1 . Организастыг кезээ.

Бажынга онаалга хыналдазы. Мергежилге 81.Аас-биле кууседир. П-б.т-д деп уннерни шын адап ооредир.

2 . «Маргылдаа» деп оюн. Баштай бирги одуругнун оореникчилери п-биле эгелээн состерни «улаштыр» адаар. Оон соонда т-биле эгелээн состерни ушку одуруг адаар. Ийиги одуруг хынаар болгаш частырыгларын эдер.

3 . Тайылбырлыг бижилгезин кылдыртпышаан ,адап бергеш бижидер.

Балды, Баазан,пак, пос,тайбын,торга,далай, тос.

А) Тулаада пагалар бар. Б) Уруглар бичелерге дузалаарын даанган.

4 . Мергежилге 92. Аас-биле сайгарар.

-Чугаага чунун дугайында бижип турар-дыр? Тайгалар,туман,телер дугайында чуу дээн-дир?

Ооредилге номунун 34-ку арнында дурумну номчуткаш ,т-биле эгелеп бижээн состерни доктааттырар.

5. Мергежилге 93. Негелдезин езугаар кууседир.

6. Мергежилге 91. Домактарнын утказы шын болур кылдыр хой сек орнунга турза чогуур ужуктерни киирбишаан , состерни ушта бижидер.

7 . Кичээлдин рефлексиязы.

Он алдыгы кичээл.

Темазы:Дазыл. Чангыс (домей) дазылдыг состер.

Кичээлдин сорулгазы: оореникчилерге дазыл дугайында тодаргай билиндирер, чангыс дазылдыг состерни ийи кол ылгаар демдектерин барымдаалап тып билиринге оореникчилерни чанчыктырар.

Уругларнын угаан-медерелин сайзырадыр.

Уругларны малчын кижинин ажылын унелеп , биче-сеткилдиг болурунга кижизидер.

Дерилгези: алфавит.

Кичээлдин чорудуу.

1.Организастыг кезээ. Темазын ,сорулгазын дыннадыры.

2 . Бажынга онаалга хыналдазы. Алфавитти шээжизи-биле чугааладыр.

3 . Чаа теманын тайылбыры. Состер тускай уткалыг болур. Состерни домактар тургузарынга ажыглаар деп чуулдерни билиндирери-биле 101 дугаар мергежилгени аас-биле сайгарар.

Чогуур туннелди ундурер.

Номнун 38 дугаар арнында дурумну чижектер-биле бадыткаар.

3 . Мергежилге 108. Созуглелди номчуткаш , утказын сайгарар.-Чунун база кымнын дугайында чугаалап турарын тодарадынар. Чай болгаш малчыннар дугайында чугаа кылыр.

Созуглелде ниити дазылдыг утказы бот-боттарынга домей эвес состерни тыпкаш ,олар чуге домей эвес уткалыг болганын тайылбырлаар.

4 . Самбырада бижээнсостернин баштай бирги чагызын номчудар болгаш кыдыраашка бижидер.

Чай малчы

Чайлаглаар малчын

Чайлаг мал

Чайын малдаар

Чайгы малзыг

-Состернин ниити домей кезээн тыпкаш,айтырыын салынар. Утказын тодарадынар: чангыс ол-ла чувени коргузуп турар бе азы ангы-ангы чувелер (уткалар) коргузер бе?

- Ниити домей кезектиг болгаш утказы ангы-ангы чувелер коргузер (ангы-ангы уткаларлыг) состерни кандыг состер деп ооренген силер? Торел состернин ниити кезээн чуу дээр ийийк?

-Дазыл дээр.

-Ону кандыг шыйыг-биле коргузерил? Бирги чагыда состернин ниити кезээн (дазылын) тыпкаш , шыйып коргузер. ( Дазыл дээрге утказы домей эвес состернин ниити кезээболур). Ийиги чагыда состерни номчуткаш , дазылын тыптырар (мал) , анаа немей чангыс дазылдыг состерни ададыр болгаш улаштыр бажадер: малдаар, малдыг…

-Состун дазылын тыварда чуну канчаарыл?

-Состун дазылын тыварда :1) чангыс дазылдыг состер шилип тывар. 2) Оларны деннээр, 3) ол состернин ниити кезээн тыпкаш ,тускайлап коргузер

5. Мергежилге 113. Чангыс дазылдыг состерни болуктевишаан ,бижиир.Состернин дазынын шыйыг коргузер.

6. Самбырада бижээн состерни болуктер аайы-биле номчудар.

Хем,хемчик, хемниг ,хемнер; чыры,чырык , чырыдар,чырыткы ;чуък ,чуктээр, чуктешки;булут,булуттуг,булуттаар.

-Болук бурузунде состерге айтырыгдан аас-биле салынар.

-Дазылын шыйып коргуспушаан,состерни бижинер.

-Чыры,чырык,чырыдар деп состерни киирип тургаш,домактардан аас-биле чогаадынар.

7.Бердинген состерден укталган чангыс дазылдыг состар тып бижинер: балык,аът,от,ус.

