қалпына келтірді. Бұл экономикада сауда жасамайтын сектордан сауда жасайтын секторға құрылымдық жылжудың басы болды. 2016 жылғы бірінші жартыжылдықта икемді айырбастау бағамына көшкеннен кейін бес ай өткен соң пайыздық мөлшерлемелер төмендеп, валюталық күтулер тұрақтанды. Қорландыру талаптарының жақсарғанына қарамастан, кредит баяу қалыпта қалды: кредиттік тәуекелдер өсті, ал банктердің көпшілігінің оларды сіңіруі әлсіреді. Осы қасиетін сақтап қалған банктер несие портфелін қызметтер көрсету секторларынан импортпен ауыстыру жағына қарай қайта теңестіре бастады.

2015 жылдың екінші жартысында, ҚРҰБ өзгермелі айырбастау бағамына көшу туралы жариялағаннан кейін нарық үнемі жаңа деңгейлерді және биліктің мәлімденген саясатты ұстануын тестіледі. Валюта нарығында белгісіздік сақталып қалды, теңгеге деген сұраныс төмен болды, ақша нарығының мерзімділігі өте төмен, ал ақша нарығының мөлшерлемелері жоғары және құбылмалы күйде қалды. 2015 жылғы желтоқсанда теңге бағамы жартысынан көп әлсіреген кезде, валютаға деген сұраныс құлдырады. 2015 жылғы өзгермелі бағамға көшу теңгеге деген алыпсатарлық қысымды жойып, 2016 жылы ақша нарығында талаптардың қалыпқа келуінің кепілі болды. 2016 жылғы қаңтарда ҚРҰБ пайыздық мөлшерлемелерді бақылауды қайта бастады және оларды 60%-дан 25%-ға дейін төмендетті.

Ақпанда ҚРҰБ базалық мөлшерлемені 17% деңгейінде белгілей отырып, оны аралық мақсат ретінде қалпына келтірді. Айырбастау бағамын басқару міндетінен босай отырып, ҚРҰБ пайыздық мөлшерлемелерді бақылауды күшейте алды, мөлшерлеме дәлізін тарылтты және ақша нарығындағы белгісіздікті төмендетті. Одан кейінгі алты айда ҚРҰБ ақша нарығын бақылау құралдарын жетілдірді және нарықпен іс-қимыл жасаудың күтулерді қалыптастыруға және пайыздық мөлшерлемелер бойынша айқынсыздықты төмендетуге бағдарланған режімді белгіледі. Валюта нарығының тұрақтануына және күтілетін инфляцияның төмендеуіне қарай мөлшерлемені төмендету үшін перспективалар жақсарды. 2016 жылғы 1-жартыжылдықта нарыққа қатысушылар ақша-кредит саясатының жаңа режімін тестіледі және оған бейімделді .

Банк салымшылары, әсіресе бөлшек салымшылар теңгемен салымдарының үлесін ұлғайтты. Депозиттерді долларсыздандыру есебінен де, бюджет тапшылығының есебінен де теңгемен қорландыру ұсынысы кеңейді. Теңгемен активтерге сұраныс біртіндеп қалпына келді, олардың репо және тәуекелсіз бағалы қағаздар нарықтарындағы өтімділігі көтерілді. Кірістілік қисығы қалыптасты: ақша нарығы бір күндіктен алты айлыққа дейін кеңейді. Мұның бәрі банктік қорландыру нарығындағы жағдайлардың біртіндеп әрі орнықты жақсаруын көрсетті. 2016 жылғы бірінші жартыжылдық 2015 жылдың екінші жартысындағы турбуленттіктен кейін кредит нарығындағы қалыпқа келу және тұрақтану кезеңі болды. Соған қарамастан, кредиттеу нарығы басылыңқы күйде қалды.

Кредит тәуекелінің өсуі және банктердің оны сіңіру қабілетінің әлсіреуі кредит ұсынысын тежеді. Жүйенің несие портфелінің сапасы күмәнді, ал кредит тәуекелдері жоғары күйде қалды. Өткен дағдарыстан ішінара қалған қарыздар портфелі сыртқы күйзелістерге ұшырағыштығын, нарықтың циклдық сегменттерінде шоғырлануын және жылжымайтын мүлік бағасына тәуелділігін сақтап қалды.

