Йөкмәтке

Инеш.............................................................................................3

Беренсе бүлек. Матбуғат баҫмаларында художество-публицистик жанрҙар.......................................................................................12

§1. Журналистиканың жанрҙар системаһында художество-публицистик формалар.......................................................12

§2. Башҡортостан матбуғат баҫмаларында художество-публицистик жанрҙар..........................................................26

Икенсе бүлек. “Шоңҡар” журналында художество-публицистик жанрҙарҙың сағылышы (2000-2009).........................................32

§1. Һүрәтләмә һәм портрет очерк жанры................................32

§2. Публицистик яҙмалар.........................................................42

§3. Рецензия, фельетон, юмореска жанрҙары.........................49

Йомғаҡлау....................................................................................60

Библиография..............................................................................65

Инеш

«Шо87ар» журналы - б0г0нг0 к0нд2 и8 популяр баш7орт ба9маларыны8 бере3е. Баш7орт ба9малары тиг2нд2, бе6 ти9т2л2г2н г2зит-журналдар6ы к16 алдына килтерм2йбе6, тематик й1н2леше я4ынан улар к1п т0рл0, 2мм2 3ан я4ынан 26ер2к. Тик эш 3анда т1гел, сифатта. «Шо87ар» журналы 16ене8 сифатлылы4ы мен2н д2 инде са4ыштырмаса 6ур булма4ан у7ыусылар аудитория3ыны8 30й01ен яуланы, ысын м242н23енд2 халы7сан ба9ма булара7 танылды.

Теманы8 актуаллеге баш7орт теленд2 популяр ба9ма - «Шо87ар» журналыны8 художество-публицистик жанр6ар система3ын 0йр2не162 тора.

«Шо87ар» журналы б0г0нг0 к0нд2 баш7орт матбу4атыны8 т0п ба9маларынан 3анала. Был т28г2лд2 у4а тик «Ватандаш» 32м «А4и6ел» ген2 ет2 алалыр. «Шо87ар» я8ыра7 7ына, ту73анынсы йылдар д21еренд2 тыу3а ла, инде традициялар туплап 0лг0рг2н, т2жриб2ле журнал ул. Уны8 х26ерге й060 л2 3у84ы ти9т2 йылдан ашыу ва7ыт эсенд2 формалаш7ан, б0г0нг0 заман ти6леген2 эй2реп, 16г2решт2р кисереп 0лг0рг2н, у7ыусылар 30й01ен яулап алыуы ла тап ошо йылдар4а тура кил2.

«Шо87ар» баш7орт матбу4атыны8 т0п ба9маларыны8 бере3е, журнал республика ки8 м24л1м2т саралары ара3ында м03им урын ал4ан4а к1р2 уны 4илми я7тан тикшере1 актуаль.

Ба9мала к1п кен2 билд2ле журналистарыбы66ы8 292р62ре донъя к1реп тора, республиканы8, милли ба9ма булара7, баш7орт хал7ыны8 да ижтима4и-с2й2си тормошо са4ылыш таба, билд2ле автор6ар тарафынан осор х2л-ва7и4аларына, й2м4и2т к1ренешт2рен2 ба3а бирел2. ;0м1м2н 2йтк2нд2, журнал ижтима4и тормошто8 и8 урта3ында 7айнай, уны8 32р 3улышын тойоп й2ш2й.

Х26ерге к0нд2 к1бер2к й2шт2р 7арашын, й2ш зыялылар 3улышын са4ылдыр4ан ба9ма барыбер 62 баш7орт журналистика3ы традицияларын дауам ит2, улар6ы 19тер2. Был ха7та уны8 килеп сы4ыу тарихы ла 30йл2й ке1ек. «Шо87ар» ту73анынсы йылдар урта3ында «А4и6ел» журналыны8 7ушымта3ы булара7 тыу4айны, уны8 юл башында, мо4айын 32р са4ыу матбу4ат ба9ма3ыны7ы ке1ек, я6ыусылар, 262би2т тора. Шу4а ла т21ге «Шо87ар» к1бер2к 262би журнал ине, 2мм2 шул осор6а у7 ул й2ш я6ыусылар 292р62рен ба9тырып, й2шт2р 7арашын са4ылдыр6ы.

«А4и6ел» журналы традицион характер6а4ы, художество-публицистик жанр6ар6ы 16 итк2н 262би ба9ма, артабан я8ы журнал булара7 19е1се «Шо87ар»6ы8 унан айырылып сы4ыуы х2л ителг2йне. 1996 йылда баш7орт матбу4атыны8 16енс2лекле к1ренеше булара7 «Шо87ар» журналы тыу6ы ла инде. Х26ерге к0нг2с2 ул баш7орт журналистика3ында 16ене8 7абатланма9 юлын 3ала, я8ынан-я8ы йондо66ар аса, й2ш2йешебе66е к162т2, шул у7 ва7ытта «А4и6ел»д2н килг2н бай т2жриб2 ниге6енд2 262би тормош7а ла 16 0л0ш0н индер2.

Журнал, г2зитт2н айырмалы р21ешт2, оператив ба9ма т1гел, к1бер2к аналитика4а 7оролоуы бид2ле.¹ Б0г0н журналистикала ки8 тарал4ан, а6на 3айын сы77ан 7ай3ы бер 7алын журналдар4а 7а4ылмай был фекер. Улар башлыса информацион характер6а, 3ир2кл2п м03им х2л-ва7и4алар4а анализ бирг2нд2ре л2 осрап 7уя. «мм2 традицион типта4ы журналдар к1бер2к аналитиканы 32м художество-публицистик жанр6ар6ы 16 ит2, был улар 0с0н шарт булыуы билд2ле.