-Ол состернин дазылын шыйып коргузунер.

8.Шилилгелиг диктант.

Бистин черде Тоолдар деп шолалыг ирей бар.Ол дыка солун тоолдар чугаалаар кижи .Оон тоолчургу чугааларын бижип алган бис.

9.Кичээлдин рефлексиязы.

Темазы: Дазыл болгаш кожумак.( он чедиги кичээл)

Кичээлдин сорулгазы:дазыл биле кожумактын ылгалын билиндирер болгаш кожумактарнын ужур-дузазын шингээдип алырынга мергежилгелер чорудар.

Уругларнын боттарынын бодалдарын тодазы биле чугаалап шыдаптар кылдыр дылын сайзырадыр.

Дерилгези:

Кичээлдин чорудуу.

1.Чагы бурузунде состерни кичээнгелей номчудар.

Ооруур оттур ооренир

Оорээн оттуг оореникчи

Оордум отчугаш оорум

Оорендим отсуг ооредилге

-Чагы бурузунде артык состу ( чангыс дазылыг эвес) тывынар. Оон чуге чангыс дазылыг эвезин тайбырланар.

-Чугле чангыс дазалыг состерни ушта бижээш, дужунда айтырыын салынар.

Чижээ: оттуг ( кандыг?)

одаар( Канчаар?)

отсуг(кандыг?)

отчугаш (чуу?)

-Чангыс дазылыг состер деп чул? Чижен коргус.

-Состун кайы кезээ ен-не кол болурул? Чуге ынчаар бодап турар силер? Чуге дазылын хайгааранар. Дужуруп биживишаан, состерин дазылын шыйып коргузунер.

- Дазылдын сонда кезектерни аданар

Ооредилге номунун 39 тугаар арында дурум-биле таныштырып , номчудар.

Дазыл болгаш кожумак деп теманы кыдырааштарынга бижтдер.

103-ку мергежилгеде состерин дазылын болгаш кожумактарын тып, аас-биле сайгарар.

lll. 104 мергежилге.

lV. Оюн.

Оюнну чугле оореникчилернин киржилгези-биле чорудар. Бир оореникчи состун дазылын адаптарга, оскелери анаа кожумак немей адавышаан, ол состу будуну-биле адаар.

V . 111 мергежилге. Кичээлдин рефлексиязы . Онаалга бээри.

Темазы:Тып, тик, тырт, теп, тут деп состерни кожумактар немежирге шын бижиири.(22 кичээл)

Кичээлдин сорулгалары : тып, тип, ток, теп, тырт, тут деп состерни кожуматкр немежилге баштайгы ужуун т-биле эгелеп бижиир деп чувени практика кырында таныштырар.

Уругларнын словарь курлавырын сайзырадыр, состерни шын адап ооредир.

Уругларнын угаан-медерелин сайзырадыр.

Уругларны дидим-соруктуг болурун кижизидер.

Кичээлдин дерии: состер бижээн карточкалар.

Кичээлдин чорудуу.

l. Самбырада созугледи кичээнгейлиг номчудар.

Клочков шилди туткаш, ажык сонгарже шывадапкан. Суйбааш, оларны бирээзин база тып алган. Ол тыпкан гранатазын туткаш, бир танкынын алдынче союп киргеш, чаза тепсикен. Чаза тевиишкин соонда танкынын сегин тывар ужур чок болган.

- Созуглелде кымны дугайында бижээн-дир? Бо таварылганы кажан болган деп бодап тур силер, чугааланар.

-Домактар иштинден чангыс дазылыг состерни тыпкаш, аданар.

- Самбырада состерни бижип алынар. Дазылын шыйып коргузунер.

Тып, тыпкан, тывар. Тепсипкен, тевиишкин.

Ооредилге номунун 44 дугаар арнында дурумну номчудар, доктаадып алыр.

ll. 119 мергежилге. Негелдезин ёзугаар кууседир.

- Кожумак чокта эге т деп ун канчаар адаттынар болгаш дынналыр-дыр?

- А кожумуктар немежирге канчап баар-дыр, хайгааранар. Кым чуну эскерип калды, чугааланар.

lll. Дараазында состерге кожумактар немеп бижидер.

Ток тик тырт теп

… … …. ….

… … …. ….

lV. 120 мергежилге. Бердинген состер-биле сос каттажыышкыннары тургузуп бижиир.

V . Адап бергеш, бижидер.

Тут, тудуг, тудар, тудуушкун; теп тевер тепкен, тевиишкин, тып тывыш, тыпкан.

Тыппас, тппес, туттун, токкен, тиккен.

6. Кичээлдин рефлексиязы. Онаалга бээри.

Кичээлдин темазы: -дыр(-дир,-дур, -тыр,- тир –тур) деп артынчы состу бижиири.

Кичээлдин сорулгазы:-дыр(-дир,-дур, -дур,-тыр, -тир, тур,) деп артынчысосту мурнунда турар созунге дефис демдек-биле тудуштуруп бижиирин практика кырынга таныштырар.

