5. Антикалық кезеңдегі саяси ой-пікірлер: Платон, Аристотель, Цицерон.

Антикалық кезеңде ғылымға мол мұра қалдырған ойшылдар көп. Ең көрнекті 2өкілі-Аристотель, Платон. Платонның ойынша, адамдар қажеттілігін жеке-дара өтей алмайды. Олар өмір сүру үшін тамақ, киім өндірулері, үй салулары және т.с.с. жасаулары керек. Олар бәрі бірігіп қана қажеттілігін өтейді. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Ертедегі гректердің саяси ой-пікірін одан әрі дамытқан Аристотель (б.з.б.384-322) болды. Ол бірінші рет саяси ғылымды пән ретінде кіргізіп, өзі сабақ берді. Ол-саясаттану әкесі. Саясаттануға қатысты «Саясат», «Этика», «Риторика» деген еңбектері бар. Саяси ойдың дамуында айтарлықтай орын қалдырған ежелгі Рим ойшылы Цицерон (б.з.б. 106-43). Оның «Мемлекет туралы», «Заңдар туралы», «Міндеттер туралы» деген еңбектері әйгілі. Ол мемлекеттің пайда болу себебі – адамдардың бірігіп өмір сүруге тырысатын табиғи талабының және меншікті қорғау мақсатынан туындайды дейді. Қоғамға, жеке меншікке қол сұғуға болмайды. Басқарушылардың санына қарай ол мемлекеттік басқаруды патшалық билік, аристократия, демократия деп үшке бөлді. Бұлардың өз ерекшеліктері, жақсы жақтары мен кемшіліктері бар. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды, қоғамдық-саяси қатынастарда әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті әділеттілік деп санады.

6.Орта ғасыр мұсылман шығысындағы саяси ой – сана: Әл-Фараби, Ибн Халдун, ж.Баласағұн.

ӘЛ-ФАРАБИ (870-950 жж.) – шығыстық аристотельдік ілімнің көрнектіөкілі. Оның философиялық қызметі көпқырлы, ол ғалым-энциклопедист болды.

Әл-Фараби саясат жөнінде терең ойлар айтқан. Оның ілімі бойынша қоғамның

құрылымы әлемнің құрылымына сәйкес, ұқсас келеді. Ойшылдың саясатта

әсіресе көп көңіл бөлген мәселесі адам мен биліктің арақатынасы. Әл-Фараби

адамды ардақтап қадір тұтады. Ал адам жақсы да дұрыс басқарылатын қоғамда

ғана шын мәнінде бақытты өмір сүре алады деп атап көрсетті.

Әл-Фараби өзінің зерттеулерінде қоғамдағы адамның алатын орнын

анықтауға көп көңіл бөлді.Әл-Фараби мемлекет басшысын барлық ізгілікті, мықты денсаулықты,кемел ойды, жоғары ар-намысты, терең білім меңгерген үлгілі тұлға ретіндеұсынады.

Есімі орта ғасырлардан біздің заманымызға жеткен ақын, философ, қоғамқайраткері – Жүсіп Баласағұн. Ақынның «Құтадғулік»(«Құтты білім») атты поэмасы – ортағасырлық қазақ даласындағы әртүрлітарихи, саяси және қоғамдық мәселелер туралы мол мағлұмат, құнды деректерберетін шығарма. Ойшыл саяси мәселелерге де айрықша көңіл бөлген. Мысалы, мемлекеттіорталықтандыру және басқару, қоғамда әділ заңдардың, еркіндік пенбостандықтың болуын қалайды. «Құтадғу білік» - халықтың салт-санасы, өмірдің мән-мағынасы, адам тағдыры, әдет-ғұрпы жөніндегі көзқарастаржинақталған құнды шығарма.

Ибн-Халдун – мұсылмандық Шығысқа аты әйгілі ғалым. Оның биліктіңлегитимділігі туралы ойларында елбасының билік сипаты өз халқының биліктіадамгершілік тұрғысынан мойындауына байланысты екеніне ерекше көңілбөледі. Өзінің «Муккадина» атты трактатында халықтың қалауындағы билік -халифат билігі, себебі халифат - әділеттілікке, сенімге, мұсылман құқықтарынанегізделген халықтың «өз» билігі деп түсіндіреді.

7.Ағартушылық кезеңдегі ойшылдардың еңбектеріндегі қоғамдық келісімдерінің теориясы. Ш.Уәлиханов өз өмірінің негізгі мақсаты-халыққа қызмет ету, оның мақсат мүддесін патша шенеуніктері мен жергілікті байлардың зорлық зомбылықтарынан қорғау, қолынан келгенше оның рухани және мәдени өркендеуіне ықпал жасау деп білді. Билеп-төстеушілердің қолындағы шексіз билікті жою, халықты қанаудан құтқару, бай-манап-ң саяси үстемдігін шектеп, бұқара халықтың демократиялық, құқығы мен бостандығын кеңейткен болды. Ы.Алтынсарин мақсаты-халықты дүниеге дұрыс көзқараспен қарауға тәрбиелеу. Тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-төстеушілердің қысымынан құтқара алады деп, барлық күш жішерін олардың білімін көтеруге арнады. А.Құнанбаев адамды ақыл, білім, ерік, жоғары дәрежеге көтеріп, асқақтататындай қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Қазақ халқының саяси санасының дамуына 19 ғ. аяғы мен 20 ғ. басында пайда болған алғашқы интеллектік топта зор ықпал етті. Оларға: А.Байтұрсынов, Бөкейханов, Дулатов, Шоқай, Жұмабаев, Қаратаев, Досмұхамедов. Олар Ресейдің отаршыл саясатына қарсы ұлт-азаттық қозғалысын басқарып, қазақ халқының ұлттық бірлесуін мұрат етті.