Татар язучылары һәм шагыйрьләренең иҗатында милләт мәсьәләсенең яктыртылышы

Хәмидуллина И.,

Алабуга шәһәре 10нчы урта мәктәбе

фәнни җитәкче: Зәйнуллина Э.Т.

Милләт мәсьәләсе... 1552 нче елда дәүләтчелеген югалтып, колониаль шартларда яши башлаган чордан алып, татар халкының моннан да мөһимрәк проблемасы, чишелешен һаман да табып булмый торган мәсьәләсе юк кебек. Телен, динен, яшәү рәвешен саклап калу өчен халкым гасырлар дәвамында көрәш алып барган, үз хокукын корал белән дә, каләм көче белән дә якларга, башкаларга ишеттерергә теләгән. 17-19 нчы гасырларда әдәбият, башлыча, дини ирек, үз халкыңның гореф-гадәтләре белән яшәү, һәр халыкның Алла тарафыннан тигез яратылуын дәлилләсә, 20 нче йөз каләм осталары тулысынча милләт мәсьәләсен алгы планга куя, милли азатлык идеясе әдәбиятның нигезенә салына. “Дустларга бер сүз” шигырендә үк Тукай үзенең асыл максатын “Ушбу милләт ертыгының җөен җөйлим...” дип белдерә, татарның битарафлыгы, әкрен хәрәкәтләнүе аны борчый, үзенең “Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?” дигән мәкаләсендә ул “...безнең милләт тыныч кына торганда, башка милләтләр үзләренә җилләрне, парларны, утларны, һаваларны хезмәтче иткәннәр. Безнең милләт, мискин, шул вакытта йоклаганмы, ни эшләгәндер, мин анысын белмим. Менә шул ятудан безнең милләт һаман да ятадыр. Соң инде аны ничек һушына китерик? Без ул милләткә әдәбият гөл-сулары сибик, гәзитә мәрвәхәләре илә йомшак җил истерик һәм авызына иттихад вә иттифакъ сулары салыйк; җан рәхәте булган музыкалар илә дәртләндерик, хәтта рәсемнәр илә милләтнең үз сурәтен үзенә күрсәтик; тәмам күзе ачылсын, дүрт ягына карансын, гакылын җыйсын. Бәс, безнең милләт үлмәгән дә, йокламаган да, һушы гына киткән. Мәзкүр рәвешләр илә һушына китерсәк, дуст кем, дошман кем — милләт үзе аерыр,”-дип милләтне үстерүнең планын тәкъдим итә, “Китмибез!” шигыре белән исә ачыктан-ачык татарларга ирек даулый:

Без сугышта юлбарыстан көчлебез,

Без тынычта аттан артык эшлибез!

Шул халыкныңмы хокукка хаккы юк? –

Хаклыбыз уртак ватанда шактый ук!

Совет чорында милләт мәсьәләсен артык күтәрергә ярамаса да, Г.Бәширов, Ә.Еникиләр үз иҗатларында милләтебезнең матур гореф-гадәтләрен, асыл сыйфатларын саклап калу проблемасына мөрәҗәгать иттеләр, Р.Фәйзуллин, М.Әгъләмов, И.Юзеев һ.б.лар телебезне саклауга басым ясадылар, эзоп теле белән булса да, халыкны уятырга тырыштылар. Ә инде 90 нчы еллар башында сәяси, икътисади үзгәрешләр, борылышлар йогынтысында, татар халкының ачы язмышы турында уйланып, борчылып язылган, тарихи аң белән сугарылган шигырь-поэмалар, зур күләмле әсәрләр күбрәк күренә башлады. Әдәбият милләт азатлыгын, татар телен, халыкның динен, гореф-гадәтләрен, меңәр еллар дәвамында камилләшә, чарлана килгән әхлак кагыйдәләрен саклау өчен көрәш юлына чыкты.

Татар әдәбиятында Г.Исхакый башлап җибәргән катнаш никах мәсьәләсен дәвам итеп, Туфан Миңнуллин “Илгизәр + Вера” пьесасында милләт мәсьәләсен ачыктан-ачык күтәрә. Сүз Җикән авылы турында бара. Авылның яртысында татарлар яши, яртысында- руслар. Татарлар һәм руслар арасында беркайчан да бәхәсләр булмый бу авылда, руслар - татарча, ә татарлар русча бик яхшы аңлыйлар. Әмма авылда татар егете рус кызын, я рус егете татар кызын кияүгә алганы булмый. Әмма Нурхәмәт исемле геройның нәселе шушы чикне боза һәм күршеләр арасында ыгы-зыгы башлана.

Әсәрдәге Ислам исемле ярдәмче герой аша драматург, минемчә, пьесаның төп темасын, проблемасын туры сүзләр белән Нурхәмәткә эндәшеп әйтеп бирә: ”Мин күп йөрдем, күпне күрдем, татарны яратмый урыс, белдеңме? Наданнар сез. Без урыс белән кушыла алмыйбыз. Урыс белән янәшә генә яши алабыз. Син марҗага өйләнгән бер татарның баласына татар исемен кушканын ишеткәнең бармы? Урыска кияүгә чыккан татар хатынының баласы әнисенә әни дип әйтәме? Урыс татар белән татарны йотар өчен генә туганлаша, белдеңме? Наданнар сез.” (Т.Миңнуллин. Сайланма әсәрләр,2008: 348)

Роберт Миңнуллин да “Татар” дигән шигырендә шушы мәсьәләне күтәрә, башка милләтләр белән кушылып, эреп юкка чыгып баруыбыз борчый шагыйрьне, шул ук вакытта татарга рухи хөрлек даулый.