Уругларнын уран-чечен аргаларынын деннелге хевирин шын ажыглаарын сайзырадыр.

Уругларнын угаан-медерелин сайзырадыр.

Кичээлдин дерии : артынчылар бижип каан состер.

Кичээлдин чорудуу.

1 . Организастыг кезээ.Темазын, сорулгазын дамчыдары.

2 . Уругларнын кичээлче бедик кодурлуушкунун оттурары.

-Экии , уруглар. Бот –боттарынарже коржуп, чанынарда эжинерге хулумзуругну белекке беринер.

Уруглар: Эртенгинин мендизин

Алдын хунувуске

Ак-кок дээривиске ,

Эрес-кежээ эштеривиске

Бараалгап тур бис.-Мындыг эки кузээшкин-биле кичээливистин эгелеп турарынга мен база ооруп тур мен.

3 . Кичээлдин ооредиглигкезээнин кол ажыдыышкыны. Чурук-биле ажыл.

4.Артынчылар бижээн состер-биле ажыл.

5. Мергежилгелер

6 . Кичээлдин рефлексиязы.

Онаалга бээри.

Темазы:Дефистен бижир нарын состер

Кичээлдин сорулгазы: ийи дазылдан тургустунган нарын состерни дефистеп бижиир дээрзин практика кырында таныштырар. Уругларнын угаан-медерелин сайзырадыр. Уругларнын словарь курлавырын байыдар.

Тыва чуртунга сонуургалын бедидип , анаа ынак болурун кижизидер.

Кичээлдин чорудуу.

l. Чаа теманын тайылбыры. 133 мергежилге

Ооредилге нонунун 49 дугаар арнында дурумну номчудар. Сактып алыр. Чижектер-биле бадыткаар.

ll. Самбырада бижээн шулукчугештерни аянныг номчудар.

1 . Саарлып баткан херелдерлиг,

чайын чырык хуну ышкаш,

хадыыр-сарыг частып кээрге,

каът-каът челээш коруштуг-ле!

Л. Чадамба.

2 . Ажык-байлак дилеп,

ан-мен куштар коруп,

аян-чорук кылып,

ажы-толден хоглээн!

О. Сувакпит.

-Утказын тайбырланар. Чылдын кайы уези-дир?

-Нарын состерни тыпкаш, аданар. Ушта бижип алынар.

lll. 134 мергежилге. Негелдезин ёзугаар кууседир?

lV. Самбырада бижээн домактар иштинден нарын состерни ушта бижээш, шын бижилгезин сактып алыр.

Школанын туристери Улуг-Хемни,Чаа-Холду, Чоон-Хемчикти, Барыын-Хемчикти, Бай-Тайганы таварып чораан. Ола чинге-тараа, арбай, кызыл-тас унген ховуларны чадаг эрткен.

5 . Мергежилге 135. Негелдезин езугаар кууседир.

6. Дараазында бердинген онаалгаларнын харыыларын чангыс сос-биле бижидер.а) Чурттап турар районум… б) Чурттап турар суурум… в) Школам ады… г) Тыванын кол хеми…

7.Кичээлдин туннели. Бажынга онаалга. Мергежилге 136. Негелдезин езугаар кууседир.

8 . Рефлексия.Онаалга бээри.

Темазы: Чугаа кезектеринин дугайында ниити билиг.

Кичээлдин сорулгазы: чугаа кезектери болгаш оларнын онзагай талалары-биле таныштырар.Чугаа кезектерин айтырыглар дузазы-биле бот-боттарындан ылгап билиринге практиктиг мергежилгелер чорудар.

Дерилгези: чуруктар,таблица.

Кичээлдин чорудуу.

1 . Чурук-биле ажыл. ( Бо кымыл? бо чул? канчап тур? кандыг? деп айтырыгларга харыылаттынар чувелер аттарын , кылдыныг аттарын ,ылгавыр демдек аттарын коргузер состерни сактып , катаптаарынга мергежилгелер чорудар).-Чурукта чуну коруп тур силер?

Туннел: -Бистин чугаавыста кирип турар сос кым? чуу? кымнар? чулер? канчап тур? канчанган? канчаар? кандыг? каш? каш дугаар? дээш оон-даа оске айтырыгларга харыылаттынар.Сос бурузу бистин чугаавыстын кезектеринге хамааржыр.Ынчангаш ол состерни чугаа кезектери дээр. Чувелер илередир состер –чуве ады ,кылдыныгны илередир состер –кылыг созу , ылгавыр демдектерни илередир состер –демдек ады,чувелернин санын илередир состер сан ады болур.

Самбырада бижээн дараазында чуулду номчуткаш ,бижидер.

Чугаа кезектери –чуве ады (кым? чуу?кымнар? чулер?), кылыг созу (канчап тур? канчанган? канчаар? ),демдек ады (кандыг? чулуг? ), сан ады(каш? чеже? каш дугаар? ).

Дурумну номчууру арын 55.

2. . Мергежилге 145.

3. . Мергежилге 146. Негелдезин езугаар аас-биле кууседир.

