13 Лекция. Интеллекттің қасиетінің құрылымы.

Ерекшелік теориясының ұғымын және принциптерін қолданылатын алғашқы жұмыстар психологияда 30 ж. аяғында пайда болған және олар интеллекттің құрылысының анализімен байланысты. Ерекшелік теориясының контексінде жеке ерекшеліктерді зерттеу, осы кезде басталады, бірақ, шындап 40-жылдың аяғында ашылды. Интеллекттің психологиялық теориялары – интеллекттің теориясының тобы, олардың авторлары интеллектуалды сфераның (Спирмен, Перстоун, Гилфорд, Берт, Вертонның теориялары) зерттеуі кезінде көрінетін нақты интеллектуалды мінездеменің санын азайтуға тырысты.

Интеллектуалды көпқырлығы – бұл құбылысты тефитиктерін анықтауда көп қиындықтардың себептерінің бірі. Интеллектті зертеуді кейбір пионерлері бұл феноменнің негізгі компоненттерін ашуға тырысып және оның күрделі табалдырығын танып, факторлы анализ кезінде-корелляцияның өлшемінде өзгерістердің негізін анықтау үшін өңделген статистикалық әдісті қолданды. Көбінесе тесттердің батареясын басқаруын қарастыратын эксперименталды парадигма қолданды, олардың әрқайсысы ой, математикалық қабілеттер, кеңістік қабілеттер немесе сөз қоры сияқты интеллекттің нақты бір атрибутын өлшей алады. Тесттің нәтижесінің факторлы анализы кезінде, барлық шкалалар арасындағы корреляция өлшенеді және содан кейін тестті орындау кезінде индивидуалды ерекшеліктер негізінде жататын факторлар анықталды.

Ерте шыққан ғалымдардың ішінен Чарльз Спирмен: «интеллект «д»-дан немесе жалпы фактордан және «s»-дан немесе жеке ақыл-ой қабілетінде қатысатын нақты факторларды іріктеуден тұрады» - деп айтты. Ч.Спирменнің ойы бойынша, интеллект бәрінен бұрын тест көрсеткішінде басым болатын жеке латентті фактордың терминдерінде ерекшеленеді. Сонымен, адам нақты фактор бойынша ерекше жоғарғы қабілетін таныта алады және басқа факторлар бойынша жағымсыз қабілетін таныта алады. Перстоун және басқа зерттеушілер интеллектті «алғашқы ақыл-ой қабілеттері» деп атаған бірнеше фактордың жиынтығы сияқты санаған дұрыс деп айтты. Дж.Гилфорд афкторлы анализ ұғымына кеңінен ашты, ақыл-ой функциясына қатысатын фактордың логикалық анализін қосты. Оның «интеллект құрылымы» деген жүйесінде тіпті интеллект компоненттерінің ең күрделі мозаикасы ұсынылған. Бұл жерде барлық ақыл-ой қабілеттері үшөлшемді торап түрінде көрсетілген, олардың құрамында алғашында 120 фактор болды, сосын 150-ге дейін кеңейді.

14 Лекция. Дж. Гилфорд бойынша интеллектінің құрылымдық репрезентациясы

1 ось бойынша ес және таным, дивергентті және конвергентті ойлау сияқты функцияларды орындау үшін қажет операциялар бөлінген; 2-ші ось бойынша байланыс, жүйе, қайта құрылу және нәтижелер сияқты ойдағы операциялардың өнімдері өтеді; ал 3-ші тапсырмалардың нақты мазмұны – бейнелі, семантикалық, символдық немесе мінез-құлықтық орналасқан.

Төменде Дж. Гилфорд бойынша ақыл-естің 120 факторы тестінің тапсырмаларының кейбір параметрлері көрсетілген. Адам интеллектінің шегін өлшейтін факторлардың санының көбеюі, бұл құбылыстың күрделі табылатын ұқсатуға кқмектесуі мүмкін; және сонда да кейбір теорияшылдар мұндайәдістер негізсіз қанағатсыздықпен қателесті және иерархиялық моделі әдемі деп санады. Мұндай жүйені Дж. Кеттел ұсынды. Оның жүйесінде жалпы интеллект 2 негізгі фактордан тұрады: «өзгермелі қабілеттер» және «кристалданған қабілеттер».

Өзгермелі қабілеттер абстрактты және кейде жаңа қатарлардың ұғымын қамтамасыз етеді және индуктивті ой-пікір кезінде аналогия және тесттерде көрінеді.

Кристалданған қабілеттер факторларды жинаумен және жалпы біліммен байланысты және тесттерде сөз қорында және жалпы информациялануда көрінеді. Адам интеллектіне факторлы анализ негізінде жақындау, әрине, бұл кұрделі құбылыстардың түсініктілігін кеңейтті, бірақ когнитивті психологтар Спирмен Ч., Перстоун Л., Гилфорд Дж, және кеттел Дж. Салған жолда қпуіпті теруыл жасады. Иельс университетінен Р. Стренберг интеллектті зерттеу әдісі факторлы анализ көмегімен өспелі скептицилді келесі түсініктер бойынша шағарады деп айтты:

1. Факторлы анализ әдісі «ойлау процестермен» әлсіз байланысқан; мысалы, 2 адам интеллекткеарналған (1а) тестте ұқсас көрсетікштер алуы және бұл түрде әртүрлі когнитивті процестер қолдануы мүмкін.

2. Факторлы анализдің жаттығулары және модельдерін оларды бір-бірімен сәйкестендіру жолымен сынап көру қиын.

3. Интеллектіні түсінуге әрекет ету, оларға негізінен факторлы анализдің логикасы тиісті, - бұл адам қабілетінің анализі үшін бар құралдардың ішінен жалғыз ғана емес.

Кейінірек когнитивті технологтар информациялық амалдарға тұтастай сәйкес келетін адам интеллектісінің жаңа модельдерін және жаңа әдістерін ұсынады.