Банктер кредиттеу Кредиттеу үрдістері I жартыжылдық 5-12 талаптарын айтарлықтай қатаңдатты және несие портфелін өтеді. 2016 жылғы 1- жартыжылдықта кредит портфелі қысқарды, ол банктердің капиталына қысымды алуға мүмкіндік берді. Кредит мөлшерлемелерді төмендету бойынша күтулер аясында 2016 жылғы бірінші жартыжылдықтың соңында тұрақтандырылды.

Несие портфелінің өсуі экономиканың басым салаларында іскерлік белсенділікті және ІЖӨ өсуін қолдау мақсатында бағытталған, жеңілдікпен қаржыландырылған банктерде байқалды. Бұл ретте кредитке деген сапалы сұраныстың әлсіреуі, сондай-ақ, капиталға қысымның күшеюіне байланысты банктердің кредиттік тәуекелдерді қабылдау қабілетінің төмендеуі кредит беруді шектеді. Кредит төлеу қабілеті бар қарыз алушылар тарапынан сұраныс экономикалық белсенділіктің төмендеуіне байланысты қысқарды [10]. Сыртқы сауда талаптарының нашарлауы және осыған байланысты кірістердің төмендеуі құрылыс және қызмет көрсету секторларында кредит төлеу қабілетін әлсіретті, олардың активтерінің, оның ішінде, кепіл ретінде пайдаланылатын активтердің құнын төмендетті.

Капитал айналымдылығының нашарлауы және дебиторлық берешектің өсуі қарыз алушылардың осы секторлардағы ақша ағындарының қысқаруына әкелді және олардың айналым капиталына қажеттілігін арттырды, бұл сонымен қатар тәуекелдің өсуіне әкелді. Сыртқы күйзелістер іске асырылғаннан кейін активтердің сапасы бірден нашарлаған жоқ. Айырбастау бағамын қайта бағаланған деңгейде қолдау саудаға жатпайтын сектор кірістерінің баяу төмендеуіне себепші болды, ал субсидияланған кредиттеудің мемлекеттік бағдарламалары және қайта қаржыландыру банк активтері сапасының нашарлау кезеңінің мерзімін ұзартты.

Банктердің шығынды тану мүмкіндіктерінің әлсіреуі жұмыс істемейтін қарыздарға қайта құрылымдау жүргізу қабілетіне әсер етті және оларды қалпына келтіру перспективалары нашарлады. Девальвациядан кейін активтер сапасының серпіні күтулермен ерекшеленді [11]. Мәселен, қаржылық есептілікке сәйкес, валюталық қарыздар үшін сапаның нашарлауы теңгелік қарыздарға қарағанда күшті болған жоқ. Банктер жұмыс істемейтін қарыздарды қайта қаржыландыру, қайта құрылымдау және есептен шығару бойынша іс-шараларды өткізді, бірақ мәңгі жасыл қарыздар және басшылықтың пікіріне тәуелділік активтердің сапасы туралы есептіліктің ақпараттылығын төмендетті.

Халықаралық бәсекеге қатысатын тауарлар өндірісіне тартылған шикізат емес экспортерлер, керісінше, өзінің бәсекеге қабілеттілігін және кредиттік қабілеттілігін қалпына келтірді немесе жақсартты, бірақ олардың экономикаға үлесі ең басында төмен болды. Осы қарыз алушылардың банктердің портфеліндегі үлесі әлі де аздау. Олардың көбінің кредиттік тарихы жоқ. Бұл олардың банктердің несие портфеліндегі саудаға жатпайтын сектордың орнын басу қарқынын шектейді [12]. Несие портфеліндегі саудаға жатпайтын сектордың үлесін ескере отырып, портфельдің сапасы тұтастай алғанда әлсіреді. Банктердің саудаға жатпайтын секторға тәуелді болуы пайда есебінен, ең алдымен, қысқамерзімді шекте қайта қаржыландыру мүмкіндігін әлсіретті. Барынша қашық перспективада қайта капиталдандыру мүмкіндігі сауда жасайтын секторлардағы өсу қарқынына және банктердің өтеу арқылы несие портфелін қайта теңгерімдеуді жүзеге асыру қабілетіне байланысты.