Художество-публицистик формалар тиг2нд2, к1р23е8, та4ы ла б0г0нг0 к0н талаптарынан сы4ып 7ара4анда, й0км2тке ха7ында т1гел, к1бер2к форма й1н2леше тура3ында 30йл2рг2 тейешбе66ер. Информацион д21ер62 н2фис 262би тел 32м т2р2н й0км2ткег2 7орол4ан материалдар6ы айырып 7арау 0с0н жанр6ар6ан да 7улайлыра7 н2м2не табыуы 7ыйын. Д0р09, жанр6ар х26ер элеккег2 7ара4анда ла йылдамыра7 16г2р2, жанр-ара сикт2р юйыла, 2мм2 б0г0нг0 ба9малар6ы8 16енс2леклеген, оригиналлеген билд2л21се 3ы6аттар тап форма-стиль ю9ы4ында тыуа. ²

Был хе6м2т «Шо87ар» журналында художество-публицистик жанр6ар» тип атала. Жанр я4ынан тикшерене162р 32р са7 актуаль булды, с0нки улар журналистиканы8 сикт2рен билд2л21, системалаштырыу 0с0н, ба9малар4а бер й1н2леш бире1 тарафында у8айлылар. «мм2 «Шо87ар» журналын ошо я7лы тикшере16е8 актуаллеге б0т0нл2й икенсе я7та ята к1р23е8.

Беренсен2н, бе6 жанр6ар6ы б0т2 баш7орт матбу4аты ба9малары ми9алында т1гел, 2 айырым журнал 19еше й060нд2 тишер2бе6. Бер ба9маны8 форма й1н2лешенд2ге х2р2к2те, 2йт2йек, шул у7 «Шо87ар»6ы8, б0т2 журналистиканы8 нинд2й тарафта 19е1ене8 бер к1р32ткесе ул.

Икенсен2н, «Шо87ар» й2шт2р 3улышын са4ылдырыусы журнал. Й2шт2р журналистика3ы ул кил2с2к, улар6ы8 нинд2й формалар6ы 16 ите1е ген2 т1гел, 40м1м2н художество-публицистик й1н2лешк2 7арашы ла м03им б0г0н. Информацион д21ер62 й2ш2йбе6 тинек. Замана йылдам 16г2р2 бара, у4а оператив 7араш, й2шт2р к16леген2н 16г2р2 бар4ан й2м4и2т к1ренешт2рен2 ба3а бире1 к2р2к, халы7 я6мышы ха7ында уйланыу6ар6ы тупла4ан публицистик м272л2л2р 3ир2к. Улар6ы 16енс2лекле р21ешт2, са4ыу итеп, журналистик алымдар6ы я7шы белд2нд2 ген2 халы77а еткереп була. !т2л2ме ошо талаптар «Шо87ар»6а? «лл2 инде таныл4ан оло быуын журналистары тарафынан я6ыл4ан публицистик материалдар юлынан 4ына барамы ба9ма? Проблема д0й0м журналистика м2сь2л2л2ре й060нд2 л2 актуаль.

)с0нс0н2н, б0г0нг0 к0нд2 ки8 м24л1м2т сараларында м24л1м2тте8 роле к0с2йг2нд2н к0с2й2 бара. Б0т2 матбу4ат ба9маларыны8 й2ш2йеше у4а б2йл2нг2н. Тематика3ы асылда бер т0рл0 бул4ан г2зит-журналдар6ы8 к1плеге ар7а3ында журналистар тарафынан х26ерге к0нд2 й0км2тке й1н2лешенд2 т1гел, 2 форма, жанр-стиль буйынса э6л2не162р бара. Был к1ренеште8 «Шо87ар» журналында ла са4ылыш тапмауы м0мкин т1гел. Ул художество-публицистик формалар4а ла 7а4ыла. Жанр6ар6ы тикшере1 проблема3ыны8 б0г0нг0 к0нд2 актуаль булыуына ошо к1ренеште8 тыуыуы ла с2б2псе. «Шо87ар»6а й2ш, журналистика юлына я8ы ая7 ба97ан автор6ар6ы8 м272л2л2ре йыш донъя к1р2. Улар и32 традициялар6ан иреклер2к, форма я4ынан э6л2не162рг2 бай. Шу4а ла баш7орт матбу4атында, 2йт2йек, «Шо87ар» журналында ба9ыл4ан байта7 м272л2л2р6е тикшере1 32м нинд2й6ер т2жриб2 туплау м2сь2л23е тыуа ла инде.

Журналистикабы66а 4илми тикшерене162р тиг2нд2 быны8 16е 1к бер м2сь2л2 булыуы к16г2 ташлана. «лег2с2 баш7орт журналистика3ы буйынса тикшерене162р барма7 мен2н ген2 3анарлы7, улар6ы8 да к1бе3е й0км2ткег2, тематик й1н2лешк2 7а4ыла. Жанр6ар система3ы буйынса хе6м2тт2р6е табыуы 7ыйыныра7 б0г0нг0 к0н матбу4ат ба9маларында, м292л2н, жанр6ар са4ылышын 0йр2не1 проблема3ы 2лег2с2 16 тикшерене1сел2рен к0т2. «Шо87ар»6а художество-публицистик й1н2леште 0йр2не1ебе6 был я7тан да актуаль. Унан баш7орт хал7ыны8 тормошон, к0нк1решен са4ылдырыусы журнал булара7, т2р2нер2к 0йр2не1 62 талап ител2. «Шо87ар» журналистика к1ренеше булара7 0йр2нелм2г2н тиер инек. « бит к1п кен2 билд2ле автор6арыбы66ы8 м272л2л2ре унда донъя к1р2, улар 1662ре 1к й0км2тке я4ынан 4ына т1гел, 2 форма буйынса ла 16енс2леклел2р бит.

Журналистикабы66ы8 жанр6ар система3ыны8 16енс2лект2рен 0йр2не1 32м улар ниге6енд2 т2жриб2 туплау – баш7орт журналистика 4илеме алдында тор4ан м03им бурыстар6ы8 бере3е.

