4.Қоршаған ортаны қорғау

Ауыр металдардың табиғаттағы үлесі жылдан жылға артып келеді, оның себебі метал өндіру мекемелері мен қоғамдағы автотранспорттың санының артуында. Түтін мен, шаңмен ауыр метал иондары атмосфералық ауа құрамына еніп алыс қашықтықтарға дейін таралып көп аймақты заладайды. Ол иондар жаңбыр арқылы және шық арқылы топыраққа жәнек су көздеріне түседі. Соның салдарынан өсімдікке, одан жануар ағзасына ең соңында адам ағзасына енеді. Ол металдар көп уақыт ішінде белгілі мүшелерде жиналып зала келтіреді. Оның салдарынан ісік жәнеде басқа қатерлі аурулар пайда болдафы. Сондықтан, ауыр металдардың адам өмір сүретін ортасында көбеймеуін қамтамасыз ету және олардан тазарту жолдарын іздестіру қазіргі замандағы экологтардың басты мәселелерінің біріне айналып отыр.

Соңғы ғасырдың екінші жартысынан бері қарай, өндірістік технологияның қарқынды дамуына байланысты алғашқы шикізаттарды табиғи танаптардағы өсімдіктерден алу қарқынды жүрді. Көптеген сирек кездесетін және өндіріске қажетті өсімдіктердің қазіргі кездегі нашар экологиялық жағдайына сол себеп болды. Мысалы, 19-20 ғасырларда, синтетикалық каучук пен сабын өндіру технологиялары меңгерілмеген кезде, олөндірістерге қажетті шикізаттарды Қазақстандағы табиғи жағдайда өсетін көксағыз және бозтікен өсімдіктерінің тамырларын жинау арқылы өндірді. Сондықтан, қазіргі кезде, бұл өсімдіктер жойылу қауіпінің қасында деуге болады. Бозтікен өсімдігі ОҚО Қазығұрт ауданында 20 гектардай территорияда ғана сақталып қалды. Ал, Қара ындыз және жауқазын сияқты өсімдіктердің де экологялық жағдай жылдан-жылға нашалап барады.

Бүгінгі күнгі өсімдіктер әлемін қорғау іс – шаралары бұл нашарлау тенденциялы үрдіске лайықты тосқауыл бола алмай отыр десек артық емес. Өйткені, қорғау іс шараларына қарамай, аталған өсімдіктер әлемінің қал ақуалы нашарлау үстінде. Көптеген қорыққа жақын және табиғаты тамаша таулы аймақтардың өсімдіктер әлемі мал жайылымы ретінде пайдалану арқылы күйзелу үстінде.

Бұл үрдістің үдеуіне антропогендік фактордың үлесі мол. жаз күндері ретсіз демалу шылар табиғатқа айтарлықтай зиян келтіруде. Осы мәселелерді жою жолында қарастырылған шаралар әлсіз.

Тағы бір айтарлықтай фактор ретінде атап кететін мәселе, ол жергілікті табиғатты пайдаланатын, дем алу сауығу кезінде табиғатқа баратын адамдардың мәдениеті мен табиғатты қорғау туралы түсініктерінің дәрежесінде. Ақпарат құралдарында экологиялық мәселелерді көтеретін бағдарламалар өте аз. Сонымен қатар, итабиғатты қорғауға деген көңіл әге дейін жеткіліксіз. Қорықтардағы өсімдіктерді тек қорғау емес, олардың көбеюіне жағдай жасайтын зертханалар мен питомниктер саны жеткіліксіз.

Таулы аймақтардағы өсімдіктер флорасы ерекше ботаникалық құрамнан түзілген. Ол мәңгілік тұрақты емес. Шаруашылықтық әрекетерді асыра пайдалану бұл қауымдастықтағы тұрақтылыты бұзуы мүмкін. Әсіресе, қазіргі кездегі экономиканың қарқынды дамуын ескерген кезде, бұл ассоциациялық құрамның жағдайын үнемі зерттеп тұру қажет. Сонымен қатар, пайдалану үшін қажетті ережелер мен қағидаларды түзу керек.