Кесте 1 - Банк жүйесі бойынша жиынтық сұраныстың/ұсыныстың өзгеру индексі, %

Көрсеткіштің атауы		2014		2015		2016
		1 ж.ж.	2 ж.ж.	1 ж.ж.	2 ж.ж.	1 ж.ж.	2 ж.ж.
1	2	3	4	5	6	7	8
2	Кредиттерге сұраныстың өзгеру индексі	13,1%	28,4%	25,6%	-0,4%	13,8%	11,6%
3	Кредиттерге ұсыныстың өзгеру индексі	20,6%	4,2%	17,5%	-2,4%	-8,4%	2,9%
Ескерту – «АТФ Банк» АҚ-ның қаржылық есептігі негізінде құрастырылған [10]

Суретте көрініп тұрғандай кредиттерге сұраныстың индексі 2014 жылдың 4 тоқсанында ең жоғарғы көрсеткішке 28 пайызға тең болды, одан кейін ол тұрақты түрде төмендеп 2016 жылдың 1 тоқсанында 12 пайызға дейін төмендеді. Кредитке ұсыныстар бойынша да ұқсас динамика байқалуда. Бір жағынан, мемлекеттік ынталандыруды мерзімінен бұрын аяқтау әлемдік экономикада дағдарыстың жаңа лебін туындатуы мүмкін. Экономика субъектілері ресурстарының жеткіліксіздігінен қызметін өз бетінше белсенді етуге қауқарсыз болуы мүмкін. Екінші жағынан, дағдарысқа қарсы белсенді шараларды одан әрі жалғастыру мемлекеттің ресурстарына түсетін жүктемені ұлғайту және мемлекеттік бюджеттер дефицитінің едәуір өсуі арқылы экономиканың одан әрі дамуы үшін тәуекел қаупін тудыруы мүмкін.

Сурет 1. Банк жүйесі бойынша жиынтық сұраныстың/ұсыныстың өзгеру индексі, %

Ескерту – «АТФ Банк» АҚ-ның қаржылық есептігі негізінде құрастырылған [10]

Әлемдік экономиканың баяу қалпына келуі, тауар нарықтарындағы, оның ішінде қазақстандық экспорттың негізгі тауарларына қалыпты әлемдік бағалар, әлемдік қаржы нарығындағы айқын еместік Қазақстан Республикасы  экономикасының үрдісін айқындайтын  негізгі факторлар болып табылады [13].

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан экономикасының ішкі және сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы тепе-теңдікті  қамтамасыз етуге бағытталған айырбастау  бағамы саясатын  жүргізуді жалғастырады. Бағамдық саясат үнемі өзгеріп отыратын әлемдік конъюнктура жағдайында  отандық  өндірістің  бәсекеге  қабілеттілігіне  теріс  әсер етуі  мүмкін  ұлттық валютаның нақты бағамының біршама ауытқуларына жол бермеу мақсатында  жүргізіледі .

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің пайыздық саясаты нарық ставкаларын қысқа мерзімді құралдардың ақша нарығында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ставкаларының дәлізі шеңберінде ұстап тұруға бағытталған. Жүргізілген шаралар нарық ставкаларының құбылмалылығын төмендетуді және ақша нарығының тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етеді, сондай-ақ  өтімділікті тиімді басқаруға ықпал етеді. Дәліздің ең жоғарғы шекарасы болып табылатын ресми қайта қаржыландыру ставкасы ақша нарығындағы жағдайды және инфляция  деңгейін ескере отырып айқындалатын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде орналастырылған банктердің  депозиттері бойынша ставка ақша нарығындағы  қысқа мерзімді ставкалар дәлізінің төменгі шекарасы  ретінде  айқындалады. Бұл ретте ол болуы мүмкін ең төмен деңгейде, яғни  банктерді  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттерде  бос ресурстарды жинақтауға  қайта ынталандыруға болатындай  етіп белгіленеді.

Қазақстан Республикасының несие жүйесі қалыптасып отырған макроэкономикалық жағдайға бара-бар болады. Экономикадағы ақша ұсынысы экономиканың өсуіне сәйкес келетін деңгейде сақталады. Қазақстан Республикасының несие жүйесібанк секторындағы өтімділікті икемді реттеу арқылы кредиттік белсенділікті қайта қалпын келтіру проблемаларын шешу үшін жағдайлар жасайтын болады. Сонымен қатар бұл шаралардың тиімділігі банк секторындағы құрылымдық қайта құруларға байланысты болады.