Диплом эшенд2 бе6 журналистика 4илеменд2 жанр6ар система3ы буйынса билд2ле уры9 теленд2ге хе6м2тт2рг2 таянаса7бы6. Улар А.А. Тертычный¹, Н.А. Педашенко², В.Д. Пельт³, Б.В. Стрельцовты8⁴ журналистик формалар4а ба3алама бирг2н, улар6ы классификацияла4ан хе6м2тт2ре.

Был хе6м2тте8 я8ылы4ы «Шо87ар» журналыны8 4илми к16лект2н 2лег2с2 0йр2нелм21енд2. Д0р09, т0рл0 г2зит битт2ренд2 у4а арнал4ан, м292л2н, «Шо87ар» 16ене8 5 й2шен билд2л2г2нд2, юбилей м272л2л2рен, теге й2ки был журналистар6ы8 ба9мала4ы ижадына к162те162р6е табыуы 7ыйын т1гел. «йт2йек, Р2лис Ура64олов, Иршат Тел21емб2тов 32м баш7а билд2ле журналистар6ы8 материалдарыны8 16енс2леклеген билд2л2г2н 7ай3ы бер т2н7ит м272л2л2ре бар. «мм2 улар6ы журналистика ф2нен2 6ур 0л0ш индерг2н тип 2йтерлек т1гел, «Шо87ар» ха7ында и32 4илми хе6м2тт2р 62 ю7 ким2ленд2. Тема актуаль 4ына т1гел, 2 журналистика 0лк23енд2 я7тыртылма4ан булыуы мен2н 7ы6ы7лы ошо ю9ы7та.

;илми эште ма7саттар3ы6 к16 алдына килтереп булмай. «Шо87ар» журналында ки8 7улланыл4ан жанр формаларын тикшере1, улар6ы8 конкрет ерлект2 нисегер2к фай6аланылыуын к162те1 - т0п бурысыбы6. Бе66е8 т0п ма7сатыбы6 ба9мала ба9ыл4ан м272л2л2р6е8 й0км2тке3ен2, тематика3ына т1гел, 2 форма3ын тикшере1 буласа7. Ма7сат7а иреше1 0с0н бе6 «Шо87ар» журналыны8 жанр6ар система3ын айырым ми9алдар6а тикшереп 7араяса7бы6. Т2162 7атнаш булма4ан «саф», а6а7тан «синтетик» жанр6ар6ы анализлаяса7бы6. Ошондай юл мен2н, теоретик б1лекк2 таянып, «Шо87ар»6ы8 жанр 16енс2лект2рен сы4араса7бы6.

Жанр6ар тиг2нд2, улар ара3ында4ы сикт2р6е8 7ай3ы са7 я3алмара7 булыуына и4тибар итер инек. №1р2тл2м2 32м очерк-портрет, фельетон 32м юмореска - был формалар бер-бере3ен2 о7шаш, 7ай3ы са7 бер-бере3ен тулыландырып киле162ре л2 бар. Журнал битт2ренд2 улар6ы 7ай3ы са7 айырып 7арау 6а хата4а ти8 булыр ине. Б0г0нг0 к0нг2 хас «синтетик» жанр т0ш0нс23е бер ба9маны ла урап 1тм2й. Уны8 са4ылышын художество-публицистик формалар ми9алында «Шо87ар»6а ла тикшере1 7амасаулы7 итм29 ине.

Ба9ма журналистика к1ренеше ген2 т1гел, 2 уны8 та4ы ла ю4арыра7 форма3ы - публицистиканы8 бер й060 л2. «Шо87ар» журналы публицистика3ы, унда4ы художество-публицистик жанр6ар шулай у7 тикшерелм2г2нлеге к16г2 ташлана. Алда4ы хе6м2тт2 бе6 ба9мала4ы художество-публицистик формалар6ы8 са4ылышын к162тк2нд2 улар6ы8 публицистик 3ы6аттарына айырым ба9ым я3ар4а тейешбе6. Ни ген2 ти328 д2 журналистика 32м публицистика ара3ында4ы сикт2р 1т2 л2 шартлы, шулай 6а улар6ы 7ай3ы бер осра7тар6а айырып 7арар к2р2к. «Шо87ар»6ы8 к1бер2к 7ай3ы й1н2леште 16 ите1е, к0нд2лек проблемалар4а ба3а бире1се журналистиканы8 7ы97ара7 художество-публицистик формалар4амы, 2лл2 инде к1бер2к глобаль характер6а4ы публицистика жанр6арына м0р2ж242т ит2ме - был 16енс2лект2р6е айырып 7арау т0п бурыстарыбы66ы8 бере3е.

Беренсе б1лект2 художество-публицистик жанр6ар6ы журналистика система3ында4ы урыны, теоретик м2сь2л2л2ре, улар6ы8 «Шо87ар» журналы мен2н са4ыштырыу р21ешенд2 республиканы8 баш7а матбу4ат ба9маларында4ы фай6аланылыу 16енс2лект2ре тикшерел2.

Икенсе б1лек шулай у7 ба9мала художество-публицистик жанр6ар6ы8 са4ылышына арналаса7. Улар 2лбитт2 к1п т1гел, универсаль характер6а4ы журналды8 да хатта 16ен2 ген2 хас формалары була. Был б1лект2 бе6 очерк 32м юмореска, 31р2тл2м2 32м фельетонды8 журналистар тарафынан нисегер2к фай6аланылыуын тикшере16е ма7сат итеп 7уяса7бы6. Улар6ы ла был б1лект2 тикшереп, 7ай3ы бер 16енс2лект2рен билд2л21 та4ы ла бер бурысыбы6.

