Татар язучылары һәм шагыйрьләре иҗатында милләт мәсьәләсенең чагылышы

Шәйдуллина М.

Сарман районы

Җәлил имназиясе укучысы,

Фәнни җитәкче: Шәйдуллина Л.К.

Татар әдәбиятының мең ел ярымнан артык тарихы бар. Узган уку елында без шул тарих белән таныштык, әдәбиятыбызны әдәби әсәрләр укып, аларны анализлап кына түгел, ә аның үсеш-үзгәрешен өйрәнеп үзләштердек. Моның өчен безгә милли әдәбиятыбызның туган көненнән башлап аның чорларга бүленешен һәм шул чорлар арасындагы бәйләнешне белү кирәк булды. Тарих һәрвакыт үсештә. Бу чорлар бер-берсеннән аерылып торалар. Шуңа да чорларның һәрберсендә үткәннең байлыгы да, үз яңалыгы да, киләчәк чорның яралгысы да бар. Бу аерманы без әсәрләргә салынган идеалда эзләдек. Ә идеал ул – теләк, бер заманда иҗат иткән әдипләрнең тормышны матур итеп үзгәртү теләге. Шуңа да алар әсәрләрендә аңа ирешү юллары, шушы идеал өчен көрәшүчеләр турында язалар. Әгәр менә мондый сыйфатлар бик күп язучыларның иҗатында очрый икән, идеал чор идеалына әйләнә. Аларны ачыклау, чагыштыруыбыз бик кызыклы нәтиҗәләр ясарга мөмкинлек бирде. Эзләнү эшем шул нәтиҗәләр турында.

Әдәбиятның борынгы чорын алыйк. Бу чорның безнең көннәргә кадәр тулы килеш сакланган ядкаре булып Орхон-Енисей язмалары санала. Без төрки ыруг-ларының дәүләт булып оешу вакыйлары турында сөйләштек. Ыругларның кай-берләре үзләре теләп кушылган, кайберләрен яу белән басып буйсындырганнар. Димәк теләк бер: дәүләт итеп берләштерергә кирәк. Әдәби истәлекләрдә - таш-лардагы язмаларда бу теләк чагылыш тапмый калмаган. Мондый ташлар өчәү. Өч ташта өч кеше мактала: берсе – дәүләтне оештыручы, берсе - батыр көрәш-че, берсе – акыл иясе, киңәшче. Димәк иң оста оештыручы, иң оста сугышчы, иң оста киңәшче кебек сыйфатлар бу чор өчен иң әһәмиятлеләрдән санал-ганнар. Шушындый сыйфатларны ил башлыкларында күрергә теләгәннәр. Кай-вакыт бу сыйфатлар артык күпертелеп тә бирелгәннәр кебек, тик болар барысы да: яулап алулар, үгетләүләр, ил башлыкларын мактаулар берләшү хакына эшләнгән. Күп кабиләләр бер дәүләт булып берләшсәләр генә үзләрен башка дәүләтләр һөҗүменнән саклап кала алганнар.

Урта гасырлар әдәбиятын башкача "Болгар чоры әдәбияты" дип йөртәләр. Бу юкка түгел, шуның белән без бу чорда бабаларыбызның үз дәүләтләрендә яшәүләрен аңлыйбыз. Димәк, узган чорда куелган максат үтәлгән дигән сүз. Яңа чорның идеалын табарга кирәк.

Кабиләр берләшкәннән соң, бер дәүләт булып яшәүче кабилә эчендәге кешеләрнең үзләрен берләштерергә кирәк була. Болгар ханнары, озак уйла-ганнан соң, Көнчыгыш илләре тәҗрибәсен сайлыйлар һәм мөселман динен ка-бул итәләр. Әдәбият җәмгыять ихтыяҗларын чагылдырганга күрә, аның алдына яңа бурыч куела: ул халыкны дин идеаллары белән яшәргә өйрәтә башлый. Монда идеаль герой башка: ул инде сугышта җиңүче батыр түгел, ә сугыш-талаштан, теләсә нинди кешене рәнҗетә торган гамәлләрдән үзен тыеп кала алган кеше. Мисал итеп без Кол Галинең "Йосыф кыйссасы"н китерәбез. Автор әсәрендә узган чорга хас сәнгать алымын еш куллана: кешеләрнең уңай һәм тискәре сыйфатларын биргәндә чиктән тыш арттырып та җибәрә, кат-кат кабатлый. Тик бу әсәр инде төзелеше ягыннан ташлардагы язмалардан аерылып тора. Аның сюжеты бар. Кыйсса яманлыкка – җәза, һәм яхшылыкка – яхшы-лык киләчәгенә ышандыручы вакыйгалардан тора. Алар бер-берсеннән яман-лык кылучыларның төрле социаль катлау вәкилләре булулары һәм яманлык төрләре белән аерылалар. Тик авторның нәтиҗәсе һәркем өчен бер. Ул: кеше, кем генә булуына карамастан, яман эше өчен җәза алачак, Алланың әмере бер, дип ышандыра. Әсәрдәге идеал Йосыф кына: чибәрлек тә, сабырлык та, белем дә аңа гына бирелгән. Ул борынгы чор идеалының киресе. Сугышчылар матур гына булсалар, Йосыф, киресенчә, шәфкатьле, сабыр, теләсә нинди яманлыкны да гафу итә белә алуы белән матур.

