Татар фаҗигасе (и.Юзеевның “Ак калфакны төшердем кулдан...” әсәре буенча)

Журавлева А. ,

Әгерҗе шәһәре, 1нче гимназия.

Фәнни җитәкче: Харисова Н.Я.

Әгәр И.Юзеевның “Ак калфакны төшердем кулдан” әсәрен укымаган булсам, бер бөтен халыкның 450 еллык тарихын бер драмага сыйдырып бетерергә мөмкин булуына ышанмас идем. Автор әсәренең жанрын халык драмасы дип атаган. Ә мин үземнең тикшеренү эшенең исемен “Татар фаҗигасе” дип куйдым. Минем максатым – И.Юзеев күзлегеннән чыгып, халкымның бүгенге хәлен, милләт буларак йөзен билгеләү, шушы халәткә китергән сәбәпләрне ачыклау.

Әсәрнең исеменә кире әйләнеп кайтыйк. Ак төс гомер-гомергә сафлык, пакьлек символы булган. Калфак – хатын-кызларның милли баш киеме. Димәк, ул кадерле урында торырга тиешле нәрсә. Бигрәк тә ана кулыннан алынган истәлек булса. Әгәр җырда әйтелгәнчә, “төшердем кулдан”, димәк, ниндидер бик кадерле әйберне югалткансың. Нәрсә соң ул әсәрдәге геройлар өчен ак калфак? Аны “төшерү” – югалту нәрсәне аңлата икән ? Ә ни өчен “безнең дус-иш белән ил тулган”? Ни өчен ил-дөньяга таралган безнең якыннарыбыз? Мин үземнең тикшеренү эшендә шул сорауларга җавап бирергә тырыштым.

Драмадагы вакыйгалар безнең көннәрдә Казанда һәм Сан-Францискода бара дип язылган булса да, әсәр барышында 4-5 гасыр үткән чорга китәбез, бөтен дөньяны гизәбез. Бары шулай гына И.Юзеев әсәргә саласы фикерен ачып бирә алган, чөнки ул тарих кебек тирән һәм иңләп бетерә алмаслык киң.

Автор вакыйгаларны ачып бирү өчен телевизион күпернең барышын сурәтләүне сайлаган. Анда катнашучылар – барысы да диярлек татарлар. Тик алар дөньның ике ягыннан торып сөйләшәләр, төрлечә уйлыйлар, төрлечә яшиләр. Аларны берләштерүче бер сыйфат бар- ул да булса, аларның канкардәш булулары. Ни өчен алар белән “ил тулган соң” Моны ачыклау өчен Америка ягыннан телекүпердә катнашучыларның берничәсенә күз йөртеп чыгыйк.

Сафия Нурхан – япон телевидениесе комментаторы. Казанда булган. Бабаларының туган җире, милли гореф-гадәтләр аның өчен изге. "Артта калган, читкә кагылган, кимсетелгән, үзен рәнҗетелгән дип хис иткән бичарага илтифат күрсәтү – милләтебезнең асыл сыйфаты"-ди.[И.Юзеев:47] Ул Сабантуйны искә төшерә. Арттан килгән атка бүләк итеп чигүле ак сөлге бирүне халкыбызның асыл сыйфатларының бер үрнәге дип саный. Аларның бетеп баруына борчыла:"Бер авыл сабантуенда батырга тәкә урынына дуңгыз бирделәр. Ә икенчесендә колгага ак сөлге урынына хәмер бәйләгәннәр иде." .[И.Юзеев:51]

Тайфур Кормаш – Әсәрдә иң ачылган, иң трагик образларның берсе, яшь рәссам. Акчуринның шәкерте. Югарыдагылар кебек уйламаган өчен, алар кушканча иҗат итмәгән өчен чит илгә качарга мәҗбүр була. Анда бай яши. Россиядә аның әсәрләрен кире кагалар. Чит илдә аңа моңсу. Ул туган илендәге системага үпкәли. Шәхси үпкәсен бөтен илгә, милләтенә юнәлтә. Бары тик кара якларны гына күрә. Шул ук вакытта дөресен әйтергә батырчылык итүе белән хөрмәткә лаек. Ул барысын да инкарь итә. Татарлар куркак, ди. “Ак калфакның табылган чагы...” җырының мәгънәсе укучыга аның сүзләре белән аңлатыла: “Бердәмлек юк бездә, шуңа күрә горурлыкны, хөрлекне югалттык, шуңа күрә “безнең дус-иш белән ил тулган,” .[И.Юзеев:44] ди. Аның теле белән татарның фаҗига сәбәпләре ачыла, гамәлләре тәнкыйтьләнә. Америкага киткәч,Тайфур бер картина да иҗат итә алмый, иҗат кризисы кичерә. Үзе китсә дә, чит җир аңа илһам бирә алмый. Материаль яктан җитешле яшәсә дә, аның җаны газаплана, үз-үзенә урын таба алмый һәм ул үз гомерен үз куллары белән чикли.