Сурет 2. Кредиттеудің орташа алынған мөлшерлемелері, жылдық %

Ескерту – «АТФ Банк» АҚ-ның қаржылық есептігі негізінде құрастырылған [10]

Суретте көрсетілгендей кредиттеудің орташа алынған мөлшерлемелері 3 жыл ішінде салыстырмалы түрде біркелкі динамика көрсетуде. Қазақстан Республикасының несие жүйесі, оның ішінде валюта саясаты ықтимал экономикалық пайдаларды да, теріс салдарларды да және Бірыңғай экономикалық кеңістік келісімдері шеңберінде қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асырудан туындайтын Қазақстан Республикасының экономикасы үшін тәуекелдерді ескеретін болады. Қазақстан Республикасының несие жүйесі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы болжамдарының орындалуына ықпал ететін болады [14]. Банктердің несие саясатына әсер еткен негізгі факторлар:

• капиталдың ішкі нарықтарындағы қаржы ресурстарының қолжетімділігінің төмендеуі және құнының өсуі;

• борыштық ауырпалықтың өсуіне байланысты салалық тәуекелдердің және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігі тәуекелдерінің ұлғаюы;

• жылжымайтын нарықтағы жағымсыз үрдістер жағдайында кепілдік қамтамасыз ету құнының өзгеру тәуекелдерінің өсуі;

• тұтастай алғанда елдің экономикалық дамуы қарқынының баяулауын күту.

Сыртқы нарықтардағы қарыз алу талаптарының қатаңдауына және өтімділік дағдарысына жауап ретіндегі қатаңдату несие берудің баға және баға емес талаптарының барлық спектріне, әсіресе несиелеудің тәуекелді түрлеріне, кепіл талаптарына, сондай-ақ берілетін несиелердің ең көп сомасына және бастапқы жарналардың мөлшеріне қатысты әсер етті. Несие нарығының баға өлшемдері мен экономикалық даму үрдістері жеке тұлғалардың ипотекалық және тұтыну заемдарына деген сұранысына айтарлықтай әсер етті, оның төмендеуін пікіртерім жүргізілген банктердің жартысы мен үштен бірі атап өтті. Тұтастай алғанда ең ірі 5 банк несие саясатын және несиелеу талаптарын барынша қатаңдатты.

Қазақстанда экономика өсімі бұрыңғы жылдармен салыстырғанда кем түсіп, шамамен 5 %-ды құрайды. Бірақ экономика өсімінің уақытша баяулауы « қызып кетуі » проблемасын шешуге ықпал ететін болады. Қазақстан экономикасы тұрақты болып қалады, бұлай деуге толық негіз бар.

1. Соңғы уақытта мұнай емес секторы белсенді дамуда.

2. Елдің алтын-валюта қоры үнемі өсуде және жалпы ішкі өнім көлеміне шаққанда 40 %-ға жақындады. Олар өз мөлшерінің 2007 жылдың желтоқсан айында 17,6 миллиард долларға дейін төмендеуінен кейін ағымдығы жылдың наурыз айында 19 миллиард долларға дейін өсті.

3. Негізгі экспорттық құрам бағасының рекордтық жоғары көрсеткіші ғалами ауқымдағы өтемділік жағдайының қолайсыздығы кезеңіне экономикалық тұрақтылықтың кепілі ретінде қызмет атқарады.

4. Тікелей шетелдік инвестициялардың үнемі айтарлықтай ағыны ағымдық есеп тапшылығын жабуды қамтамасыз етеді [15].

Жоғарыда аталған факторлар елдің рейтингін айқындауда басты рөл ойнауы тиіс. Мәселен, Moodys Inbesnors Service рейтингі агенттігі Қазақстан рейтингі бойынша өз ұстанымын сақтап қалды, бұл ең алдымен ел экономикасындағы айтарлықтай тұрақты және қолайлы жағдайды көрсетеді.

Алайда, бұған қарамастан өзге рейтинг агенттіктерінің пікірі басқаша.Атап айтқанда, 2015 жылдың қазан айында Standard&Poors агенттігі Қазақстанның тәуелсіз несиелік рейтингін « тұрақты » деңгейіндегі болжамды растаумен бір саты төмендетті. Fitch Ratings желтоқсан айында Қазақстанның ұзақ мерзімдік міндеттемелер бойынша тәуелсіз несиелік рейтингін растады және « кері » болжамды ғана ауыстырды.