Қазіргі кезде қалалар мен елді мекендердегі жол аймақтары мен гүлзарларджағы топырақтардағы ауыр металдар иондарының концентрациясы шектік мөлшерлік концентрациядан аысп отыр. Бұл өте көңіл аударытын және шешімін күтудегі экологиялық мәселе.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде, ауыр металдар тәжірибеге ілінген өсімдіктер дәнінің өнуіне әрқилы әсер ететіндігі белгілі болды. Яғни, ауыр металдар өсімдіктер тіршілігінің алғашқы кезеңі-өну процесінен бастап-ақ өз әсерін тигізетіні осы тәжірибелер нәтижесінен анықталды. Өскіннің қалыптасуы дәннің өну қарқынына тәуелді екенін ескерсек, бұл өсімдіктің жалпы өсу-даму барысындағы жауапты кезең екені айқындала түседі. Өсімдіктер дәнінің өну қарқыны бойынша өзара салыстыратын болсақ ауыр металдарға (Cu, Cd, Pb, Zn) A. repens өсімдігі салыстырмалы төзімділік танытты. Сондай-ақ кадмий, мыс және мырыш элементтеріне A. gigantea өсімдігі басқа өсімдіктерге қарағанда едәуір төзімді деп айтуға болады. Мұндай нәтижелер келесідей қатармен айқын байқалады.

Мыс бойынша (25,6 мг/кг) A. repens > A. gigantea > Z. inermіs > Ph. pratense.

Кадмий бойынша (25,6 мг/кг) A. gigantea > Z. іnermіs> Ph. pratense.

Мырыш бойынша (200 мг/кг) A. repens> A. gigantea > Z. іnermіs> Ph. pratense.

Қорғасын бойынша (400 мг/кг) A. repens> Z. іnermіs> Ph. pratense> A. gigantea

Жоғарыда келтірілген сипаттамаға сай өсімдіктер арасында A. repens өсімдігінің барлық ауыр металдарға салыстырмалы төзімділігін байқауға болса, Ph. pratense өсімдігі дәннің өнуі бойынша ең сезімтал, ал қалған екі түр ауыр металдар әсеріне байланысты осы екеуінің арасынан кезектесіп орын алатындығы белгілі болды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Добров О. П. Техногенез-мощная геохимическая сила биосферы // Природа.- 1987.- №11- С. 87-92.

2. Овчаренко М. М. Тяжелые металы в системе почва-растение-удоврение // Химия в сельском хозяйстве.- 1995 г. - С. 4.

3. Состояние окружающей природной среды Новосибирской облости 1997 г. Новосибирск, 1998.- 158. с.

4. Алексеева Ю. В. Тяжелые металлы в почвах и растениях // Л.: Агропромиздат, 1987.- 141 с.

5. Дж. Уэст. Физиология дыхания // Основы. М.: Мир, 1988.- 200 с.

6. Панин М. С. Влияние техногенных факторов и агрохимической деятельности человека на содержание и миграцию тяжелых металлов в системе «почва-растение» // Состояние и рац-ое испол-е почв Респуб. Каз. // Сб. мат-лов. научн. тех. Конф.- Алматы, 1998.- С. 76-79.

7. Панин М. С. Формы соединений тяжелых металлов в почвах средной полосы Восточного Казахстана // Издательство «Государственный университет Семей» Семипалатинск, 1999.- 329 с.

8. Мукашева М. А. Гигиеническая характеристика экологической нагрузки на организм по микроэлементному анализу (при натуральных и экспериментальных исследованиях. // Автореф. диссер. канд. биол. наук.- Алматы, 1998.- 25 с.

9. Жансерикова А. Ж. Гигиеническая оценка и прогнозирование качества почвы в зоне Карашыганакского невтегазоконденсатного месторождения. // Автореф. диссер. кон. биол. наук.- Алматы, 1998.- 26 с.

10. Rіtter W. F. and Scarborough R.W. A revіew of bіoremedіatіon of contamіnated soіls and groun-water // J. Envіron . Scі. Health. -1995.- Vol. 30,- P. 333-357.

11. Cunnіngham S. D., Ow D.W. Рromіses and prospects of phytoremedіatіon // Plant Physіol.- 1996. -Vol. 110.- P. 715-719.

12. Alіkulov Z. A., Boguspaev K. K. The phytoremedіatіon of soіls polluted wіth toxіc metals іn Kazakhstan. // Биотехнология. Теория и практика.- 2000.-№1-2. (13). - С. 5-11.

13. Соколов М. С. Возможности получения экологически безопосной продукции растениеводства в условиях загрязнение атмосферы // Агрохимия, 1995. - №6- С. 107-125.

14. Солдат И. Е., Нетребенко Н. Н., Шептухова Л. Г., Лукин С. В. Влияние уровия загрязнения почвы тяжелыми металлами на их накопление в зерновых культурах// Зерновые культуры, 1999.- №3 - С. 25-26

15. Давидова С. Л. О токсичности ионов металлов // М.: Знание, 1991.- 32 с.