;илми хе6м2т тарихи-типологик моделд2 т060л2, й24ни, 2000-2009 йылдар арауы4ында журналда4ы жанр6ар система3ыны8 16енс2лект2рен тикшере16е ма7сат итеп 7уя. «лбитт2, был д21ер62 «Шо87ар» байта7 7ына 16г2решт2р кисер6е, улар форма й1н2лешенд2 л2 актив бара. Был осор ю77а 4ына 4илми материал булара7 алынманы. Б0т2 баш7орт матбу4атына хас 16г2решт2р й2шт2р ба9ма3ында айырыуса йылдам бар6ы тиер инек. Улар6ы8 нинд2й характер6а булыуын жанр6ар6ы тикшерг2нд2 асы7ларбы6, 2 х26ерг2 теманы8 ошо я7лы бигер2к т2 актуаль булыуына 4ына и4тибар итер инек. Журналды8 тарихи 19ешен асы7лау 0с0н уны йылдар ретроспектива3ында тикшере162н д2 7улайлыра7 алым ю7тыр.

«йтерг2 к2р2к, алда4ы эшт2 2йтелг2н б0т2 фекер62р 62 бе66е8 ба9мала донъя к1рг2н материалдар4а 7арата 16 7арашыбы66ы са4ылдыра 32м нинд2й6ер абсолютивлы77а д2412 итм2й. Д0й0м 7абул ителг2н жанр6ар система3ына 7арата 7анунлаш7ан фекер62р62н баш7а. Тикшерене1 бары 2лег2 4илми я7тан 0йр2нелм2г2н 0лк2не я7тыртыу 32м журналистикабы66ы8 й060 бул4ан ба9маны8 т2жриб23ен 0йр2нерг2 тырышыу 4ына.

Шулай итеп, был 4илми эш журналды8 ижади 32м профессиональ й060н асып бирерг2 тейеш.

Беренсе бүлек. Матбуғат баҫмаларында художество-публицистик жанрҙар

§1. Художество-публицистик формаларҙың журналистиканың жанрҙар системаһында урыны

Сикһеҙ күп яҡлы тормоштоң бөта өлкәләрен дә белергә ынтылыу — заман талабы. Әйләнә-тирәләге хәлдәрҙең тулы картинаһы иһә төрлө алымдар, ижади, ныҡышмалы эҙләнеүҙәр нигеҙендә генә яҙыла. Бигерәк тә жанр мөмкинлектәрен тулыһынса файҙалана белеү, уларҙы төрләндереү, һәр ҡайһыһын урынлы ҡулланыу журналистиканың офоҡтарын киңәйтә, хәбәрсе эшмәкәрленең һөҙөмтәлелеген күтәрә.

Журналистикала жанр төшөнсәһе, нығынған ҡанундарға эйә булһа ла, яңырыуҙарҙан туҡталмай. Художество-публицистик жанр ҙа матбуғаттың, телевидениеның, радионың, хәҙерге ваҡытта инде интернет селтәрендәге мәғлүмәт сараларының үҫеше һөҙөмтәһендә туҡтауһыҙ үҙгәрештәргә дусар була. Шулай ҙа теоретиктар уны төрҙәре буйынса айырып йөрөтә һәм һәр береһенә хас үҙенсәлектәрҙе билдәләй. Жанрҙың тормошта бөтөнләй икенсе сағылыш алыуы тәбиғи булһа ла, был билдәләмәләр журналист әҫәренең нигеҙендә ята, һәр саҡ үҙен белгертеп тора.

Жанр төшөнсәһе үҙе нимәне аңлата һуң? Дөйөм әйткәндә, жанр ул художество әҫәрҙәренең форма һәм йөкмәткеһенең берлеге. Һәр гәзиттә баҫылған материалды ошо төшөнсәгә ярашлы билдәләгәндә беҙ төп иғтибарҙы түбәндәгеләргә йүнәлтәбеҙ: беренсенән, текстың төҙөлөшө, икенсенән - композицияһы, өсөнсөнән, әлбиттә материалдың теле йәғни стилистикаһы, тел сараларының ҡулланылышы.¹ Журналистикала жанрҙар бер-береһенән ошо төп һыҙаттар буйынса айырыла.¹

Жанр — ул берәй хәл-ваҡиғаны, фактты сағылдырыусы, билдәле һыҙаттары менән айырылып тороусы форма. Уның тап ошондай мәғәнәлә художестволы әҙәбиәткә ҡағылышлы ҡулланылыуы яҡшы билдәле. Мәҫәлән, роман, поэма, комедия. Журналистиканың да үҙенә генә хас жанрҙары бар. Улар ваҡытлы матбуғаттың тарихи үҫеш процесында уның менән бергә формалаша һәм, тормош талаптарына ярашлы рәүештә, әлеге мәлдә лә туҡтауһыҙ үҙгәреш кисерә, бер-береһенең һыҙаттарын үҙләштерә бара, яңылары тыуа, ҡайһы берҙәре йәшәүҙән туҡтай. Шул сәбәпле жанрҙарҙы классификациялау ярайһы уҡ ҡатмарлы мәсьәлә. Бында уларҙы дөйөм билдәләренә, тотороҡло һәм йөкмәткегә бәйле яҡтарына ҡарап ҡына айырымларға мөмкин.

Жанрҙарҙың күпселеге газета менән бер дәүерҙә барлыҡҡа килә һәм үҙенен тәү һыҙаттарын аҙаҡҡаса һаҡларға тырыша. Хәбәр жанрын алһаҡ, ул баштан уҡ бары тик фактҡа ҡоролоуы менән характерлана. Мәҡәләгә иһә киң дөйөмләштереүҙәр, тәрән һығымталар хас. Художество-публицистик жанрҙарҙың күбеһе әҙәбиәт нигеҙендә тамырланһа ла, журнал менән бергә XVIII-XIX быуаттарҙа формалашҡан.¹

Ваҡытлы матбуғатта йыш ҡына материалдың жанрын асыҡлап ҡуйыу ҡабул ителгән традицияға бәйләнгән. Шул уҡ ваҡытта ул уҡыусыны билдәле бер форманы үҙләштереүгә көйләү өсөн дә кәрәк. Материалға «репортаж» тип ҡуйылған икән — күптәр унда һүҙ барасаҡ ваҡиғаға туранан-тура үҙ ҡатнашы, йә уның шаһиты булған авторҙың сығыш яһауын аңлап ала, «фельетон»— етешһеҙлектәрҙен әсе көлөү утына алынасағына ишаралай.

