Вакытсыз өзелгән иҗат юлы (нур баян эзләре буйлап...)

Рахматуллин И.И.,

Яр Чаллы шәһәре,

79 нчы лицей-интернаты

Фәнни җитәкче: Сөләйманова Х.Х.

...Олы бәйрәм көннәре - Җиңү бәйрәме. Шу­шы тантанага санаулы гына көннәр калганда шагыйрь һәм офицер, без­нең күрше авыл егете Нур Баян һә­лак була. Сугыш­ның Җиңү генә тү­гел, үлем дә икә­нен искә төшереп, якташымның исеме дә күңелне сыкрата. Бөек Җиңүнең 65 еллыгын билгеләп үткән көннәрдә якташым Нур Баянның тууына 105 ел тулды. Быелгы шушы вакыйгалар уңаеннан аның сугышчан юлын, иҗат юлын, әсәр­ләрен кабат күңелдә яңартам. Дөрес, Нур Баян - шигъриятебез күгендә ялтыраган йолдызларның иң яктысы, бүтәннәрдән аерылып, күзгә ташлана торганы түгел. Шулай да аның иҗаты бигрәк тә сугышка кадәрге елларда ук укучыларга яхшы таныш була. Хәзер дә аның уты­зынчы еллар шигъриятенә хас дәртле романтика белән сугарыл­ган шигырьләре күпләрнең хәте­рендә...

“Нур Баянны укучылар массасы бик яхшы белә һәм хөрмәт итә. Ул ... поэзия өлкәсендә актив эшләгән һәм үзенең ялкынлы патриотик әсәрләре белән масса арасында популярлык казанган шагыйрьләрнең берсе булды,” – дип язган Хәсән Хәйри үзенең “Шагыйрь Нур Баян” мәкаләсендә. (Хәйри 1953 :1)

Н.Баян турында “Мәйдан” журналының 2008 нче елгы 11 нче санында “Ак күңелгә ап-ак юл” дигән искиткеч бай материал тәкъдим ителде. Мәкаләдә Н.Баянның бала чагын, әсирлектәге көрәшен чагылдырган мәгълүматлар да, аның турындагы истәлекләр дә күп. Материаллар белән танышып чыккач, минем Н.Баян белән кызыксынуым тагын да артты һәм аның турындагы башка язмаларны табып анализлап, үз фикеремне әйтү теләге туды

Нур Баян 1905 елның 15 маенда Актаныш төбәгенең бик тә матур авылы Әнәктә ярлы игенче гаиләсендә дөньяга килгән. Әтисе Галим абзый балта остасы булган. Кышларын ул башка авылларга барып эшләгән. Әнисе Мәүлиха апа – авылда тегү-чигү эшләренә оста хатын-кызларның берсе – кышкы озын төннәрдә бишле лампа яктысында йон эрләгәндә улларын һәм кызларын каршына утыртып, аларга әкиятләр сөйләгән, бәетләр һәм мөнәҗәтләр әйткән. Нур Баянда шигырьгә сәләт бик иртә уяна башлый. Башлангыч мәктәптә укыганда ук ул шигырьләр яза, бәетләр чыгара.

Фәкыйрьлек-ачлыкның ни икәнен сабый чагыннан ул татып үскән ма­лай җәйге айларда үз көнен күрү өчен кемнәргә генә ялланып эшлә­ми. Ләкин кайда гына булмасын, ул белемгә омты­ла. 1923 нче елда уку теләге белән Казанга килә һәм Татар-башкорт хәрби мәктәбенә укырга керә. (Мохтасар 2005:8) Биредә ул чын күңелдән бирелеп укый, иҗат итү хыялларына да киң юл ачыла. Ул шигъри иҗат эшенә ныклап керешә. Нур Баян исеме матбугатта да күренә башлый. 1929 нчы елдан Нур Баян «Колхоз яшьләре» журналының сәркатибе булып эшли, 1930 нчы елны ул Чаллы район газетасы мөхәррире итеп билгеләнелә. 1932 нче елдан башлап ул язучылар Союзы оргкомитетының инструкторы, Татгосиздатта редактор, аннары матур әдәбият секреторының өлкән редакторы булып эшли.