-Чуве ады, кылыг созу, демдек ады, сан ады аразында чунун-биле дамейлежир? (чугаа кезектери-дир).

-Олар аразында чунун-биле ылгалып турарыл? (Ужур-утказы, айтырыглар-биле ылгалыр)

4 . Чугаа кезектерин шын тодарадып билиринге оюн чорудар. Классты уш болукке ( одуругда ) чарып алыр.Бирги одуругда оореникчилер чугле чуве аттарын, ийиги одуруг –кылыг состерин ,ушку одуруг –демдек аттарын улаштыр адаар.

5.Таблица –биле ажыл.Тус-тузунда чугаа кезектеринин грамматиктиг демдектерин болгаш айтырыгларын сактып алыр.

Чугаа кезектери.

Чуве ады Демдек ады Кылыг созу Сан ады

А)Чувелернин аттрын Чувелернин демдээн Чувелернин кылдыныын Чувелернин санын

Илередир илередир илередир илередир

Б) кым?чуу? кандыг? канчап тур? каш?чеже?

кымнар? чулер? чулуг? канчанган? каш дугаар?

канчаар?

-Козенекбурузунге 3-3чугаа кезектеринден тус-тузунда тып бижинер.

6. Домактарны адап бергеш ,бижидер.

Элээди ужен ийи оолдун хурежи эгелээн . Могелер октажып каапкан. Шилиндек дорт моге арткан. Оолдар сегиржип алган.алды минута эрткенде ,Артыш-оол шуулген.

-Домактар иштинден демдек адын болгаш сан адын тыпкаш,аданар.

7.Кичээлдин туннели. Бажынга онаалга. Мергежилге147. Негелдезин езугаар кууседир. Кезек бурузунун утказын тодаратпышаан , 3 болуктен тургустунган план тургузар.

8.Рефлексия. Онаалга бээри.

Темазы:Чугаа кезектерин тодарадып билиринге мергежилгелер.

Кичээлдин сорулгазы: чугаа кезектерин айтырыглар болгаш утказынын аайы-биле ылгап , ангы-ангы чугаа кезектерин домакка шын ажыглап билирингемергежилгелер чорудар . Чугаа кезектеринге болгаш домак кежигуннеринге сайгарылга кылыр.

Кичээлдин чорудуу.

1 . Организастыг кезээ. Темазын,сорулгазын дамчыдары.

2 . Бажынга онаалга хыналдазы. Созуглелге хамаарыштыр оореникчилернин тургузуп алган планын хынаар. Самбырада башкынын бижип алган планы-биле деннээр. Туннел кылыр.

3.Адап бергеш,бижидер. Бору ыттын кулак адаандан сегирип алган.Ак-Сылдысэглиш дивээн.

-Домак кежигуннеринге сайгарынар. Кол сос болгаш соглекчини тыпкаш ,шыйып коргузунер.

-Кол сос биле соглекчиде домей чуулду аданар.

-Домак кежигуннери-дир.

- Ийиги домакта чуве ады бтле кылыг созун тодарадынар.Оларны чуу деп адаарыл? (чугаа кезектери)

- Бир чугаа кезээн оске чугаа кезээнден канчап ылгаарыл?

4.Мергежилге 148. Негелдезин езугаар кууседир.

5. Самбырада бижээн состерни номчудар. Сос бурузунун соолунге айтырыгны салгаш , кандыг чугаа кезээ болурун айтыр.Чижээ:оът (чуу?) –чуве ады

Оъттуг

Оъттаар

Амдан

Амданныг

Тос чус

Ийи дугаар

6. «Кым хой сос билирил?» деп оюн. Бир чугаа кезээнден оске чугаа кезээ тургузар. Чижээ:мал-мапчын,малдаар,малдыг,малзыг. Ном,тып, хос,ак.

7. Мергежилге 147. «Сегиржип алыышкын» деп чуулдун ушкуабзазын номчупкаш,утказын бижидер.

8 . Кичээлдин рефлексиязы .Бажынга онаалга мергежилге 149 .

Номчааш ,утказын чугаалап ооренир.

Демдек аттарын хамааржыр состери-биле кадыушта бижиир.

Темазы: Чуве адынын лексигтиг ужур-утказы, чугаага оон кол ролю.

Кичээлдин сорулгазы: чуве адынын ниити лексиктиг утказы-биле таныштырып чуве-ады-чувелернин ,кижилернин ,дириг амытаннарнын ,бойдустун болгаш куш-ажылдын болуушкуннарын илередир аттар дээрзин билиндирер.

Кичээлдин дерилгези:таблица, чуруктар.

Кичээлдин чорудуу.

1.Организастыг кезээ. Темазын, сорулгазын дамчыдары.

2.Мергежилге 150. Номчудар.Созуглелдин утказын сайгарар. Созуглел иштинден кым?чуу? кымнар ? чулер? деп айтырыгларга харыылаар состерни ададыр.

Дурумну номчуур арын 57. Чуве ады деп чул дээрзинге туннел ундурер, чижектер-биле бадыткаар.

3 . Болук бурузунге 2-2состен немеп бижинер.