Теге йәки был жанрҙы һүрәтләү объектына ҡарап билдәләргә мөмкин. Әйтәйек, хәбәрҙә йәки корреспонденциялә ысынбарлыҡта әле бер кем тарафынан да яҡтыртылмаған ниндәйҙер ваҡиға йә факт тураһында һүҙ бара. Ә инде рецензияла, шулай уҡ матбуғат күҙәтеүендә газетала йә булмаһа башҡа берәй баҫмала сағылыш тапҡан факттар һүрәтләнә.²

Жанрҙы тәғәйенләнешенән сығып та асыҡлайҙар. Мәҫәлән, алдынғы хужалыҡтың ыңғай тәжрибәһе менән уҡыусыларҙы таныштырырға кәрәк икән — иң ҡулайлыһы корреспонденцияғә мөрәжәғәт итеү. Сөнки ул конкрет бер проблеманың төбөнә төшөп тикшерергә мөмкинлек бирә. Һәр яҡлап та өлгө булырҙай шәхес иһә очеркта ғына тулыһынса күҙ алдына баҫа.

Жанр ваҡиғаларҙы иңләү ҡоласы менән дә айырымланыусан. Корреспонденция бер йә бер нисә хужалыҡтағы хәлдәр менән генә ҡәнәғәтләнһә, тулы ҡанлы мәҡәлә өсөн район, республика масштабына сығырға кәрәк.

Жанр һайлағанда ваҡыт төшөнсәһе лә ҙур роль уйнай. Әйтәйек, яңылыҡ тураһында кисектермәйенсә хәбәр итергә кәрәккәндә информацион жанр киң файҙаланыла.¹

Бөгөнгө көндә жанрҙар системаһын өс төп төркөмгә бүлеп йөрөтәләр: 1) информацион жанрҙар; 2) аналитик жанрҙар; 3) художестволы-публицистик жанрҙар.² Диплом эшендә ҡуйылған бурыстарға ярашлы беҙ художество-публицистик жанрҙар теорияһын ҡарап китергә бурыслы.

Күп осраҡта яңылыҡты хәбәр итеү генә етмәй. Йыш ҡына фәһем алырҙай ваҡиға буйынса ентекле һөйләшеү кәрәк булып сыға. Бындай ваҡытта аналитик һәм художество-публицистик жанрҙарға мөрәжәғәт итәләр. Улар инде тормошта тыуып торған яңы күренештәрҙе теркәү, уҡыусыға ябай хәбәр итеү менән генә сикләнмәй. Бында ваҡиғаларҙың, факттарҙың асылына төшөү, уларҙың үҙ-ара бәйләнешен тикшереү, дөйөмләштереү, һығымта яһау маҡсат итеп ҡуйыла.¹

Художество-публицистик жанрҙар системаһында мөһим урын тоттоусы очерк ваҡытлы матбуғат жанры ғына булып иҫәпләнмәй. Ул йыйынтыҡтарҙа ла донъя күрә. Газетала баҫылғандарына айырым талап ҡуялар. Был талаптар журналистиканың көндәлек мәшәҡәттәр менән йәшәүенә бәйләнгән. Газета очеркы тотош номер алдында торған бурысты хәл итеүгә йүнәлтелгән булырға тейеш. Бында уның башҡа материалдарҙы тулыландырыуы, үҙенең иһә, хәбәрләмә, мәҡәләләр ярҙамында асыҡлана төшөүе хаҡында һүҙ бара.

Очерк — күп яҡлы жанр. Ул бер нисә төргә бүленә: портрет — очерк, проблемалы очерк, юл яҙмалары һ. б. Улар жанрҙың тә-ғәйенләнеше, мөмкинлектәре, үҙенсәлеге тураһында айырым-асыҡ һөйләп тора.

Портрет-очерктың үҙәгендә — кеше яҙмышы. Очерктарҙың күп-селеге ошо формаға ҡарай. Күренекле эшмәкәр унда йәмғиәт өсөн мөһим булған хәл-ваҡиғалар солғанышында, үҙенең эше, эске кисерештәре, конфликтлы бәрелештәр аша һүрәтләнә.

Хәбәрсегә һорауҙарға алған яуап менән генә ҡәнәғәтләнергә ярамай. Очерк геройы булаһы кеше менән һөйләшеүҙе ул ихлас әңгәмәгә әйләндерергә тейеш. Журналистың теге йәки был фактҡа “бәйле үҙен нимә ғәжәпләндереүен, таңға ҡалдырыуын” йә булмаһа, кәйефен ҡырыуын белдереүе геройҙы асылып китеп һөйләшеүгә килтерә, уны тәрәнерәк аңларға ярҙам итә.¹

Һүрәтләмәләге кеүек үк, бында ла образды сағыуыраҡ харак терлаусы берәй шәхси һыҙат табыу уны асыҡ күҙ алдына килтерергә булыша.

Юл яҙмалары тип исемләнгән очерктарҙа сит илдәргә, таныш булмаған төбәктәргә сәйәхәт мәлендә тыуған тәьҫораттар тасуирлана. Яңы ерҙәр, кешеләр, ваҡиғалар менән танышыуҙан тыш, уҡыусы был яҙмалар аша авторҙың портретын да күҙ алдына баҫтыра ала. Миҫал итеп, Мостай Кәримдең «Вьетнам алыҫ түгел» әҫәрен килтерергә мөмкин.

Очерк-проблемала мотлаҡ хәл итеүҙе көткән мөһим ижтимағи мәсьәлә ҡарала. Проблема бында кешеләр эшмәкәрлеге яҡтылығында ҡуйыла. Автор бөтә иғтибарын геройҙы асыуға түгел, ә уның эшенә ҡамасаулаусы етешһеҙлектәргә йүнәлтә.