Яхшылыкка - яхшылык, яманлыкка - җәза идеясе алга сөрелгән, Аллага тугрылыклы уңай һәм Коръән таләпләрен санга сукмаучы тискәре геройлар булган башка әсәрләрне өйрәндек. Андыйлар күп җыелды: Мәхмүд бине Галинең "Нәһҗел-фәрадис", Мөхәммәдьярның "Егетләргә бүләк", "Күңелләр нуры" әсәрләре. Тик боларда яманлык төшенчәсе киңрәк колач алган. Күңел ачып йөрүчеләр, мәкерле кешеләр, сараннар һ.б. шушы төркемгә кертелгәннәр.

"Идегәй" дастаны - Алтын Урда дәүләте таркалган дәвердә барлыкка килгән хәзинәбез. Әдәбиятыбызның алга китүе әсәрнең төзелешендә үк чагыла, вакыйгалар бербөтен, бер-берсенең нәтиҗәсе булып торалар. Әсәрдә яман эшкә җәза бирү вакыйгалары күп: Идегәйнең әтисе Котлыкыя Аксак Тимергә ханның яраткан лачынының йомыркасын бирә, шуның өчен җәзалана: башы киселә, гаиләсе үтерелә, йорты яндырыла. (Кош йомыркасы өчен шундый каты җәза ала!) Аннан Идегәй Дөрмән би улы Урманны үтертә. Дөрмән би – Котлыкыяның башын кисүче. Урман җәза ала , чөнки ул – карак. (Тик Урман – бала һәм агач ат урлый!) Норадын бабасын үтерткән һәм әтисен үтерергә теләгән Туктамыш ханны үтерә, ә Норадынны моның өчен Туктамышның улы Кадыйрбирде үтерә. Идегәй аннан Кадыйрбирдене. Ханның уллары калмады, шунлыктан Идегәйне ханның дусты – Барын морза үтерә. Монда гафу итү, гафу үтенү кебек гамәлләр турында инде сүз дә бармый. Менә бу үч алу хисе, сабырсызлык бөтен геройларны һәлак итеп кенә калмыйча, Алтын Урда кебек көчле дәүләтне тарката. Бу әсәр безне илнең иминлеген саклау темасы турында уйланырга мәҗбүр итте.

Мәүлә Колый иҗатын өйрәнү барышында без бу турыда күп сөйләштек. Бу чорда инде татарлар коллыкта яшиләр, дәүләтләрен югалттылар. Хәзер дәүләт эчендә үзара дус яшәү максаты түгел, ә менә татар халкының милләт буларак үзен саклап калу мәсьәләсе килеп басуын күрәбез. Җиңелеп кол хәлендә калган халык яшәү өчен берләшергә тиеш булды. Бу чор әдәбиятының төп идеясе шушы: дәүләтсез, хокуксыз, яклаучысыз татарны милләт буларак саклап калу. Әдәбиятыбыз шушы идеяне чынга ашыру юлларын эзли һәм аны берләшүдә күрә. Үкенеч, сагыш тулы әсәрләр бик күп языла. Бу чорда халык күтә-релешләре булып тора, татарлар яулап алучыларга каршы көрәшләрен дәвам итәләр. Дошманнан үч алу хаклык һәм батырлык саналса да, болай да күпкә кимегән татар халкын тагын да киметүгә генә китерә. Бу чорда чәчәк аткан суфичылык әдәбияты халыкларны чыдамлыкка, сабырлыкка чакыра һәм бу халкыбызга гореф-гадәтен, телен саклап калырга ярдәм итә.

Шулай итеп безнең әдәбиятыбызның идеалы һәрвакыт милләт язмышы бе-лән бәйле булды дигән нәтиҗәгә килдек. XIX йөз әдәбиятын өйрәнгәндә без халыкның уянуын күрдек. Татарлар арасына да капиталистик мөнәсәбәтләр үтеп керә башлый. Әдәбият татарларны белем алырга, һөнәрләр өйрәнергә ча-кыра. Шуңа да XIX йөз сүз сәнгатен "мәгърифәтчелек әдәбияты" дип йөр-тәләр. Аның төп идеалы халыкны мәгърифәтле итү була. Моны без Муса Акъ-егетнең "Хисаметдин мелла", Габделҗәббар Кандалый иҗатында ачык күрдек. Алар белемле булуның файдасын ачтылар, укыган кешенең күңел дөньясы баюын күрсәттеләр. Кандалый тормыштагы кимчелекләрне кискен тәнкыйть-ләде, надан мулларны, хатын-кызларны, крестьяннарны "утка тотты", белем алырга омтылмауны гаепләде. Бу чор әдипләренең әсәрләре кулдан-кулга күче-релеп татарлар арасында таралганнар һәм шушы чорда яшәгән бабаларыбыз тормышы турында сөйли торган тарихи чыганак булып торалар, әдәбиятка мил-ләт темасын кертеп, Тукай чорына ныклы нигез салалар.