Кижилер: кым?- Ажылчын, авам, …, … .

Унуштер: чуу?- чечек, хадын, …, … .

Куштар : чуу?- дээлдиген, …, … .

Балыктар: чуу?- кадыргы, …, … .

Аннар: чуу? –буур, …, … .

Бойдустун болуушкуннары : чуу?- чаъс , …, … .

Чувелер: Чуу? – холен, …, … .

Куш-ажылдын чепсек-херекселдери: чуу? – балды, …, … .

Транспорт: чуу?- автобус ,…, … .

-Бижип алган состерни чуве ады деп канчап билдинер?

-Кажан кым деп айтырыгны салыр-дыр?

Ооредилге номунун 58-ки арында дурумну номчудар. Сактып алыр.

lll. Чурук-биле ажыл. 152 мергежилге. Негелдезин ёзугаар аас-биле кууседир.

lV. 151 мергежилге. Негелдезин ёзугаар кууседир.

V . Самбырада состерни номчудар.

Тудар, алгырар, чурттаар, ажылдаар, ооренир. Дуктуг, буянныг, ажылгыр, харлыг

-Бирги одуругда состер кандыг чугаа кезээ болурул? Айтырын аас-биле салынар.

-Ийиги одуругда состер кандыг чугаа кезээболурул?Канчап билдинер? Бердинген состерден чувелер аттары тургузар. Чуу? – тудуг,…

6. Бот-ажыл.Чуу? деп айтырыгга харыылаар чувелер аттарындан кым7 деп айтырыгга харыылаар чувелер аттарын тургузар.

Чуу7 мал,колхоз,хой, чылгы ,ыр Кым?малчын, …

7.кичээлдин рефлексиязы Бажынга онаалга Мергежилге 153.

Темазы: Кым? чуу? кымнар? чулер?деп айтырыгларга харыылаар чуве аттары.

Кичээлдин сорулгазы:кым? чуу? деп айтырыгга харыылаар чуве аттарын ылгап,оларны домак иштинге кым?чуу?кымнар? чулер?чузу? деп айтырыгга харыылаар чуве аттары кол сос болур дээрзин ооредир.

Дерилгези:чуруктар, таблица.

Кичээлдин чорудуу.

1. . Организастыг кезээ.Темазын ,сорулгазын дамчыдары.

2. . Чаа теманын тайылбыры.Адап бергеш бижидер.

3. Бору ыттын кулак адаандан сегирип алган. Ак-Сылдыс эглиш дивээн .

-Домак кежигуннеринге сайгарынар. Кол сос болгаш соглекчини тыпкаш, шыйып коргузунер.

-Кол сос биле соглекчиде домей чуулду аданар.

-Ийиги домакта чуве ады биле кылыг созун тодарадынар.

-Оларны чуу деп адаарыл?

4 . Быжыглаашкын.

Самбырада бижээн состерни номчудар.

Сос бурузунун соолунгеайтырыгны салгаш, кандыг чугаа кезээ болурун айтыр.

4. .Мергежилгелер. Бот ажыл.

5.Кичээлдин рефлексиязы

Онаалга бээри.

Темазы: Чуве аттарын саннарга оскерлири.

Кичээлдин сорулгазы: чангыстын болгаш хойнун санында чуве аттарын ылгап билиринге ооредир.

Домак иштинден чангыстын болгаш хойнун санында турар кол состу тыварынга мергежилгелер чорудар.

Дерилгези: чуруктар.

Кичээлдин чорудуу.

1 . Башкынын айтырган чуулун чангыс сос-биле солуур болгаш айтырыын салбышаан ,бижиир.

Хойнукым кадарарыл?

60 минутаны илередир уени чуу дээрил?

Аарыг кижини эмнээр кижи.

Оореникчилерни ооредир кижи.

Кузун эн-не баштай чанар куш.

Чылдын уелери.

Туннел:

-Кандыг чугаа кезээнгехамааржыр состер бижип алдынар? -Чуге ынчаар билип тур силер?

2 . Чурук-биле ажыл . Мергежилге 167.

3 .Ооредилге номунда (арын 65)дурумну номчуур.

2. . Мергежилге166. Аас-биле сайгарар.

3. . Мергежилге 169.

4. Оюн.

-Ушкуодуругда оореникчилер чангыстын санында ,ийиги одуругдаалары –хойнун санында чуве аттарын тус-тузунда адаар. Бирги одуруг хыналдазын кылыр.

2. Шилилгелиг диктант.

Башкынын адаан домактарынын иштинден баштай чангыстын санында ,оон соонда хойнун санында чуве аттарын ийи болуккылдыр ушта бижиир.

Суур артында арыг бар. Ында талдар ,теректер,хадыннар болгаш шиаилер унген.Арыгнын ортузунда оймак бар. Оймакта честек-кат знмежок. Янзы-буру чечектерни кижилер магадап ханмас.

2. . Чугаа сайзырадылгазынга хереглээр сюжеттиг чурук-биле ажыл.

