9. Жасушадағы рнқ түрлері. АРнқ

РНҚ ДНҚ сияқты полимер-сызықты полинуклеотид, ал мономерлері рибонуклеотидтер. РНҚ нуклеотидтерінде рибоза, 4 азоттық негіз - А,Г,Ц,У, 1 фосфор қыш қалдығы кездеседі. нуклеотидтер 5прим, 3прим-фосфодиэфирлік байланыс арқылы байланысқан. РНҚ полинуклеотид тізбегі полярлы б.к. олардын 5-3прим ұштары бар.

РНҚ ДНҚ молекуасынан айырмашылығы:

1 РНҚ бірширатпалы

2 РНҚ молекуласындағы қант дезоксирибоза емес рибоза.

3 Азоттық негізден Т орнына У кездеседі.

А-РНҚ.

1 РНҚ молек жиынтығынан 5пайыз құрайды.

2 а-РНҚ сызықтық тізбегі әртүрлі қызмет атқаратын бірнеше учаскелерден тұрады.

1 Қалпақша. ол 4-5 модификацияланған нуклеотидтерден құралған.

2 Трансляцияланбайтын участок - ол бірнеше ондаған нуклеотидтер тірізділігінен тұрады. аРНҚның рибосомамен алғашқы байланысуын қамтамасыз етеді.

3 Инициаторлық кодон - ол барлық аРНҚларда бірдей - АУГ және метионин аминқышқылын анықтайды.

4 Кодтаушы участок - яғни полипептид тізбегі туралы ақпарат жазылған участок.

5 Кодон терминатар - 3 мағынасыз кодон: УАА,УАГ,УГА

6 Трансляцияланбайтын участок

7 Поли(А) фрагмент- пісіп жетілген эукариоттар аРНҚсының 3прим ұшында 150-200 нуклеотидтерден тұрады.

10. тРНҚ

тРНҚ жалпы саны 40-50 жуық, 1 аминқышқылда 1ден 5-6ға дейін тРНҚ болады.

тРНҚ молекуласы үлкен болмайды, онда жүз шақты нуклеотидтер кездеседі, олардың ішінде минорлық нуклеотидтер 13-15проц. олар: 1 гидроудирин, псевдоудирин. 2 инозин. 3 метилинозин, метилгуанезин. 4 диметилуридин.

тРНҚ бірнеше ілмекшелердің пайда болуымен ол беде өсімдігінің үшқұлақты жапырағына ұқсас. бұл құрылымда 4қостізекті және 5 дара тізбекті учаскелер кездеседі. 3прим ұшында 4 нуклеотидтен тұратын акцепторлық бұтақщасы болады. оның ең соңғысы А ковалентті байланысады. акцепторлық бұтақшаның қарама қарсы жағында 7 нуклеотидтер тұратын антикодондық имек бар. олардың 3 антикодон қызметін атқарады.

11. рРНҚ

рРНҚ рибосома субъединицаларының құрамына кіреді. олар: 5S-p, 5.8S-p, 18S-p, 28S-p. рибосоманың ең кіші бөлшегі 18S-p РНҚның 1 молекуласынан және 30 ақуыз молекулаларынан құрылған, аол үлкен субъединицасы 3 әртүрлі рРНҚ молекулаларынан және 45 ақуыз молекулаларынан тұрады.

рРНҚ молекуласының ерекшелігінің бірі - оның құрамынада Г және Ц сияқты азоттық негіздерінің мөлшерінің басқаларына қарағанда әлде қайда көп болуы. сонымен қатар минорлық нуклеотидер де жиі кездеседі, мысалы рибоза бойынша митилденген нуклезидтер. рРНҚның 2 реттік құрылымда қостізбекті учаскелер және ілмекшелер де көп кездеседі.