Тукай XX башында бу фикерне тагын да көчәйтеп җибәрә. Үзенең "Дуст-ларга бер сүз" шигырендә ул татарның җитешсез якларын санап чыга: надан-лык, түрәләрдән изелү, ваемсызлык. Тукай халыкны берләшергә чакыра. Монда инде ул башка юллар тәкъдим итә: белем алырга, башка милләтләр дәрәҗәсенә җитәргә, милләтне якларлык кешене депутат итеп сайларга, шуның ярдәме белән бергәләп азатлыкка ирешергә чакыра. Бу идеяләр аның "Җитәр, йокла-мыйк һаман", "Иттифакъ хакында", "Пар ат", "Олуг юбилей..." шигырьләрендә кызыл юл булып бара. Бу чорда милләтнең үсешенә начар йогынты ясаучы бу кимчелекләр турында Гаяз Исхакый, Галимҗан Ибраһимов та күп язалар.

Милләт язмышы темасы XX башы татар әдәбиятының төп темасы булып тора, аның төп идеясе дәүләт хокукы алу була. Әдәбият халыкны азатлык өчен көрәшкә чакыра. Шуңа да бик күп үзгәрешләр алып килгән яңа чорга татар әдә-бияты ике идеал белән керә. Берсе коммунизм идеалы, икенчесе милли идеал була аның. Тик тарих үз үзгәрешләрен кертә. Яңа идеалогия искелек белән көрәшүне тәлап итә. Ә бу безнең мең еллар буена сакланган язма әдә-биятыбызга зарар ясый: гарәп язуы латин графикасына, аннан берничә елдан кириллицага алыштырыла, дингә каршы көрәш башлана, милли киемнәребезне, яшәешебезне, гаиләбезне үзгәртә. Бу турыда без Ф.Әмирхан, Г.Исхакый әсәр-ләреннән укып белдек.

Быел без Һ.Такташ, Х.Туфан иҗатында сагыш саркыганын күрәбез, М.Җәлилнең таланты һәм батырлыгы алдында баш иябез, Ә.Еники әсәрләрендә күтәрелгән әхлак проблемалары тел, милләт, илебез, киләчәгебез турында уйланырга мәҗбүр итә. Р.Миңнуллин, Ш.Галиев, М.Әгъләм, Р. Фәйзуллин Р.Харис, Т.Миңнуллин, М.Мәһдиев иҗаты да битараф калдыра алмый.

Минемчә, һәр кеше үзенең ана телен, гореф-гадәтләрен, тарихын белергә тиеш. Әдәбият тарихы күрсәткәнчә, һәр яңа чор милләтем алдына яңа бурычлар куйган, аны төрлечә сынаган. Ул сынмаган, сыгылмаган, үзен саклап калган. Милләтебез алдында бүген дә каршылыклар күп. Хәзер дә сынмаска, югалмаска, бабаларыбыз мирасын югалтмаска иде. Берләшергә кирәк...

Әдәбият

Кәримуллин Ә.Г. Басма сүз тарихыннан. - Казан дәүләт университеты нәшрияты, 1984. – 39 б;

Миңнегулов Х.Й., Садретдинов Ш.А. Әдәбият: татар урта гомуми белем мәктәпләренең 9 нчы сыйныфы өчен дәреслек. – Казан: Мәгариф, 1998. -334 б;

Мусин Ф.М. Татар әдәбияты: Рус телендә урта гомуми белем бирүче мәктәпнең 11 нче сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматия (татар балалары өчен) / Ф.М.Мусин, З.Н. Хәбибуллина, Ә.М.Закирҗанов. – Яңадан эшләнгән өченче басма. - Казан: Мәгариф, 2006. - 462 б;

Сафиуллина Ф. И туган тел... – Казан: Татарстан Республикасы "Хәтер" нәшрияты, 2008. – 143 б;

Тукай Г. Сайланма әсәрләр. Шагыйрь турында истәлекләр. - Казан: Татарстан Республикасы "Хәтер" нәшрияты (ТаРИХ), 2002. – 511 б.

Яхин А.Г. Әдәбият дәресләре: Укытучылар, югары уку йортлары студентлары һәм укучылар өчен методик кулланма. - Казан: Мәгариф, 2003. -159 б;