16. Кулешов Л. Н., Литвак Ш. И. Научные основы мониторинга земель РФ // М.: АПЭК, 1992. - С. 33-51.

17. Оксенгендлер Г. И. Яды и организмы: Проблемы химической опасности. СПб.: Наука, 1991.- 320 с.

18. Серегин И. В., Иванов В. Б. Физиологические аспекты токсического действия кадмия и свинца на высших растения// Физиол. Раст. 2001.- Т. 48.- №4.- С. 606-630.

19. Кабата-Пендиас, Пендиас Х. Микроэлементы в почвах и растениях// Пер с анг. М.: Мир, 1989. -439 с.

20. Орлов Д. С., Малинина М. С., Мотузова Г.В. и др. Химическое загрязнение почв и их охрана: Словарь-справочник // М.: Агропромиздат, 1991.- 303 с.

21. Давыдова С. Л. О токсичности ионов металлов. М.: Знание, 1991.- 32 с.

22. Панин М.С. Эколого-биохимическая оценка техногенных ландшафтов Восточного Казахстана // Отв. ред. Ж. У. Аханов: МОН РК. Семипалатинский гос. Университет им. Шакарима.- Алматы, 2000.- 338 с№

23. Растения в экстремальных условиях минерального питания // Под. ред. Н. Я. Школьника., И. В. Алексеевой- Поповой. Л., 1983. - 176 с.

24. Новикова О. В., Кошелева Н. Е. Биогеохимия тяжелых металлов в городских ландшафтах // Тезисы ІІІ Международной научно-практической конференции «Тяжелые металлы, радионуклиды и элементы-биофилы в окружающей средең Семипалатинск-Казахстан, 2004.- С. 404-419

25. Truby P. Dіstrіbutіon patterns of heavy metals іn forest frees on contamіnated sіtes іn Germany // Journal of Applіed Botany. Angewandte Botanіk.- 1995. -Vol. 69 - (3/4), september, - Р.135-139.

26. Елпатьевский П. В., Аржанова В. С. Баланс и транформация миграционных форм тяжелых металлов в техногеосистеме// Миграция загрязняющих веществ в почвах и определьных средах. Тр. 4 Всесоюз. Совещ. Л.: Гидрометеоздат, 1985.- С. 89-97.

27. Экогеохимия городских ландшафтов/ Под. Ред. Н. С. Касимова М.: Изд. МГУ, 1995. - 336 с.

28. Bіddappa C. C., Bopaіah M. J. Effect of heavy metals on the dіstrіbutіon of P, K, Ca, Mg and mіcronutrіents іn the cellular constіtuents of coconut leaf // J. Plant. Crops, 1989.- Vol. 17, №1. - P. 1-9.

29. Рудакова Э. В., Сидоршина Т. Н., Каракис К. Д., Ермак М. М. Взаимосвязь между катионообменной емкостью корней гороха и кукурузы и их способностью поглащадь микроэлементы// Физ. и биохимия культ. растений.- 1985.- 17- №1.- С. 22-26.

30. Климашевский Э. Л., Маркова Ю. А., Полонская Л.Л. Локализация алюминия в некоторых клеточных структурах корней и листьев, определенная химическим методом // Имформ. бюл Сибир. ин-та физиологии и биохимии растений . Иркутск, 1971.- №8.- С. 66-68.

31. Власюк П. А., Рудакова Е.В., Климовицкая З. М. и др. Состаяние металлов и их соединении в клетках и органелах растений // Микроэлементы в растениях. Вып. 5. Сер. Биогеохимия –Улан-Удэ, 1969.- С. 3-15.

32. Власюк П.А., Климовицкая З. М., Кибаленко А. П. и. др. Функции органоидов клетки растений в связи с содержанием в них микроэлементов// Физиологические основы питания растений – Киев : Наукова Думка, 1971.- С. 5-45.

33. Рудакова Э. И., Каракас К. Д., Сидоршина Т.Н. и др. Микроэлементы: поступление, транспорт и физиологические функции в растениях. –Киев: Наукова. Думка, 1987. –184 с.

34. Дедов В. М., Климашевский Э.Л. О механизме геотипической специфики устойчивости растений к токсичности Al3. Проницаемость тканей корней гороха для воды под влиянием Al-ионов // Сибир. Вестн, с-х. Науки.-1976.-№2.-С. 45-50.