Жак-Габделхак- II бөтендөнья сугышында катнаша. Әсирлектә була. Дошманга баш итмәгән, сатылмаган. Сугыш беткәч, туган иленә кайтырга курка. Чөнки Сталинның мәгълүм указы буенча әсирлектә булган бөтен кешегә сатлыкҗан итеп караганнар. Андыйларның үзенә генә түгел, бөтен гаиләсенә, нәсел-нәсәбенә авыр була ул елларда. Жак, әнисе шул хурлык газабын кичермәсен өчен, һәлак булганнар исемлегендә йөрүне өстенрәк саный. Сугыш вакытында иң авыр чакларда да әнисенең ак калфагын югалтмый саклаган. Ак калфак аның өчен изге; туган ил, анасының төсе. Ул бик сагына, җирси.

Читтә яшәсә дә, туган илендәге күп нәрсә белән риза булмаса да, Жак-Габделхак милләтенең киләчәге барлыгына ышана. Ул аны мескен санамый.

Шулай итеп, чит илләрдә гомер кичерүче татарлар арасында бәхетле дип атардай бер кешене дә тапмадык. Бәлки татарлар үз илләрендә бәхетледер? Телекүпердә Казан ягыннан катнашучыларга күз йөртеп чыгыйк.

Акчурин Исмай Саттарович – 57 яшьлек рәссам, фабрикант, морза, акгвардияче нәселеннән.Гомере буе совет властенә тугрылыклы булуын исбат итәргә тырышып яшәгән. Бөек Ватан сугышында катнашкан. 1945 елның 26 апрелендә американ Майк Стерн белән очраша, таныша, дуслаша. Күп еллар узгач, Казанда очрашып сөйләшәләр.Тик кайбер органнар аның Америка кунагы белән аралашуын күзәткәнен сизеп тора, үзе өчен курка. Күп еллар узгач, алар телекүпер аша бер-берсен күрәләр һәм сөйләшәләр.

Исмай –тыштан караганда, үз илен яратучы, аның белән горурланучы кеше. Чит илләрдәге туганннарыннан баш тарткан, аның өчен алар – идея дошманнары. Ул да яшь вакытында зур хаталар ясаган: авылдагы мәчетне җимерүдә катнашкан. Олыгайган саен ул моның өчен үкенә, хатасын аңлый.

Исмай- бәхетсез кеше. Беренчедән, аңа, укырга керү өчен, әтисеннән ваз кичәргә туры килгән. Икенчедән, гомер буе куркып, яраклашып яшәргә мәҗбүр. Өченчедән, бердәнбер баласы Әфган сугышыннан ерткычка әйләнеп кайткан.

Исмай Акчурин – билгеле шәхес.Тик ул ялгыз. “Дөресен әйтим, үз өемдә, үз илемдә йөрәкне бушатырлык фикердәшләрем юк икәнне белү – үзе бер фаҗига,” .[И.Юзеев:50] – ди ул.

Иванов Павел Николаевич – 70 яшьтә, керәшен. Ул: “ Без – милләтебезнең көчләп чукындырылган өлеше. Җисемебезне саклап калсак та, исемебезне саклап кала алмадык” [И.Юзеев:51], – дип әйтә.

Көрәшче.Сабантуйларда илле ел бил бирмәгән. Тик аны бу яклап кына көрәшче дип атасак, аз булыр. Чөнки ул: “Бөтен тормышыбыз сугыш та көрәш” [И.Юзеев:47],-ди.

Иванов-фаҗигасе гасырлар тирәнлегенә барып тоташа торган халык вәкиле.Чукындырылганнан соң ничә буын алышынса да, ул үзен татар дип таный, телен саклап калулары белән горурлана.

Регина Кайчандыр Тайфур белән бер-берсен яратканнар. Мәхәббәте өчен барына да әзер. Регинаның һәрнәрсәгә үз фикере бар. Очрашуга килергә риза: ”Әмма үземнең башым белән!” .[И.Юзеев:47]

Регина- көчле шәхес.Аны яңа кыю буын вәкиле дип атарга мөмкин.

