Әдебиеттер

1. Е.Жамалбеков, Р.Білдебаева. Топырақтану және топырақ геологиясы мен экологиясы. -Алматы, 2000.

2. Почвоведение. Под ред. проф. С.И.Кауричева. -Москва, 1998.

3. Цуриков Т. Почвоведение. М.: Высшая школа, 1992.

4. И.Г.Добровольский. География почв с основами почвоведения. МГУ, 1999.

5. Ерденов М.Т., Омарова З.М., Абдраимова Қ.Т. Топырақтану пәнінен практикум

6.Тазабекұлы Т., Тазабекова Е. Топырақтану түсіндірме сөздігі – Алматы: Рауан, 1193.

Лекция №6

Тақырыбы: Топырақтың су-физикалық қасиеттері

Лекция жоспары:

1.Топырақтың су қасиеттері. Гидрологиялық константалары. Топырақтағы ылғал түрлері.

2.Топырақтың су, ауажылу, қоректік заттар тәртіптері және олардың экологиялық маңызы.

Лекция мақсаты: Тірі ағзалар үшін және топырақтың маңызды ауылшаруашылықтық өндірістік құрал ретіндегі су-физикалық, физикалық қасиеттері туралы мағлұмат қалыптастыру.

Қолданылатын әдістер: Лекция-консультация, сұрақ-жауап-талдау.

Лекция мәтіні: 1.Топырақтың құрамындағы ылғал түрлері.

1.Химиялық байланыс күйіндегі су. Су көбінесе әртүрлі минерал кристалдарымен байла-нысты болады. Бұл су заттың молекуласына гидроксил (ОН) тобымен кіреді. Мысалы, Fe₂O₃+H₂O = 2Fe(OH)₃. Ол топырақтан 400-800⁰С ажыратылады, сондықтан топырақтағы биологиялық құбылыстарға тікелей қатыса алады.

2.Гравитациялық су деп - топырақтың түйірлерінің аралықтарын жайлап, өз салмағымен (гравитация арқылы) көбінесе төмен қарай жылжитын суды айтамыз.

3.Қылтүтік (капилляр) су - топырақ түйіршіктерінің ішіндегі су барлық бағытта қозға-лады.

4.Жарғақты су. Топырақтың қатты бөлшектерінің сыртын молекулалық тартылыс күші-мен, жарғақты қабат күйінде қоршап тұрады.

5.Гигроскопиялық су - гигроскопиялық ылғал топырақ түйіршіктерінің бетінде молекула-лық тарту күшімен будан жиналған су.

6.Қатты ылғал. Мұз төмен температурада (0⁰С) пайда болады. Ал жарғақты сулар 78 градуста мұзға айналады.

Топырақтың су қасиеттері мен ылғалдылығы

Топырақтың су қасиеттеріне су сыйымдылығы жатады. Оның бұл қабілеті топы-рақтың су ұстаушылық қасиетін блдіреді, су өткізгіштігі, су көтергіштігі, гигроскопия-лылығы және буланғыштығы жатады.

Топырақтың су сыйымдылық шегі - оның белгілі мөлшерде өз бойына суды сіңіріп ұстай алатын қасиеті. Су сыйымдылығы бірнеше түрге бөлінеді.

1.Далалық су сыйымдылық шегі - буға айналмайтын, жердің төменгі қабатында жататын, топырақ бойында ұсталып қалатын су мөлшерін далалық су сыйымдылық шегі деп атала-ды.

2.Капиллярлық су сыйымдылық шегі деп судың топырақ түйіршік-терінің ішінде ұсталып қалатын қабілетін айтады.

Топырақтың су өткізгіштігі деп оның жоғарыдан төмен қарай су өткізу қасиетін айтады. Суды жақсы өткізгіш топырақтарға - құм, құмайт, ең аз су өткізгіш топырақтарға - балшытар жатады.

Топырақтың су көтергіш қабілеті деп өзінің капиллярлары (тү-тіктері) арқылы оның төменгі қабатынан жоғарғы қабатына су кө-тергіштігін айтады.

2.Топырақтың су тәртібі.

Топырақ суы - топырақ қыртысындағы әртүрлі минералдық тұздарға бай сұйық. Топырақ суын ауыз су ретінде, не шаруашылық мақсаттарға пайдалануға болмайды. Топырақ суы - өсімдіктер әлемінің негізгі қорегі, өсіп-дамуына қажет су көзі. Қүм топы-рақтар салмағының 4-10% құмайт, құмды саздардың 10-30%, сз топырақтардың 25-30%-тен астамын топырақ суы құрайды. Ауа райының өзгеруіне байланысты, топырақ суы жыл маусымдарына сәйкес өзгеріп отырады.

Топырақ ылғалдылығы өсімдіктерге екі түрлі әсер етеді:

1.Тамырдың өсуі мен тармақталуы топырақ ылғалдылығына байланысты;

2.Өсімдіктің ылғалды қабылдауы, топырақтағы судың мөлшеріне де байланысты.

Топыраққа су - жаңбыр, қар, бұршақ, не шық түрінде түсіп отырады. Кейде ол то-пырақтың беткі қабаттарына төменнен көтеріледі.

Су - табиғатта ең көп таралған, сонымен бірге нағыз ерекше зат. Өсімдік тіршілігі-не қажетті су қорын негізінен топырақтан алады.