35. Рудакова Э.В., Каракис К. Д., Сидоршина Н.Т. Роль клеточных оболочек растений в поглощении и накоплении ионов металлов // Физ. и. биохим. культ. растений.-1988.- T. 20.- №1 – С. 3-12.

36. Некоторые вопросы токсичности ионов металлов // Под ред. Зигель Х., Зигель А. М.: Мир, 1993.- 366 с.

37. Іvanov V. B. Root Growth Responses to Chemіcals// Sov. Scі. Rev. Ser. 1994. - P. 1-70.

38. Chaney R.L., Yіn Mіng Lі, Scjtt J. Angle. Іmprovіng metal hyperaccumu­lator wіld plants to develop commercіal phytoextractіon systems: Approaches and Progress // New York. 1998. - 37 p.

39. Ильин В. Б., Гармаш Г. А., Гармаш Н. Ю. Влияние тяжелых металлов на рост, развитие и урожайность // Агрохимия, №6. -С. 90-100

40. Скрипиченко И.И., Золотарев Б.Н. Оценка токсического действия тяжелых металлов (свинца) на растения овcа // Агрохимия. 1981. - №1.- С. 103-109

41. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе «почва-растение» // Новосибирск: Наука. 1991.- 150 с.

42. Кіршібаев Е. А., Атабаева С. Д., Сәрсенбаев Б. Ә. Мыстың кейбір табиғи астық тұқымдас өсімдіктердің өсіп-дамуына әсері // Биотехнология, теория и практика.- 2000. -№1-2.- Б. 92-96.

43. Кіршібаев Е. А., Сәрсенбаев Б. Ә., Сапахова З. Б Кейбір табиғи астық тұқымдас өсімдіктерге ауыр металдардың әсері // Биотехнология, теория и практика.- 2004. - №2. - Б. 90-100.

44. Кіршібаев Е. А., Сәрсенбаев Б. Ә., Ауыр металдардың кейбір табиғи астық тұқымдас өсімдіктердің жекеленген мүшелерінде таралуы // Биотехнология, теория и практика.- 2004. - №4.- Б. 67-72.

45. Демидчик В.В., Соколик А. М., Юрин В. М. Токсичность избытка меди и толерантность к нему растении // Успехи современной биологии. -2001. - Т. 121.- С. 511-521

46. Аникиева И. Д., Ваулина Э. Н., Коган И. Г. Влияние ионов кадмия на хлореллу // Генетика. -1975 .- T. 11. №12. - С. 78-83.

47. Добролюбский О. К., Славво А. В. Воздействие микроэлементы кадмия на виноград // Докл. АН. СССР,- 1958.- 118. -№5. -С. 1040-1042.

48. Ноздрюхин Л. Р. Биохимическая роль микроэлементов в организме в животных и человека // М.: Наука. 1977. - 182 с.

49. Гармаш Н. Ю. Влияние возрастающих доз тяжелых металлов на их накопление пшеницей и бобовыми в онтогенезе // Физиол. и биохим. раст.- 1989. –С. 141-147.

50. Абрамова Ж. И. Кадмий и его соединения // В книге.: Вредные вещества в промышленности // М.: 1965.- T. 2.- С. 365-372.

51. Ягодин Б.А., Говорина В.В. Виноградова С. Б. и. др. Накопление кадмия и свинца некоторыми с-х культурами на дерново-подзолистых почвах разной степени окультуренности // Известя ТСХА. 1995. - №2.- С. 85-100.

52. Анталова С. и др. Исследование поведения кадмия в системе «почва-растение» в полевых экспериментах// Поведение поллютантов в почвах и ландшафтах . Пущино, 1990.- С. 90-96.

53. Цемка В. П., Паламарчук И. К., Залуцкая Г. М. Процессы рассеяния микроэлементов в почвах // В книге.: Микроэлементы в окружающей среде. Киев. 1980. - С. 31-34.

54. Цаплина М. А. Распределение тяжелых металлов в оснавных компонентах лугового биогеоценоза // Агрохимия, 1992. - №9. - С. 106-108.

55. Атабаева С. Д., Сарсенбаев Б. А., Киршибаев Е. А. Влияние тяжелых металлов на ростовые покозатели и АТФ-азную активность корней растении // Известия АН. РК. Серия биологическая и медицинская.- 2000. - №1. - С. 21-25.

56. Пербунина., Зырин Н Г. Влияние кадмия на рост и развитие ячменя // Загрязнение атмосферы, почвы и растительного покрова. М. Годрометеоиздат, 1980. - С. 79-85.

25