Очерктың башҡа төрҙәре лә осрай. Шулай уҡ ҡайһы бер очерктарҙа әле телгә алған төрҙәргә хас сифаттар бергә ҡулланылыуы ла ихтимал. Иң мөһиме: улар маҡсатҡа йүнәлешле һәм урынлы файҙаланылырға тейеш.

Портрет-очерк жанрын башҡорт публицистикаһының төп формаһы тип атағайныҡ. Ысынлап та, был жанр төрөндә бөтә публицистар ҙа ижад итә, уның йөмәтке үҙенсәлектәре, стиль йәһәтенән байтаҡ типтары йәшәй. Очерк жанры художестволы публицистикала һәм журналистикаға яҡын торған публицистик йүнәлештәрҙә әүҙем файҙаланыла.

Художестволы публицистика һәм журналистика сиктәрендәге публицистиканы айырып ҡараубыҙҙың үҙ сәбәптәре бар. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, жанр-стилгә бәйле проблемалар ҙа публицистика теорияһында аҙағынаса дөрөҫ хәл ителгән тип әйтеп булмай. Был осраҡта проблеманың проблема рәүешендә ҡалыуын күптәр тикшеренеүсенең икенсел сығанаҡтарға, йәғни рус теленә тәржемә ителгән материалдарға таянып эш итеүенән эҙләр. Һүҙ юҡ, икенсел сығанаҡтарға нигеҙләнеү өҫтәмә ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Әммә етешһеҙлектәрҙең (һәм улар принципиаль) төп сәбәбе тәрәндәрәк булһа кәрәк.

В.Ф. Олешко билдәләүенсә, «80-се йылдар аҙағынан йәштәрҙең ижтимағи-сәйәси ҡараштарының төрләнеүе күҙәтелә. Йәштәр матбуғаты хәл-ваҡиғаларға, күренештәргә, факттарға ҡабул ителгән ҡараштарҙан ситләште. Уларҙың эшмәкәрлегендә айырым-асыҡ фекерҙәрҙең тыуыуы, авторҙарҙың материалдарҙа үҙ ҡараштарын белдерергә тырышыуы сағылды. Был күренештең йәштәр матбуғаты журналистарҙың эшенә лә йоғонто яһауын инҡар итеп булмай».¹

Журнал аналитик һәм художество-публицистик планда ошондай эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһе ул.

Рецензия — тәнҡит жанры. Ваҡытлы матбуғатта ул йыш ҡул-ланыла. Рецензиянын бурысы — художестволы әҙәбиәт, сәнғәт әҫәрҙәрен, ғилми хеҙмәттәрҙе баһалау. Жанрҙың үҙенсәлеге — китап, спектакль, кинофильмдарҙа сағылыш алған хәл-ваҡиғалар, геройҙар хаҡында фекер йөрөтөүҙә.²

Рецензия авторы күп тигәндә ике әҫәргә баһа бирә. Әгәр ҙә инде бер нисә әҫәргә тәрән анализ нигеҙендә ғилми проблемалар күтәрелһә, уны художестволы-публицистик нигеҙҙә яҙылған аналитик характерҙағы материал тиергә мөмкин.

Ниндәй ҙә булһа художестволы әҫәргә рецензия яҙыу өсөн ҙур тәжрибә, теорияға ҡағылышлы мәсьәләләрҙе яҡшы белеү мотлаҡ. Әммә был тәнҡитсегә (һәр бер хәбәрсе был жанрҙа сығыш яһай алмай) ҡуйылған талаптарҙың тәүгеһе һәм еңеле генә әле. Иң мөһиме: рецензия авторы, әҫәрҙә һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы ысынбарлыҡ менән сағыштырып, дөрөҫ һығымта яһай алырға тейеш.¹ Бының өсен, әлбиттә, тормошто яҡшы белергә, уны туҡтауһыҙ өйрәнергә кәрәк. Тормошто өйрәнеү иһә кешеләрҙе, уларҙың характерын, рухи донъяһын, кешеләрҙең үҙ-ара ниндәй бәйләнештә, ниндәй мөнәсәбәттә булыуын һәм булырға тейешлеген белергә ынтылыу тигән һүҙ ул.

Художестволы әҫәрҙең уңышы ысынбарлыҡты образлы фекерләү аша дөрөҫ күрһәтә алыуы менән бәйләнгән. Ысынбарлыҡ ҡат-марлы ваҡиғалар, үҙенсәлекле яҙмыштар үрелешенән ғибәрәт. Яҙыусы уны бөтә тулылығында, бөтә дөрөҫлөгөндә аса алғанмы? Тормошто, артыҡ ябайлаштырып, бер яҡлы һүрәтләмәйме? Әҫәрҙең тәьҫир итеү көсө ниндәй кимәлдә? Тәнҡитсе тәү сиратта ошондай һорауҙарға яуап бирә.

Рецензент алдында ҡатмарлы ижади бурыстар тора. Берҙән, ул яҙыусыны, сәнғәтте күҙ уңында тотоп, ижади үҫешкә йоғонто яһауҙы маҡсат итеп ҡуя. Был йәһәттән әҫәрҙең ыңғай яҡтарын күрһәткән кеүек үк етешһеҙлектәренә лә күҙ йоммаҫҡа кәрәк. Кәмселектәрҙе тәнҡитләү, уларҙың тамырҙарын юллау бьндай етешһеҙлектәрҙе артабан булдырмау маҡсатынан сығып эшләнә. Талантлы тәнҡитсе шуның өсөн яҙыусының, сәнғәт коллективының, кино авторҙарының һәләтен камиллаштырыуҙа баһалап бөтөргһөҙ роль уйнай.