Чурук езугаар домактар тургузуп ,уругларнын аас чугаазынга чангыстын болгаш хойнун санында турар чуве аттарын шын ажыглап билиринге мергежилгелер чорудар.

Домактарны кежигуннеринге сайгарып ,домак иштинде чангыстын болгаш хойнун санында турар кол состу тыптырар.

2. . Кичээлдин туннели .Бажынга онаалга .

Чангыстын санында болгаш хойнун санында турар 5-4 чуве аттарын «Торээн чугаа» номунун иштинден ушта бижиир.

Темазы:Чуве аттарынын саннарга оскерлирин быжыглаарынга мергежилгелер.

Кичээлдин сорулгазы: чуве аттарынын санын ылгап билири. Сан кожумактарын шын бижип оорениринге практиктиг таныжылга чорудар.

Кичээлдин дерии :ном, сюжеттиг чуруктар.

Кичээлдин чорудуу.

Бажынга онаалга хыналгазы. Оореникчилернин тып бижээн состерни номчудар. Чогуур унелелди бээр.

l. Чуруктуг диктант.

Башкы чувелер коргускен чуруктар коргузер. Оореникчилер ол чувелернин аттарын чангыстын болгаш хойнун санында турар кылдыр ийи болукке чарып бижиир.

- Кандыг чугаа кезектери бижип алдынар? Ол состер чуве аттары дээрзин бадыктап чугааланар.

ll. Самбырада бижээн состерни номчудар.

Пош-поштер, тал-талдар, дыт-дыттар, чодураа-чодураалар.

-Состернин дазылын шыйып коргузунер (поштер)

-Состун дазылын соонда турар кезээн чуу деп адаарыл? Состернин дазылын болгаш кожумаан аданар.

-тер, дар, тар, лар деп кожумактарны сан кожумаа деп канчап билдинер?

-Поштер деп состун дазылы кандыг ужук-биле тонгендир, а кожумаа кандыг ужук биле эгелээн-дир?

Сан кожумактарынын шын бижилгезинге хамаарыштыр башкы тайылбыр кылыр, туннел ундурер.

С амбырада состерни дазылын болгаш кожумаан шыйып коргуспушаан, кыдыраашка бижинер. Сан кожумаан козенек иштинге коргузер ( ). Чижээ : поштер.

lll. 168 мергежилге. Негелдезин ёзугаар кууседир. Дазылы болгаш сан кожумаан тус-тузунда шыйып коргузер.

lV. «Кичээнгейлиг бол!» деп оюн.

Башкы чангыстын болгаш хойнун санында турар чуве аттарын холуштур адаар. Оореникчилер хойнун санында чуве адын эскерип кааш, он талакы холун кодурер.

V . Самбырада бижээн шулукту аянныг номчуур.

Чааннар болгаш ытчыгаштар,

тевелер-даа, борулер-даа,

хоюг дуктуг дииспейлер,

хомус уннуг гармошкалар,

одуректер, дииспейлер,

оор-омак ойнаар-кыстар

улгуул долу тургулааннар,

улгуул сынмас чыткылааннар.

С. Михалков.

- Хойнун санында чуве аттарын тыпкаш, аданар.

Vl. Бот-ажыл. 170 мергежилге. Бот-ажылдын демдээн журналга салыр.

Рефлексия. Онаалга бээри

Темазы: Чангыстын болгаш хойнун санында чуве аттарынын падежтерге оскерлири.

Кичээлдир сорулгазы: падеж деп чулдээрзин билиндирер болгаш падештернин айтырыгларын сактып алырында мергежилгелер чорудар. Адаарынын падежинде чуве адынын домакка ролю.

Чуве аттарынын падежтерге оскерлирин ооренип тургаш ,оореникчилер даррзында чуулдерни шингээдип алыр ужурлуг:а) тыва дылда7 падеж бар; б) падеж бурузу тускай айтырыглыг в) падеж бурузу тускай кожумактарлыг,оларны тускай демдек-биле коргузер; г)падежтер бот-боттарындан айтырыглар болгаш кожумактар дузазы-биле ылгавыр дээрзин практиктиг таныжылга;д) падеж кожумактарын шын бижиири.

Дерилгези: таблица.

Кичээлдин чорудуу.

1.Организастыг кезээ.Темазын,сорулгазын дамчыдары.

2. Мергежилге172.Аас-биле сайгарар. Ооредилге номунун 67-ги арнында падеж дугайында дурумну номчудар.

3 . «Чуве аттарынын падежтерге оскерлири» деп самбырага аскан таблица-билеажыл.

Падежтер Айтырыглары Кожумактары

Адаарынын кым? чуу? -нын,-нин,-нун,нун

Хамаарыштырарынын кымнын? Чунун? -тын,-тин,-дин…

Бээринин кымга? Чуге? -га, -ге, -ка, -ке…

Онаарынын кымны? Чуну? -ну, -ну, ни, -ты, -ти…

Турарынын кымда? Чуде? -да, -де, -та,-те

Унеринин кымдан? Чуден? -дан, -ден, -тан, -тен

Углаарынын кымче?чуже? -че,-же

Баштай падежтернин аттарын аттарын номчудар.Оон соонда падежтерни айтырыглары-билекатай номчудар.

