39. Бақыланбайтын факторларға не жатады?

Барлық ұйымдарда сату бюджеті жоспарлау процесін дайындаудың күрделі этапы болып табылады, себебі өнімдерді өндіру емес оны өткізу мүмкіндігімен байланысты болуында. Мұнда анықталмаған үлкен үлеске ие бақыланбайтын факторлар әсер етеді, оларға төмендегілерді жатқызуға болады:

• бәсекелестердің қызметі;

• ұлттық және әлемдік рыноктағы жалпы жағдайлар;

• жабдықтаушылар мен сатып алушылардың тұрақтылығы;

• жарнамалардың және ықпал ету құралдарының нәтижелілігі;

• циклдық,маусымдық және басқа кездейсоқ ауытқулар;

• баға қалыптастурудың саясаты;

• өнім рентабельділігі.

Көптеген ұйымдар бюджеттер тұрақты болып, өзгермеуі керек деп есептейді. Оған екі себеп бар:

а) бюджетті құру мерзімінің аяғына дейін бұл бюджетке түзетулер енгізуге жоғары басшылық рұқсат беретіндігін біле тура бюджет құру процесіне әкімшілік қаншалықты жауапты қарайды.

б) бастпақы бюджетті жылдық табыстар және шығыстармен салыстыруды жүргізу өте пайдалы – егер ұйым бастапқы жоспарланған шарттардан өзгеше өзгерген шарттар жағдайында жұмыс істесе де.

40. Трансферттік баға және оның түрлері

ҚР-да нарықтық экономиканың дамуы аралық өнім (қызмет) өндіруші бөлімшелердің арасында, кәсіпорын ішінде жаңа экономикалық қатынастардың пайда болуына ықпалын тигізеді. Бір бөлімшенің дайындаған өнімін басқа бөлімшенің бір заңды тұлғасына табыстауды ұйғарады, яғни трансферттік мәміле орын алады. Тауарлық трансфертте келісім шарт (трансферттік) баға бойынша контрагенттер арасында тікелей тауар айырбасы жүзеге асырылады.

Сатып алу – сату қатынасы ішкі фирмалық байланысқа еніп, трансферттік бағалар оларды өткізудің механизмі болып табылады.

Трансферттік баға – кәсіпорын ішінде бір жауапты орталықтан екінші жауапты орталыққа берілетін, қызметтер мен шала фабрикаттардың құнын анықтау үшін пайдаланылатын баға.

Өндірістің бірінші сатысы – жабдықтау-дайындау қызметіне қарай отырып, көбінесе өндірістік материалдық босалқыларды бағалау үшін трансфертті бағаны пайдалануға болады.

Трансфертті баға есептеу әдісі бойынша екі типке бөлінеді: нарықтық және шығынды.

Нарықтық трансфертті баға. Егер өнімде нарықтық баға болса, онда жоғары бағалау шығында бағаға емес, нарықтық трансфертті бағаға беріледі, сатып алатын жауапты орталық сыртқы сатушыдан гөрі, кәсіпорын ішіне жоғары бағада төлемеуі қажет, сауда орталығы ретінде, ереже бойынша сыртқы сатушыға сатқаннан, көп табыс алмауы қажет. Нарықтық бағаның артықшылығы менеджерлердің өзара қатынасында және біліктілігінде, сату және сатып алу пайда орталықтарында емес, объективті сипат қарастырылады. Бұдан басқа кәсіпорындар өз орталықтарын бизнестің тәуелсіз субъектілеріміз деп санайды. Бұл жағдайда нарықтық бағалар шынайылыққа негізделген ішкі қатынастар жасайды. Шындығында нақты нарықтық баға барлық уақытта бірдей болмайды, бір тауарды әрбір жеткізуші әр түрлі бағада қоюы мүмкін.

Нарықтық негізде баға шешімін қабылдауда саясат қажет.

Шығынды трансфертті бағалар. Көп жағдайда трансферттік бағаның қойылуы үшін анық нарықтық баға болмайды. Сонда шығынды трансфертті баға қолданылады – бұл кәдімгі – стандартты өзіндік құн. Егер оған тек қана нақты шығындар жатқызылса, онда жауапты сату орталығының тиімділікті реттеуде стимулы болмайды, өйткені сатып алу орталығы үшін трансфертті бағаға шығынның тұрақсыздығы автоматты түрде әсер етеді.

Трансфертті баға негінде манылыр қалануы мүмкін:

• толық нақты шығындар;

• нормативті шығындар;

• өзгермелі (маржиналдық) шығындар.