3.1.1 Меншік қатынастары жӘне олардың құрылымы

Адамдардың өмірінде меншік қатынастарының мағынасын ­ бағалау қиын. Олар қоғамда нақты билікті анықтайды : кім өндірісті басқарады және өндірілген өнім қалай реттелетінің қарастырады. Көбінде, адамдардың заттық әл-ауқаттылығы оларға тәуелді болады. Меншік – бір немесе бірнеше адамдарға тиесілі мүлікті иемдену құқығын көрсететін экономикалық категория.

Меншіктің экономикалық мазмұнын сол қоғамның бүкіл жиынтық өндірістік қатынастарын талдау арқылы ашып түсіндіру керек. Бұл қатынастар өндіріс,айырбас, бөлу және тұтыну қатынастарын қамтиды. Меншіктің экономикалық тұрғыдан өсіп-өрбуін түсіндіруде тікелей өндірушілердің өндіріс құрал-жабдықтарымен қосылу әдісі де аса маңызды. Меншікті экономикалық категория ретінде түсіну, оның мәнін ашу адамдар арасындағы өндірістік қатынастар жүйесі арқылы мүмкін болады. Бизнес үшін бастапқы мәнді меншіктің, өндіріс құрал жабдықтарына деген қатынасы игереді. Бұлар қатынастар күрделі және көп қырлы, бірақ оларды үш ерекшелеуге болады (сурет 3.1).

Сурет 3.1 - Меншік қатынасының құрылымы

3.1.2 Өндіріс құралдарын иелену қатынасы арқылы,­ өндіріс құралдарының иесі болу үшін әртүрлі субъектілердің (жеке адамдардың, ұйымдардың, мемлекеттің ) құқығы заңмен бекітіледі, яғни: а) оны иемденуі; б) пайдалануы және б) бұйрық беруі.

3.1.3 Өндіріс құралдарын шаруашылықта қолдану қатынасы дегеніміз, өндіріс құралдарын меншік иесі өзі қолданбайды, ал оларды, мысалға, жалға береді,уақытша иелік етуге және пайдалануға.

3.1.3 Меншікті экономикалық тұрғыдан өткізу қатынасы, яғни өндіріс құралдары өз иесіне табыс-пайда әкелген жағдайда немесе салық, жалдық төлемдерді төлеуде көрініс табады.

3.2 Меншіктің негізгі түрлері және формалары

Шаруашылық тәжірбиесінде меншіктің әр түрлі формаларымен кездесуге болады. Бірақ олардың барлығы, меншіктің екі негізгі түрінің мәніне келіп тіреледі: жеке және қоғамдық: 1) Жеке меншік екі негізгі форманы қамтиды : азаматтардың өз меншігі және олармен жасалған заңгерлік меншігі (кәсіпорындардың, ұйымдар, мекемелердің). Қоғамдық меншік ­ - а) мемлекеттік ­ меншік;

Сурет 3.2 - Меншіктің негізгі түрлері және формалары

б) муниципалды меншік – ­ қалалық және ауылдық меншік болып бөлінеді.

Меншік құрылымдық тұрғыдан әрдайым жеке меншік болып табылады. Ол «менікі», «сенікі емес», «біздікі», «біздікі емес» деген ұғымды береді. Шын мәнінде мемлекеттің де меншігі қоғамның бір бөлігінің меншігі. Мемлекеттік меншікке байланысты түсініктемені дұрыс беру керек. Өйткені мемлекеттік меншік қоғамдық меншіктің баламасы емес, сол сияқты мемлекет те бүкіл қоғам деген ұғымды бермейді, оның тек бір бөлігі болып табылады.

Бизнесте жеке меншік ең тиімді болып келеді. Ол нағыз иелерлерінің қолдарында бола отырып, адамдардың еңбектегі қуатты қызығушылығын және табысқа ынталылығын тудырады. Кәсіпорындардың негізгі түрлері

Меншіктің түрлері мен формаларына қатысты бизнесті ұйымдастырудың формалары анықталады. Осыдан кәсіпорындардың төрт негізгі түрін көруге болады: жеке кәсіпорындар, жолдастықтың (немесе серіктестік), акционерлік ­ қоғам және унитарлы кәсіпорындар.

Кесте3.1 Кәсіпорындардың негізгі түрлері және олардың қысқаша сипаттамасы

Кәсіпорындардың түрлері	Кәсіпорын мүлігі	Экономикалық жауаптылығы
Жеке кәсіпорын	Кәсіпкердің жеке меншігінде болады	Шектелмеген
Жолдастық (серіктестік )	Қатысушылардың үлестеріне бөлінген	Шектелмеген және шек қойылған
Акционерлік қоғам	Акционерлердің алған акцияларына қатысты бөлінген	Шек қойылған
Унитарлы кәсіпорын	Бөлінбейді: мемлекетке немесе муниципалитетке бағынады;	Шек қойылған