Икенсенән, рецензия уҡыусыға ла тәғәйенләнә. Тәнҡитсе уға әҫәрҙе аңларға, дөрөҫ баһаларға булыша. Тик башҡаларға үҙ ҡарашыңды көсләп тағырға ярамай. Фекереңде дөрөҫ-тип иҫәпләйһең икән — иҫбатла. Ни өсөн ошо ҡарашҡа килеүеңә ышандыр. Йәнә бер мөһим талап: художестволы әҫәр тураһында яҙаһың икән, үҙең дә образлы тел менән иркен эш итә белергә тейешһең.¹

Ваҡытлы матбуғат жанры булараҡ, рецензия мотлаҡ яңы ғына баҫылған әҫәрҙәр буйынса яҙыла. Китаптар күпләп сыҡҡан беҙҙең үтә лә тынғыһыҙ заманда улар араһынан үҙеңә кәрәклеһен эҙләп табыуы еңелдән түгел

Рецензияны фәнни хеҙмәттәргә, художестволы әҫәрҙәргә генә түгел, ә очерк, мәҡәләләр йыйынтығына ла яҙалар. Был осраҡта тәнҡитсе публицистың оҫталыҡ кимәлен билдәләй, етешһеҙлектәрен күрһәтә, документаль әҫәрҙәрҙең бөгөнгө ысынбарлыҡҡа мәнәсәбәтен, уның проблематик яҡтан әһәмиәтен асыҡларға тейеш.

Һүрәтләмәне (зарисовка) йыш ҡына бәләкәй очерк тип исемләйҙәр. Дөрөҫлөк бар был раҫлауҙа. Ысынлап та, уларҙың оҡшаш яҡтары байтаҡ. Тик очерк тигәндән күптәр кеше, унын рухи донъяһы тураһында һүҙ бтарған материалдарҙы ғына күҙ алдына килтереүсән. Был иһә очерктың бер төрө генә — атап әйткәндо, киң таралған портрет очеркы. Очерктың бер нисә төре булған кеүек, һүрәтләмәнен дә айырым жанр формалары бар. Ин. йыш осрағаны — портрет-һүрәтләмә. Ул хеҙмәт алдынғыһына, актив йәмәғәт эшмәкәренә, уңыштары менән (әйтәйек, уҡыуҙа, сәнғәт, фән, спорт өлкәһендә) өлгө булырҙай шәхескә бағышлана. Образды тулыһынса асыу бында маҡсат итеп ҡуйылмай. Ғәҙәттә, уның характер үҙенсәлеген, ни өсөн эшкә бирелгәнлеген, һәйбәт һөҙөмтәләргә ниеек ирешеүен асырҙай бер генә һыҙатына иғтибар итәләр.

«Йәшлек» газетаһының «Игенсе» (1995 йыл, 21 август) һүрәтләмәһен алайыҡ. Ул урып йыйыуҙа елкәндәр менән бер рәттән ең һыҙғанып эшләгән һигеҙенсе класс уҡыусыһына арналған. Штурвал артында күренер-күренмәҫ килһә лә, комбайнды бик тә ышаныслы, оҫта йөрөткән малайға хәбәрсе үҙенең һоҡланыуын йәшермәй. Илшат Ғәликәев, ти автор, Бүздәк районының Тимирязев исемендәге колхозында бригадирҙар ғорурланып телгә алған комбайнер. Хәбәрсе унын, нисек эшләүе менән танышҡандан һун, һорау бирә:

— Үҙеңдең тәү мәртәбә комбайн йереткәнеңде иҫләйһеңме?

Илшат иҫенә төшөрә алмай. Иғтибар итегеҙ: автор был фактты бик оҫта файҙаланған. «Үҙен белә-белгәндән алып штурвал менәң таныштыр, тип уйланым»,— ти журналист. Һәм йәш игенсенең кесе йәштән үк хеҙмәткә күнегеп үҫеүен һыҙыҡ өҫтенә ала. Унын, техниканы мөккибән китеп яратыуына баҫым яһай.

Һүрәтләмә кешенең ниндәйҙер бер һыҙатын эш мәлендә, ваҡиғалар үҫеше арҡылы асырға ынтылыуы менән репортажға яҡыная. Әммә репортажда авторҙың төп иғтибарын ваҡиға биләһә, һүрәтләмәлә журналист бар диҡҡәтен шәхесте характерлауға туплай. Ҡайһы бер осраҡта был жанр тотош коллективҡа арналыуы ла мөмкин.

Проблемалы һүрәтләмәлә, исеменән үк күренеүенсә, мотлаҡ хәл ителергә тейешле мәсьәлә хаҡында һүҙ бара. Автор унда хеҙмәт алдынғыһын асыуҙан да бигерәк унын эшенә ҡамасаулаусы етешһеҙлектәрҙе бөтөрөү хаҡында уйлана.

Һүрәтләмә — оператив жанр. Унда тасуирланған замандаш образы бөгөнгө көн талаптарына яуап бирерлек кимәлдә булырға тейеш.

Художество-публицистик йүнәлештең мөһим өлөшө сатира иһә ысынбарлыкты үҙенсәлекле сағылдырыу ысулы. Уның маҡсаты - тормоштағы кире яҡтарҙы, кәмселектәрҙе көлкө утында юҡҡа сығарыу. Шуның менән ул ынғай идеалдарҙың тантана итеүенә ярҙамлаша. Сатира — етешһеҙлектәргә ҡаршы көрәштә иң көслө ҡоралдарҙың береһе. Тарихи факттар ҙа шул турала һөйләй. Франция яҙыусыһы, мәғрифәтсе-философ Вольтер (1694 — 1778), мәҫәлән, ҫатирик әҫәрҙәре өсөн оҙаҡ йылдар буйына тыуған иленән алыҫта ғүмер һөрөргә мәжбүр була. Күренекле рус сатиригы Салтыков-Щедрин (1826—1889) ете йыл һөргөндә йөрөй. Тарас Шевченко (1814—1861) ун йылға ҡаҙаҡ далаларына оҙатыла.