4.Мергежилге176. Номчудар.Он талазында састерде хой сектер орнунга таарыштыр киирип бижиир.Ол состернин кайы падежте турарын айтыр.Чижээ:Сонгам дужунда (чуу? )чодураа (А.п) бар.

Бо мергежилгени кууседирде самбырада таблицаны ажыглап болур.

5.Мергежилге 174. Аас-биле сайгарар.

Пионер,почта деп состерни словарь кыдыраажынга ушта бижиир.

6. Таблица ажыглап тургаш ,дараазында состерни падежтерге оскертип бижиир.

А.п. тал ,эжим

Х.п.

Б.п

Т.п.

У.п.

У.П

-Падеж кожумактарын шыйып коргузунер.

Адаарынын падежинде турар чувеады кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл? Анаа падеж кожумаа турар

Бе?

-Эжим деп чуве ады адаарынын падежинде турар кылдыр домактан чогаадып бижинер. Ол домакты домак кежигуннеринге сайгарынар.

-Адаарынын падежинде турар чуве ады домакка чуу болур-дур? Чуге?

6. Мергежилге 176. Негелдезин езугаар кууседир. Бирги домакты домак кежигуннеринге сайгарар.

7. Кичээлдин туннели.

Темазы: Падеж кожумактарын шын бижиири.

Кичээлдин сорулгазы: дазылдын соолгу уну-биле падеж кожумаанын баштайгы уну домей болу бергенде , ол уннернин ужуктерин дакпырлап бижииринге практиктиг таныжылга чорудар.

Дерилгези: таблица.

Кичээлдин чорудуу.

1.Самбырада бижээн улегер домак болгаш тывызыктарны номчудар.

А) Чиир эъттин чаглыы херек ,кылыр иштин деги херек.(улегер домак) б0 эки аъттын киштээни дег уннуг, эки эзирнин ушканы дег сынныг.(дээлдиген) в)чырыктан артык чырык, оттан артык оттуг.(хун)

Домак бурузунде чуве аттарын тыпкаш,падежтерин айтырыглар дузазы-биле тодарадыр,ушта бижиир.

Эъттин,иштин,аъттын, эзернин, чырыктан, оттан деп чуве аттарынын дазылын болгаш сан кожумактарын тус-тузунда шыйып коргузер. Башкы туннел тайылбыр кылыр.

2 . Мергежилге180.

3 . Шилилгелиг диктант.Башкынын адаан домактарынын иштинден чугле дакпырлаан ажык эвес уннерлиг

Состерни ушта бижиир. Ол состернин сан кожумаан шыйып коргузер болгаш падежин айтыр.

а) Угбам инекке сигенни каап берген. б) Эъттен янзы-буру чемкылыр. в)Бичии уругга угбазы дузалаан. Г) Дыттар конгул бар.

4.Мергежилге 179.

5.Бот-ажыл. Мергежилге183.

6.Кичээлдин туннели. Бажынга онаалга.Мергежилге 181.

Темазы:Чуве аттарынын хамаарылга хевирлери.

Кичээлдин сорулгазы: кижинин азы чувенин кандыг-бир кижиге азы оске чувеге хамаарышканын коргузер чуве аттары тускай кожумактарлыг дээрзин практиктиг таныжылга чорудар.

Дерилгези: карточка.

Кичээлдин чорудуу.

1. Самбырада бижээн сос каттыжыышкыннарын номчудар.

Эжимнин ному. Куштун уязы. Оргенин унгуру. Мээн тонум.Сээн бажынын. Оон ыры. Бистин хоорайывыс.

Силернин школанар. Оларнын оорушкузу.

-Ному ,уязы,унгуру деп состерге айтырыгдан салынар. Ол состер тустузунда чулерге хамааржыр-дыр, чугааланар. Баштайгы уш сос каттыжыышкынын дараазында улегер езугаар бижидер:

Эжимнин (чузу?) ному.

-тон,бажын,ыры кымга хамааржырын тус-тузунда тайылбырланар.Дараазында состерни бижип алынар. Чуве аттарынын дазылын болгаш кожумактарын улегер шыйып коргузунер.

Мээн тонум. Бистин хоорайывыс.

Сээн бажынын Силернин школанар.

Оонному. Оларнын оорушкузу.

2. Мергежилге193.

3. Самбырада бижээн улегер домакты болгаш тывызыкты номчудар.

А)Чаш малдын оюну чараш,

Чаш уругнун чаны чараш.(улегер домак).

Б)Кадын кыстын хачызы чок,

Хаан оолдун оттуу чок,

Чылгы малдын оду чок. (Бенин азыы чок)

-Хамаарылга кожумактыг состерни тывынар.Ол состерге айтырыгдан салынар.Тус-тус состернин кымгаазы чуге хамааржырынтайылбырланар.

-Дазылды болгаш хамаарылга кожумаан шыйып коргуспушаан , состерни ушта бижиир.