Күпме милләт карап тора Татар күзе белән, Күпме милләт балкып тора Татар йөзе белән! Күпме милләт яшәп ята Татар каны белән, Үзе – үзбәк, урыс, башкорт... Татар – җаны белән.

Роберт Әхмәтҗановның “Татар иртәсе” җыентыгында милли шигърияткә, татар халкына, аның милли үзаңы уянуга багышланган шигырьләре тупланган. “Бүгенге көннәребезнең, бигрәк тә татар иҗтимагый тормышының күпмедер дәрәҗәдә Тукайлы Бишенче еллар чоры белән уртак яклары барлыгына гаҗәпләнерсең дә! (Шул ук милли үзаң күтәрелеше, Думадагы маңкортлык хәлләре, халыкның катлаулануы, беренче татар байлары, төрки кыйбла һ.б.,һ.б.)” – дип яза автор кереш сүзендә.

Безнең өмет бары бердәмлектә,

Бердәмлек ул – маяк гомергә.

Идел-йортны туар гасырларда

Кыйбла итеп яшик.

Без бергә. Без – бергә! (“Без бергә!”,80 б.), - дип, автор милләтнең якты киләчәге бары тик бердәмлектә, тарихи үзаңның югары булуында икәнен әйтергә тели.

Милләт язмышы, татар тарихы тематикасына тупланган шигърияте циклында Р.Әхмәтҗановның “Болгар фрагментлары”, “Атлантида” поэмалары татар халкының тарихтагы урынын күзаллый, рухи кыйбласының ныклыгын күрсәтә:

...Беркем тирмәсенә ут төртмәдек,

Хөсетлекне ни дип белмәдек.

...Кабер ташын юкса нигез итеп,

Ай урынына тәре элмәдек!.. (“Атлантида”, 248б.)

Поэма “Яшәсен лә мәңге халкым рухы!” дигән юллар белән тәмамлана. Р.Әхмәтҗанов та катнаш никахларга каршы, моның милләтебезнең юкка чыгуына китерәчәгенә басым ясап, әрнеп, шул ук “Атлантида” поэмасында ул мондый юллар яза:

...Исемеңне, татар, тот югары,

Кяфер белән кермә никахка!

Каршылыклы булса да, бу фикер белән килешми булмый. Бүген катнаш никахлар татарлар арасында аеруча күп. Кайберәүләр милләтебезнең киләчәге, киләчәк буыннарының сафлыгы турында әле уйлап та карамый. Ә җавапны киләчәк буынга бирергә туры киләчәк. Хәтердә фәлсәфи шагыйребез Дәрдмәнднең беренче рус революциясеннән соң язылган “Кораб” шигыре яңара, ул тарих, хаклык, дөреслек, еллар агышында татар милләтенең урыны, киләчәге турында борчылып уйланып, безгә түбәндәге юлларын язып калдырган иде:

«Шаулый диңгез... Җил өрәдер... Җилкәнен киргән кораб! Төн вә көндез Ул йөзәдер: Юл бара ят ил карап...

Без бүген дә шушы халәттә кебек. Әле һаман да ныклап уянмаганбыз, кая, нинди тарафка баруыбызны, ни өчен баруыбызны аңламыйбыз, төшенмибез. Бу мәсьәлә инде ХХ йөз башында ничек булган булса, ул әле дә чишелмәгән. Ни өчен татар милләте берләшә алмый, ни өчен без үзебезнең милләтебезне юкка чыгарырга рөхсәт итәбез, ни өчен моңа юл куябыз? Каләмемне корал итеп, замандашларыма түбәндәге фикерне язар идем. Без- бер милләт! Без- татарлар! Безгә шундый матур тел, ана телебез бирелгән, туган телебездә каләм тибрәткән искиткеч иҗат кешеләребез бар. Ни өчен без моннан баш тартырга тиеш соң? Ни өчен? Мин үземнең халкым, милләтем белән горурланам. Узган заманнарда да татарлар сынмаган,сыгылмаган. Ә хәзер без көчсезмени? Без үзебезне саклар дәрәҗәдә түгелме? Битарафлыктан арынырга вакыт. Киләчәк яшьләр кулында.

Әдәбият

Абдрәхимова Я.Х. 55 сочинение: Татар урта гомуми белем бирү мәкт. 5-11 нче с-нда эшләүче укытучылар өчен кулланма. – Казан: Мәгариф, 2007. – 143 б.

Әхмәтҗанов Р. Таш аргамак: Шигырьләр, поэмалар, балладалар. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2005. -274б.

Т.Миңнуллин. Сайланма әсәрләр. – Казан: Татарстан Республикасы “Хәтер” нәшрияты, 2008. – 479 б.

Яхин А.Г. Әдәбият дәресләре:Укытучылар, югары уку йортлары студентлары һәм укучылар өчен методик кулланма. – Казан: Мәгариф, 2003. – 1