2015 жылы ақша массасының өсу қарқыны 2014 жылмен салыстырғанда 25.5 %-дан 78.1 %-ға біршама қысқарды. Бұл алыс-беріс ресурстарының сыртқы рыногындағы тұроақсыздық салдарынан 2015 жылы ақша ұсынысының өсу қарқынының баяулауы ағымдағы жылы инфляцияға оң ықпал етуі мүмкін.

Мемлекеттің макроэкономикалық саясаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету, оңтайлы айырбас бағамын ұстап тұруға және экономиканың бірқалыпты өсіміне, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге, халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға, экономиканың жаңғырту және әртараптандыруға, аймақтарды теңгерімді дамытуға, әлемдік экономикаға тиімді интеграциялануға бағытталатын болады.

Келешегі бар ірі жобалар мен шағын және орта бизнес жобаларын әрі қарай тұрақты несиелеуледі қамтамасыз ету үшін үкімет даму институттарына қор бөлу шараларын қабылдады. Бұл институттар екінші деңгей банктері несиелейтін және қаржы тапшылығын көріп отырған инвестициялық жобаларға қаржыландыру және қосымша қаржыландыруды жүзеге асырады [16].

Атап айтқанда, даму институттары мен екінші деңгей банктерінің сыйақыларын реттеу арқылы соңғы қарызгер үшін несие мөлшерлемесін төмендету, бір қарызгерге шек мөлшерін арттыру, шағын және орта бизнестің өңдеу кәсіпорны мен ауылшаруашылығында несиелеу үшін басым салалар ретінде нығайту бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр. Шағын және орта бизнесті несиелеуге бұрын бөлінген қаржыны игеру нәтижелерін, шағын және орта бизнестің соңғы бес жылдағы дамуын талдауды, сондай-ақ кәсіпкерлер мен екінші деңгей банктерінің ұсыныстарын есепке ала отырып, « Қазына » АҚ коммерциялық банктерде қаржыны шартты орналастырудың жаңа бағдарламасын қарастыруда. Мұнда бір қарызгерге шек мөлшерін 3 миллион долларға дейін арттыру көзделуде. Осының нәтижесінде банктерге өңдеу өнеркәсібіндегі ұзақмерзімдік инвестициялық жобаларды несиелеуге мүмкіндік береді. Банктер үшін негізгі қорларды сатып алуға бағытталатын қаржының төменгі көлемін бүкіл несие сомасының 50 % -нан кем болмайтын деңгейде белгілеу көзделуде, бұл негізгі қорды жаңғыртып, жаңартуға бағытталған жобаларды несиелеуге мүмкіндік береді [17].

Сонымен қатар шағын неcие беретін ұйымдардың жұмысын да жаңдандыру жоспарланған. Олардың жұмыс тиімділігін арттыру үшін «Шағын кәсіпкерлік қоры » АҚ жәәне « Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры » АҚ арқылы жылына 7 миллиард теңге көлемде 2014-2015 Жылдары шағын несие беретін ұйымдарды республикалық бюджеттен қаржыландыру қарастырылған.

1999 жылдың 16 тамызынан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің № 276 қаулысымен бекітілген екінші деңгейдегі банктерді несилеу бойынша құжаттауды жүргізу Ережесіне сәйкес несиені толық өтеу туралы несие бөлімінің қызметкерлері әрбір қарыз алушыға несиелік іс жүргізеді [18]. Несиелік шарт әрекет ету мерзімі бойынша банк қарыз алушымен тығыз қатынасты сақтап, оның қаржылық жағдайын бақылайды, несиенің мақсатты пайдаланылуын, оның қамтамасыз етілуіне кепілге берілген мүлкінің сақталу жағдайын тексереді, яғни несилік мониторинг жүргізіледі.

Несиелік мониторинг – несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік келісім – шарттың бұзылуы анықталған жағдайларды қамтитын банктің күнделікті жұмысы. Несиелік мониторингті жүргізуге арналған ақпарат көзіне мыналар жатады:

1. Банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпараттар.

2. Қарыз алушыдан алатын ақпараттар.

3. Өзге де көздерден алынатын ақпараттар ( жабдықтаушылардан, сатып алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан және т.б. ).

Ақпараттың толықтығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және тереңдетілген болып бөлінеді.Ағымдық мониторинг – ай сайын ағымдық мониторинг есебін түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің орындалысы шегінде барлық несиелер бойынша жоспарлы түрде қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде жүргізілетін тексеру [19].