1938 нче елда иҗат эшенә күчә һәм фронтка киткәнче профессиональ язучы булып формалаша. Фатыйма исемле кызга өйләнә. Ләкин ул авырый, Актанышның Наратлы авылына дәвалану – кымыз эчү өчен алып кайта, файдасы тими, үлә. Аннан язмыш аларны Суфия белән кавыштыра. Бу никахтан уллары Робендар дөньяга килә. Тормышлары таркала, Мәскәү шәһәрендә яшәүче Клава исемле урыс милләтеннән булган кызга өйләнә. Уртак кызлары туа. Сугышка кадәр 4 ел бергә яшиләр. (Әхмәтвәлиева 2008:4)

Нур Баян Ватан сугышының бе­ренче көннәреннән каләмен штык белән тиңләп илне саклаучылар са­фына баса. Ул үзенең сугышчан антын бөтен иҗат эше һәм тормышы белән раслый. Ватан сугышы башлангач та фронтка китә һәм һәрдаим сугышның алгы сызыгында була, күп тапкырлар үлем белән күзгә-күз очраша. Нур Баян полк партия оешмасының редакторы булып, аннан полк командирының политик эшләр буенча урынбасары булып эшли. Фронтта ул 78 нче укчы дивизиядә «Ватан өчен» исемле рус телендәге газетада редактор булып эшли һәм үз кулы белән листовкалар яза. Бөгелмә­дән Австриягәчә данлы юл уза.

Фронттагы батырлык өчен «1 дәрәҗә Ватан сугышы», «Кызыл йолдыз» орденнары һәм медальләре белән бүләкләнә. Җиңүгә санаулы гына көннәр калганда подполков­ник, күренекле татар шагыйре чит-ят туфракта мәңгелеккә ятып кала. Австрия җирендә үзләре йөри торган машинадан төшкәч (Зәки Нури белән бергә була) башына аталар. 2 сәгать күккә карап ята:

Туган илем өчен,

Ата – анам өчен,

Балаларым өчен,

Туганнрым өчен

Мин дөньядан китәм

Хушыгыз, хуш, - дип 3 мәртәбә кабатлый да уңга башын борып мәңгелеккә хушлаша. (Идрисова 2005:7) Әнисенә тапшырырга кушып 18 медаль һәм “Кызыл Йолдыз” орденын калдыра. Алып кайтып күрсәтәләр, ләкин туганнарына бирмиләр, шулай итеп алар юкка чыгалар.

Шул авыр ярасы аркасында Нур Баян 1945 нче елның 23 апрелендә Австриянең Альп тауларында яу кырында һәлак була.

Фани дөнья белән саубуллашса да, Нур Баянның исеме мәңгелек ядкарь булып яши бирә. Халкыбыз үзенең батыр улын, каһарман шагыйрен онытмый.

Нур Баянда иҗади сәләт бик иртә уяна. Башлангыч мәктәптә укыганда ук ул шигырьләр яза, бәетләр чыгара. Аның турында Әнәк авылында яшәгән Зәйнетдин Бәдретдинов болай сөйли:

“Авылда без Нурны «җырчы малай» дип йөртә идек. Аның әтисе белән без балта остасы булып үз авылыбызда да, башкорт, мари якларында да эшләдек. Менә шунда, бүрәнәләр юнып аргач, ял иткәндә ул безгә:

- Минем малай көн-төн укый, бәетләр, җырлар чыгара, үскәч Тукай кебек

булыр ул,— ди торган иде.” (Шакир С.1975:14) Нур Баян иҗатында үзәк урынны авыл темасы алып тора. Дөньяга беренче тапкыр аваз салган җиреннән күпме генә аерылып торса да, кайларда гына йөрсә дә ул авылын, кечкенәдән күреп үскән урман-кырларын, елга-инешләрен күңелендә изге саклый, сагына, шигырьләрендә аларга мәдхия җырлый. Аның иҗаты белән танышкач, күңеле туган якларга береккән иң ихлас шагыйрьләрнең берседер ул, дигән фикер уяна. Кайсы гына әсәрләренә күз салсаң да, туган төбәк мотивы өстенлек ала, автор сурәтләгән авыл табигате бөтен купшылыгы белән күз алдына килеп баса.