9 10 11. а-РНҚ, т-РНҚ, р-РНҚ қызметтері, құрылыс ерекшеліктері

А-РНҚ молекулаларында полипептид тіззбегі туралы ақпарат болады. А-РНҚ жасушадағы РНҚ молек-ң молекулаларының небәрі 5% ғана құрайды.А-РНҚ-лар қаншалықты көп болғанымен бәрінің құрылысы бір-біріне ұқсас, яғни а-РНҚ-ның сызықтық тізбегі әртүрлі қызмет атқаратын бірнеше учаскелерден тұрады:

РНҚ-ның 5¹ ұшында «қалпақша» не кэп деп аталатын учаске орналасқан, ол 4-5 модификацияланған нуклеотидтерден құралған.

Қалпақшадан кейін 5¹ – трансляцияланбайтын учаске орналасқан - ол бірнеше ондаған нуклеотидтер бірізділігінен тұрады. Ол рибосоманың кіші бөлшегіндегі 18-s-рРНҚ-ның бір бөліміне комплементарлы болады жіне аРНҚ-ның рибосомамен байланысуын қамтамасыз етеді, бірақ өзі трансляцияланбайды.

Инициаторлық кадон – ол барлық аРНҚ-ларда бірдей – АУГ және метионин аминқышқылын анықтайды.

Инициаторлық кадоннан кейін аРНҚ-ның негізгі бөлімі – мағыналы кодтаушы учаске, яғни полипептид тізбегң туралы ақпарат жазылған учаске орналасқан.

аРНҚ-ның кодтаушы бөлімінен кейін кодон терминатор – мағынасыз 3 кодонның - УАА, УАГ, УГА біреуі орналасқан.

Кодон терминатордан кейін 3¹ – трансляцияланбайтын учаске орналасқан.

Барлық пісіп жетілген эукариоттар аРНҚ-сының 3¹ ұшында 150-200 нуклеотидтерден тұратын поли-(А)-фрагмент орналасқан. 3¹ – трансляцияланбайтын учаске және поли-(А)-фрагмент аРНҚ молек-ң тіршілік ұзақтығын реттеу қызметін атқарады.

Т-РНҚ-лардың жалпы саны 40-50-ге жуық. Яғни әрбір аминқышқылына 1-ден 5-6-ға дейін т-РНҚ-лар болады, оларды тРНҚ^ала, тРНҚ^фен, тРНҚ ^лей, т.б. деп бейнелейді, ал инициаторлық тРНҚ – тРНҚ^мет _и. Т-РНҚ молекуласы үлкен болмайды, онда жүз шақты нуклеотидтер кездеседі, олардың ішінде минорлық (модификацияланған) нуклеотидтер көптеп кездеседі – 13-15%. Т-РНҚ барлық РНҚ-ның 10% жуығын құрайды. Ұзындығы 70-100 нуклеотидтерден тұрады. Клетканың цитоплазмасында кездеседі. Атқаратын қызметі рибосомаға аминқышқылын тасымалдау. Т-РНҚ молек-ң бір ұшында аминқ-н байланыстыратын участок, екінші ұшында бос азоттық негіздегі триплет – антикодон орналасқан.

Р-РНҚ – РНҚ-ның 90% құрайды. Ол рибосоманың негізгі құрылыс материалы бола тұрып, трансляция кезінде аРНҚ-мен әрекеттеседі. Р-РНҚ-лар рибосома субъеденицаларынң құрамына кіреді. Оладың 4 түрі белгілі: 5S-рРНҚ, 5,8S-рРНҚ, 18 S-рРНҚ, 28 S-рРНҚ. Рибосоманың кіші бөлшегі 18 S-рРНҚ-ның бір молек-нан және 30 ақуыз молекулаларынан құрылған, ал үлкен субъеденицасы – 3 түрлі рРНҚ молекулаларынан - 5S-рРНҚ, 5,8S-рРНҚ, 28 S-рРНҚ және 45 ақуз молекулаларынан тұрады. Р-РНҚ молек-ң ерекшелігінің бірі – гуанин және цитозин сияқты азоттық негіздерінің мөлшерінің басқаларына қарағанда әлдеқайда көп болуы. Сонымен қатар минорлық нуклеотидтер де жиі кездеседі, мысалы рибоза бойынша метилденген нуклеозидтер. Р-РНҚ-ның 2-ші реттік құрылымында қос тізбекті учаскелер және ілмекшелер де көптеп кездеседі.