5. Станаўленне феадальных адносін у Еўропе і іх асаблівасці ў Полацкім княстве.

Класічным прыкладам такога варыянта развіцця з'яўляецца Галія (цяпер - Францыя), дзе феадалізм зацвердзіўся ў VIII-ІХ стст.

Асноўным багаццем з'яўлялася зямля, манаполія феадалаў. Ён даваў сялянам зямлю ў трыманне. Эканамічная залежнасць - рэнта (адпрацовачнай, прадуктовай ці грашовай) - праца ці плацяжы на карысць феадала. Самастойная дробная гаспадарка, меў ва ўласнасці дом, хатнюю жывёлу і прылады працы, з дапамогай якіх ён апрацоўваў свой участак і раллю феадала. 

На раннім этапе панавала натуральная гаспадарка; гандлёвыя сувязі не развітымі; рамяство пачынала аддзяляцца ад сельскай гаспадаркі. У буйных памесцях пераважала адпрацовачная рэнта і звязаная з ёй паншчынная сістэма гаспадарання. Шырока распаўсюджваўся натуральны аброк з сялян, якія знаходзіліся ў больш лёгкай залежнасці. Грашовая рэнта была развіта слаба. 

Характэрнай рысай сацыяльна-палітычных адносін ў Еўропе да сярэдзіны ХІ ст., была палітычная раздробленасць. 

Кароль -> буйнейшых свецкіх і духоўных феадалаў з ліку тытулаванай знаці–> землеўладальнікаў рангам ніжэй – баронаў - > дробных рыцараў. Асновай васальных адносін - зямельнае ўладанне - феод, ці па-нямецку лен, які васал трымаў ад свайго сеньёра. 

Прывяло да ўздыму эканомікі. І феадал, і селянін былі зацікаўлены ў павелічэнні прадукцыйнасці працы і памераў прадукцыі. Рамяство паступова аддалялася ад сельскагаспадарчых заняткаў, адраджаліся на новай феадальнай аснове рымскія гарады, узнікалі новыя пасяленні, рынкавыя цэнтры, парты для рачнога і марскога гандлю.

Полацкае княства:

Ужываліся і перапляталіся два асноўныя сацыяльна-эканамічныя ўклады: родаплемянны і феадальны. 

Земляробчае насельніцтва старажытнай Беларусі было арганізавана ў абшчыны ("верв", "грамада"), якія валодалі ворнай зямлёй. Яны складаліся з усіх сем'яў адной або некалькіх вёсак. Паступова абшчына пападала пад "апеку" феадалаў. На працягу многіх стагоддзяў эпохі феадалізму гаспадарка сялян вялася на землях, якія належалі сельскай абшчыне. У ёй спалучалася абшчыннае валоданне зямлёй з індывідуальным вядзеннем гаспадаркі. Сенажаці, лясы, вадаёмы былі ў сумесным карыстанні. Абшчына садзейнічала згуртаванню сялян у іх адносінах з феадаламі. Сяляне былі зацікаўлены ў яе захаванні.

Клас феадалаў меў сваю іерархію. Князь, ніжэй - князі больш дробных удзельных княстваў "вотчын", феадалы-ўладальнікі вялікіх і малых памесцяў. Князь меў уладанні, раскінутыя па ўсяму княству. За карыстанне імі насельніцтва абавязана было плаціць князю даніну грашыма або натурай (прадуктамі, футрам і інш.). Абкладвалася кожная сялянская гаспадарка ("дым"). 

Віды феадальнага землеўладання: княжацкае, баярскае і царкоўнае. Вотчынным ці памесным. Землеўласнікамі былі таксама сялянская абшчына і асобныя сяляне. Імкненнем феадалаў да максімальнай канцэнтрацыі ў сваіх руках лепшых зямель. Па меры развіцця феадальных адносін доля абшчыннага і сялянскага землеўладання пастаянна змяншалася.

Сялян даводзіла да галечы плата княжацкіх данін, частыя спусташальныя войны, галодныя і неўраджайныя гады, смерць кармільца, падзеж жывёлы. У перыяд войнаў сяляне абавязаны былі ісці ў апалчэнне, а гэта падрывала іх гаспадарку. Збяднелыя сяляне траплялі ў феадальную залежнасць. Абшчынныя землі пераходзілі да феадалаў ці станавіліся ўласнасцю дзяржавы.

З'яўляюцца новыя катэгорыі феадальна залежных сялян: закупы, радовічы, ізгоі, халопы, чэлядзь. Усіх залежных ад феадала людзей пачалі падзяляць на "непахожых" і "пахожых". Першыя доўга жылі на адным месцы і страцілі магчымасць пакінуць пана. Другія яшчэ не былі поўнасцю заняволены.

Сяляне адпрацоўвалі паншчыну на раллі феадала, плацілі чынш натурай (мёдам, ільном, печаным хлебам, аўсом, жытам, авечкамі, курамі і г. д.) ці грашыма. Грашовая рэнта была рэдкай з'явай, што тлумачыцца натуральным характарам гаспадаркі. З часам доля паншчыны ўсё больш узрастае ў параўнанні з чыншам.