Ағымдық несиелік мониторинг әр ай сайын несие толық қайтарылғанға дейін жасалады. Ағымдық несиелік мониторингтің мақсаты – банктің барлық берген несиелер бойынша төлемсіздіктің алдын алу. Мониторинг жүргізуде несиені қайтару кестесі пайдаланылады және оның көшірмесі шот менеджеріне беріледі. Ағымдағы мониторингтің негізгі қадамдарына мыналар жатады:

• қарыз алушының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау жасау;

• клиентке ескертулер жасау (несиені төлемеу мерзімінен екі үш күн бұрын телофон арқылы ескерту, телофон болмаған жағдайда жазбаша түрде);

• клиенттің орналасқан жеріне бару ( қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық есебінің материалдары негізінде оның қаржылық және шаруашылық жағдайымен танысу және т.б.).

Қарызды қайтару күнінде несиені қайтару кестесі бойынша қарыз алушының негізгі қарыздың және пайыздың төленгендігі тексеріледі. Тереңдетілген мониторинг – ай сайын тереңдетілген мониторинг есебін түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің орындалысының бұзылуына қарай, жоспардан тыс (кенеттен) немесе қандай да бір алаңдатарлық белгілердің туындауына байланысты қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы барынша толық ақпараттарды алу мақсатында жүргізілетін тексеру. Тереңдетілген мониторингтің ұзақтылығы мыналарға тәуелді:

• қарыз алушының несиелік рейтингіне;

• қарыз алушының саласының жағдайына.

Несиелік рейтинг – несиені қайтару ықтималдылығы, міндеттемені орындау тұрғысынан қарыз алушының несиені несиені өтеу қабілеттілігін бағалауды білдіреді. Мұндай рейтингті әдетте банктер немесе мамандандырылған консалтинг агенттіктері анықтайды. Статистикалық мәліметтер негізінде мемлекеттік ұлттық институттар мына жағдайды ескеру керек және де халықаралық институттар ( МВҚ, ОЭСР ), одан басқа да тәуелсіз беделді халықаралық рейтингтік агенттіктердің бағасын ( Standart & Poors , Moodys , Fitcһ ) . Одан кейін методологиялық және сараптамалық жағдайда Қазақстан Республикасының несиелік рейтингісінің бағасын осы агенттіктердің қатысуымен Standart& Poors және Fitch .

2015 жылғы ішкі және сыртқы күйзелістер банктердің кредит беру мүмкіндіктерін шектей отырып, банктердің несие портфелі мен капиталының сапасына әсер етуін жалғастырды. Осы қысымды жеңілдету мақсатында кредиттеу көлемі шектеулі болып, елеулі түрде іріктелді. 2016 жылғы екінші тоқсанда ақша нарығының және қорландыру талаптарының тұрақтануы аясында кредиттеу нарығында аздаған жандану байқалды. Банктер ақша нарығындағы ахуалдың тұрақтануына және депозиторлардың валютадан гөрі теңгенің пайдасына қалауының өзгеруіне қарай кредиттер бойынша мөлшерлемелерін төмендетті. Дегенмен, теңгемен өтімділік ағыны негізінен банктердің өтімді активтердегі сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталды. Банктер қысқамерзімді ноттарды иеленуге, теңгемен өтімділіктерін ҚРҰБ салымдарына және ақша нарығына орналастыруға басымдық берді.

Корпоративтік кредиттеу негізінен клиенттердің айналым капиталына деген сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталды. Инвестициялық мақсаттарға кредиттеу шектеулі болып қалды – инвестициялық қызмет кәсіпорындардың өз қаражаты есебінен қаржыландырылды [20]. Экономиканың басым салаларындағы шағын және орта кәсіпкерлікке жәрдемақы бөлу осы сегменттегі кредиттеу көлемінің өсуіне үлес қосты. Бөлшек кредиттеудің құлдырауы баяулады. Банктер маржасы жоғары тұтынушылық қарыздарға деген қызығушылықты сақтап қалды. Ірі кәсіпкерлік және ипотекалық тұрғын-үй кредиттеу сегментінде өсу болған жоқ. Банктер шығыстарын қысқартты, рентабельділігі төмен бөлімшелерін жапты және босаған қаражаттарын ауани банктік қызмет көрсетуді дамытуға бағыттады.