Сатираның бер төрө — фельетон. Унан тыш, хужожество-публицистик төркөмгә ингән сатирик жанрҙар рәтенә памфлет, эпиграмма, пародия, мәҫәл кеүек формалар инә. Уларҙың журналистикаға хас тәүге икәүһен ентекләберәк ҡарап үтәйөк.

Фельетонды, тәүләп француз яҙыусылары ҡуллана. Башта ул айырым ҡағыҙ биттәрендә баҫылыр булған. Исеме лә ошоға бәйләнгән. Француз теленән тәржемә иткәндә «фельетон» — «ҡағыҙ бите» тигәнде аңлата.

Фельетонды очерк портреттың киреһе тиергә мемкин. Унда ҡайһы бер кешеләрҙең йәмәғәт һәм әхләҡ тәртиптәрен тупаҫ боҙоуы фаш ителә. Жанрҙың үҙенсәлеге һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы ҡырҡа тәнҡит күҙлегенән, көлкө аша баһалауға ҡайтып ҡала. Шуның өсөн унда, ғәҙәттә, ыңғай геройҙар булмай. Әммә фельетонсы, тиҫкәре күренештәр менән генә эш итеүенә ҡарамаҫтан, сама тигән нәмәне лә оноторға тейеш түгел. Факттарҙы ҡуйыртып, ҡабартып күрһәтергә уның бер ниндәй ҙә хаҡы юҡ. Етешһеҙлектәре табылған кешегә ҡарата ла совет сатираһы ғәҙеллек рухы менән һуғарыла. Хаталарын таныған осраҡта геройҙың төҙәлеренә автор ышаныс белдерә, дөрөҫ юлға баҫыу мөмкинлектәрен асыҡлай.

Ҡағиҙә булараҡ, фельетондың аныҡ адресы бар. Йәғни геройҙың исем-фамилияһы, эшләгән урыны күрһәтелә, хаталары, әсе көлҡөгә алынып, фашлана. Жанрҙың тәьҫир итеү көсө уның тап ошо сифатына бәйләнгән. Кире образдың көлкөнө килтерер һыҙаттары арҡылы әхләҡ, йә булмаһа, иҡтисадҡа бәйле киҫкен проблемалар ҡуйыла. Ошо нигеҙҙә автор ки, дөйөмләштереүҙәр яһай. Һүҙ барған талаптарҙан сығып ҡарағанда, газеталарҙа «фельетон» исеме аҫтында сыҡҡан материалдар йыш ҡына есеменә тап килеп бөтмәй. «Башҡортостан» гәзитенең «Хәмиттәге кәмиттәр» (1991 йыл, 23 сентябрь) материалы, мәҫәлән, фельетон тип баҫылһа ла, тәнҡит хәбәрләмәһенән бер яғы менән дә айырылмай. Унда көлкөгә алырлыҡ хәл-ваҡиғалар юҡ. Тимәк, хәбәрләмәнең мөмкинлектәрен иркенерәк ҡулланып, етешһеҙлектәрҙең сәбәбен тәрәндәнерәк эҙләргә кәрәк булған. Фельетон иһә, ябай конфликтҡа, ҡәҙимге бәрелешкә генә нигеҙләнмәй. Конфликт бында ғәҙәттән тыш һәм бер үк ваҡытта геройҙың комик, көлкө һыҙаттарын асырлыҡ, сатирик йүнәлештә бирерлек кимәлдә, булырға тейеш.

Быға сағыу миҫалдарҙы «Һәнәк» журналынан күпләп килтерергә мөмкин булыр ине.

Фельетонда тотош ойошмалар ҙа әсе көлөү аша тәнҡитләнеүсән. «Калькалағы анекдот» («Правда», 1987 йыл, 19 август) фельетонында, әйтәйек, проектлаусыларҙың иғтибарһыҙлығы, үҙ вазифаларына яүапһыҙ ҡараүы һөҙөмтәһендә төҙөлөш объекттарьнда ебәрелгән хаталар асыҡлана. Ғәйеплеләр, уларҙың, эш-ҡылыҡтарын көлкөгә алынып, бындай етешһеҙлектәр менән артабан килешеп-йәшәү мөмкин түгеллегенә баҫым яһала.

Памфлет - юҡҡа сығарыуға иҫәпләнгән тәнҡит формаһы, исеме грек теленән алынған. “Яндырам, көйҙөрәм” тигән мәғәнә бирә. Был мәғәнә жанрҙың асылына төшөнөргә лә ярҙам итә. Әгәр ҙә фельетон совет кешеһенең кире һыҙаттарын асып, нигеҙҙә уның өсөн көрәшеүҙе алғы планға сығарһа, памфлет синфи дошмандарҙың ҡарашын бысраҡ эштәрен фашлауға ҡорола. Уларға ҡарата үҙенең фекерен автор әсе нәфрәт аша белдерә. Юғары табыш алыу өсөн бер ниндәй сикте лә бар тип белмәгән, кешелек сифаттарын бөтөнләй юғалтҡан хеҙмәтсән халыҡты иҙеүсе синыф хаҡында күп осраҡта тыныс һөйләү мөмкин дә түгел. Шуның өсөн был тәңгәлдә памфлет бик тә күренекле роль уйнай.

Сатирик жанрҙар араһында нәфрәт утының көсө буйынса памфлет бик тә ҡулайлы.

Дөйөм алғанда, хужожество-публицистик жанрҙар палитраһы матбуғат баҫмаларында иң байҙарынан иҫәпләнә. Шул уҡ ваҡытта ул журналистика ғилемендә өйрәнелгән проблема, газета-журнал биттәрендәге жанр ҡануниәте күптән системаға һалынған. Тик система үҙгәрештәр кисереп тора һәм жанрҙар тәбиғәте буйынса хеҙмәттәрҙең әленән-әле сығып тороуы талап ителә.