4 . Мергежилге194.Аас-биле сайгарынар.

Сууру ,суг кужу деп состер-биле домактар чогааткаш ,бижиир.Домактарда кол состуболгаш соглекчини тыакаш ,шыйып коргузер.

5 . Кичээлдин рефлексиязы. Бажынга онаалга. Мергежилге195.

Темазы: Хуу аттарны шын бижиири.

Кичээлдин сорулгалары: кижинин фамилиязын, адын болгаш адазынын адын улуг ужук-биле эгелеп бижиирингеоореникчилернин билиин быжыглаар.Хуу чуве аттарын ниити чуве аттарындан ылгап билиринге мергежилгелер чорудар.

Уругларнын угаан –медерелин сайзырадыр.

Уругларны боттарынын аттарынын утказын билир кылдыр кижизидер,ада-иезинге чоргаарланып чоруур кылдыр кижизидер.

Дерилгези: карточка.

Кичээлдин чорудуу.

Организастыг кезээ . Чаа теманын сорулгазын дыннадыры.

1.Чаа теманын тайылбыры.

Мергежилге197.Негелдезин езугаар аас-биле сайгарар. Ниити болгаш хуу чуве аттарын деннеп ,шын бижилгезин тайылбырлаар.

2 . Мергежилге201.

3.Мергежилге200.Бот-ажыл.

Оореникчи бурузу чугле бодунун одуруунда олурар оореникчилернин аттарын бижинер

4. . Шилилгелиг диктант.Башкынын адаан домактарынын иштинден хуу аттарны ушта бижиир.

5. . Мергежилге198.

«Школа чанында» деп чуулду номчудар,утказын чугааладыр.Номну хаггаш ,кижилер аттарын сактып бижиир.(4-5 хире ат,фамилия).

4. . «Уругларнын кышкыоюннары» деп чуулдуномчудар, утказын чугааладыр ,чурук езугаар беседа чорудар.

Дес-дараалашкак уткалыг домактар тургузуп , чугаа чорудар. Чурукта уругларга аттар бээр.

4. Кичээлдин рефлексиязы. Онаалга бээри.

Чоокку уеде «Торээн чугаада» болгаш оске-даа номнарда номчаан чуулдеринин иштинден кижилер аттары ушта бижиир.(5-6 сос)

Темазы: Хуу аттарны шын бижиири.

Кичээлдин сорулгазы: географтыг хуу аттарга улуг ужукту хереглээрин билиндирер, оореникчилернин 2 класска алган билиин быжыглаар.

Кичээлдин чорудуу.

1 . Организастыг кезээ.Темазын, сорулгазын дамчыдары. Бажынга онаалга хыналдазы. Бижип алган ат,фамилияларны номчудар.Чогаалдын авторун болгаш адын ададыр.

2 . Мергежилге 202. Аас-биле сайгарар.

-Арт,хову,хоорай ,хем,район аттарын коргускен состерни аданар. Оларны чугеулуг ужук-биле эгелеп бижээнин тайылбырланар.

-Хооралар, суурлар ,даглар,хемнер, кудумчуларны чуге хуу аттар-билеадаарыл? Башкы туннел таылбыр кылыр. Номнун78-ки арнында дурумнуномчудар. Сактып алыр.Чижектер-биле бадыткаар.

3 . Мергежилге208.

4.Шилилгелиг диктант. Самбырага бижээн шулук иштинден хууаттарныушта бижиир.

Назы хары догуй берген Кудурукпай

Найысылал Москва, Киев ,Ровно ,Дубно…

Оглун дилеп , айтырбаан-даа чери ховар,

Ол-ла хевээр ис чок чидип удаажыраан.

Кады чораан СалчакБалчыр, Серен-Дондуп,

Кара-оол-даа , Адыгбай –даа мону соглээ!

-Дубно чоогу Сурмич дээр суурну хостап,

Тулчуушкунга маадырлыг киришкен эр.

Саая Майнак.

-Шулукте кымнарнын дугайында бижээн-дир? Тыва эки турачылар дугайында чуну билир силер? Эки турачыларнын Украинада хосташкан хоорай, суурларнын аттарын сактып алынар.

5. . Мергежилге 207.

6. . Мергежилге205. Номчааш , номда айтырыгларны аас-биле харыылаар.

-Чола деп кымыл?

-Силернин районда Социалистиг куш-ажылдын Маадыры бар бе? Адындолузу –биле бижип алынар.

7 . Кичээлдин рефлексиязы. Бажынга онаалга бээри.

Мергежилге 204. Негелдезин езугаар кууседир. Созуглелдин утказын долузу-биле чугаалап ооренир.Кызыл хоорай дугайында сактып алыр.

Темазы: Демдек адынын дугайында ниити билиг.

Кичээлдин сорулгазы: демдек адынын утказы болгаш айтырыглары –биле таныштырар.Бистин чугаавыска демдек аттарынын онзагай ужур-дузазын , оларнын чуве-ады-биле холбаазын билиндирер.

Дерилгези: чуруктар.

Кичээлдин чорудуу.