Чәчер суы тирән,

Ул суда

Ак балыклыр чумып уйныйлар.

Тирәсендә нарат, чыршылар

Үз төсләрен һич тә җуймыйлар...

Сугыш елларында да Н. Баян үзенең немец фашистларына каршы халыкның нәфрәтен, дошманны җиңүгә ышанычын чагылдырган, туган илебезне сакларга чакырган шигырьләрен туплап, сугышның беренче елында ук «Өч бөркет» исемле җыентыгын чыгара.

Фронт шартларында да ул иҗат итү теләге белән яна. Бернинди авырлыкларга карамастан, сирәк-сирәк кенә булса да, сугыш уты астында туган яңа шигырь­ләрен дәфтәренә, аерым кәгазь кисәкләренә яза бара. Кайбер шигырьләрен сугыш кырында рус телендә газе­таларда бастырып чыгара. Фронтта язган хатларында ул иҗат планнары турында, шигырьләрдән тыш поэма һәм либретто өстендә эшләвен белдерә.

Кызганычка каршы, Нур Баянның фронт шигырьләрен­нән безгә бик аз өлеше генә билгеле. Аның берничә шигыре «Совет әдәбияты» журналында басылган һәм «№ 2» дип тамгаланган, акка күчерелмәгән бер шигырь­ләр дәфтәрен 1944 елны Казанга, «кайтканчы саклар өчен» дип, үзе җибәргән. Анда ундүртләп шигыре языл­ган. Шулар арасыннан «Тирә-якта үлән чәчәк аткан», «Минем өстән пуля яуса да», «Окопта», «Уйланганда», «Санитарка», «Үч һәм нәфрәт» исемле шигырьләр. Аларда шагыйрьнең кайнар сулышы бөркелеп тора. Шигырьләрне укыганда кырыс солдат тормышын, сугыш гарасатын, җиңүгә ышанычны нык тоясың.

Ул сугыш елларында аз язуына сызланып, җиңеп кайтканнан соң тагын җырларга өмет итеп яза. Кызганычка каршы, аңа бөек тантана көнен күрергә насыйп булмый. Ул Ватаныбыз иреге, халкыбызның бәхете өчен сугыш кырында ятып кала. Аның җылы лиризм белән сугарылган поэзиясе сүнә, җыры ярты юлда туктап кала.

Их, яшисе килә җир күкрәтеп

Ал чәчәкле якты илемдә!

Без көрәшләр кичкән җир тетрәтеп,

Бирешмәбез тиген үлемгә! – дип язган ул.

Юк, Нур Баян тигенгә үлмәгән: туган иле, туган халкы өчен үлгән һәм онытылмаслык исемен калдырып үлгән. Иленә, халкына чын намус белән хезмәт иткән кеше бервакытта да үлми, онытылмый. Халкыбыз аның исемен зур хөрмәт белән телгә ала, хәтерендә мәңге саклый, әсәрләрен яратып укый.

Олуг шагыйрь исеме якташларыбыз тарафыннан мәңгеләштерелгән: туган авылындагы мәктәптә музей ачылган, мәдәният сарае алдында һәйкәл куелган, аның исемен күмәк хуҗалык һәм сәүдә йорты йөртә...

Ахырда Нур Баянның шигырен тәкъдим итәм. Ул бу язучының күңел дөньясын аңларга ярдәм итәр, дип уйлыйм. Әйтәсе килгән фикерләремә нәтиҗә ясап үтәсем килә: иманын үз тормышының кыйбласы иткән Нур Баян кебек затлардан үрнәк алу безгә дә, әхлакый асылыбызны югалтмыйча, вак-төяк тормыш ыгы-зыгыларыннан өстен булып яшәргә, үз кыйблабызны - иманыбызны саклап калырга ярдәм итәр.

Матур ил шул безнең илебез,

Ал чәчәкле безнең җиребез.

Их, яшисе килә илемдә.

Һич үләсе килми тигенгә, - дип язган ул.

Юк, Нур Баян тигендә үлмәгән: туган иле, туган халкы өчен үлгән һәм онытылмаслык исемен калдырып үлгән. Иленә, халкына чын намус белән хезмәт иткән кеше беркайчан да үлми, онытылмый!