Шәмсия Ишмуллина – 85 яшьтә. Өч тел белә. Әтисе революциягә кадәр үк Америкада –Кембридж университетында укыган булган. Шуның өчен аны атканнар. Ә Шәмсия шулай да да гомер буе совет идеологиясенә ышанып, читкә тайпылмаска тырышып яшәгән.Аның өчен ялган патриотизм дөреслектән кыйммәтрәк. Шук вакытта аның күңелендә протест яши.

Шәмсия чит илләрдәге татарларны сүгә: " ...Минем өчен алар... илен сатучы хыянәтчеләр.” .[И.Юзеев:48] Жак- Шәмсиянең улы. Баласын тере килеш күргәч тә, аның исәнлегенә ышана алмый, ышанасы килми. Бары тик ак калфак турында ишеткәч кенә аңына килә, фикерен үзгәртә. Бары шунда гына чит илдәге милләттәшләренең фаҗигасен аңлый: "Нигә соң без шулкадәр шәфкатьсезләр," .[И.Юзеев:52] -ди.

Алдан искәртеп үткәнемчә, мин эшемне "Татар фаҗигасе "дип атадым.Нәрсә соң ул фаҗига? Татар теленең аңлатмалы сүзлегендә бу сүзгә "Фаҗига - коточкыч авыр хәл, вакыйга. Зур бәхетсезлек" дигән аңлатма бирелә.

Геройларны шартлы рәвештә ике төркемгә бүләргә мөмкин.Иванов,Ак-чурин,Шәмсия-язмышларына буйсынып, көрәшүдән баш тартып, шулай да гомер буе күңелләрендә рәнҗү саклаучы кешеләр.Алар Россиядә яшиләр. Ә Тайфур, Жак, Сафия, Гөлнур, Зөбәйдә-көрәшчеләр.

Фаҗиганең төп сәбәбе - "дус-ишләрнең"-татарларның бердәм булмавы, бер-берсенең кадерен белмәве. Шуны И.Юзеев бу әсәрдә бик ачык күрсәтә. Акчурин-Тайфур конфликты, илдәгеләрнең әсирлектә булганнарга карата мөнәсәбәтләре, Акчуринның мөселман кардәшләренә карата булган акланмаслык гамәле -моның ачык мисалы

Бу әсәр 1990нчы елда язылган. Үзгәртеп кору елларында күкрәк тутырып алган иркен сулыш күп татар язучылары кебек, И.Юзеевта да халкыбызның үткәне турында күбрәк белү һәм укучыга хак тарихны күбрәк җиткерү теләге уяткан, кулына каләм биргән.Ул һәрбер татарның күңел түрендә йөргән моңны үз укучыларына җиткерергә теләгән. И.Юзеевның татар язмышына багышланган әсәрләре бик күп. Шигъриятнең моңлы җырчысы өчен бу тема мәңгелек. Әле 1997 елда да бу темага кире әйләнеп кайтып,"Татар моңы" поэмасын язган.

Илләр юл бирегез,

Татар моңы килә!- .[И.Юзеев:53]

-дип язып үзенең ахырына кадәр оптимист булып калуын күрсәтә.

И.Юзеевның бу әсәре мине тетрәндерде. Минемчә, бу әсәр белән үзен татар дип санаган һәм санарга теләмәгән бөтен кеше таныш булырга тиеш. Иманым камил, тарихыбызга карата гына түгел, бүгенге яшәешебезгә карата да күпләрнең фикере үзгәрер, дус-ишләребез дә бердәм тату яшәр, чәчелеп илне тутырмас иде.

Әдәбият

1. Бәйрәмова Ф. "Дөньяга сибелгән татар" Татарстан китап нәшрияты, 2003.

2. "Йөртә безне язмышлар" Төзүче Әхмәт Сәхапов. Татарстан китап нәшрияты 1992 ел.

3.Ф.Хатипов. Әдәбият теориясе. "Раннур" нәшрияты, 2002 ел. 4.Хәйретдин Ф. Илдар Юзеев – үзе бер дәвер. Шәһри Казан, 2000.

5.Солтанбеков Б.Ф., Харисова Л.А., Галләмова А.Г. Татарстан тарихы ,ХХ гасыр. "Хәтер" нәшрияты 1998.

6.Татарстан тарихы В.И.Пискарева редакциясендә. Казан: Тарих. 2003 ел.

7.Юзеев И. Ак калфакны төшердем кулдан .