№ 13 Емтихан билеті

1. Когнитивтік зерттеулер және психолингвистика, өзекті мәселелері

2. Құрылымдық тіл білімі (структуралық), өзекті мәселелері

3. Дүниенің тілдік бейнесін қалыптастырудағы тіл, мифология, мәдениет, ғылым және өнер

№ 14 Емтихан билеті

1. Функционалдық грамматиканың өзекті мәселелері. Функционалды грамматиканың тілдік жүйе мен оның элементтерінің қалай, не үшін қызмет ететіндігін айқындауды мақсат етуі; тілдік бірліктердің сөйлеудегі жұмсалым потенциалын оны жүзеге асыратын ортамен байланыста қарастыруы; әр түрлі тіл деңгейі бірліктерінің қызметі жағынан өзара байланысы мен өзара әрекеттестігі сияқты т.б. мәселелерді зерттейтіндігі. Ал дәстүрлі грамматикада грамматикалық категориялар қарастырылып, грамматикалық мағына беретін грамматикалық формалар жеке дара, ал “мазмұннан ® формаға қарайғы” бағытта мазмұнды беруге қатысатын тілдік бірліктердің жұмсалымы кешенді түрде талдауға түсетіндігі.

Мазмұнды жеткізу үшін тілдік жүйеден алынған бірліктердің өріс түзетіндігі. Тілдік бірліктер өріске семантикалық функциясының ортақтығы негізінде бірігетіндігі. Функционалды грамматика аясына енетін семантикалық функция тілден тыс объективті шындықпен сәйкестеніп, өз бойына “мағыналық мазмұн” (смысловое содержание) элементтерін жинақтайтындығы. Әр түрлі деңгейге жататын тілдік құралдардың белгілі бір мағынаны, ойды жеткізу үшін бірлесе қызмет етуі. “Тілдік бірліктердің жұмсалымы” дегеніміз, біріншіден, сөйленім мағынасын беру үшін сөйлеушінің айтар ойын жеткізуге қажетті тілдік құралдарды таңдауы; екіншіден, тіл жүйесінің әр түрлі деңгейіне жататын бірліктер қызметінің өзара әрекеттес келуі; үшіншіден, потенциалды функцияның нәтижелі функцияға айналуы.

2. Тіл біліміндегі эстетизм бағыты. Лингвистикалық эстетизмнің дербес бағыт ретінде қалыптасуы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ.басы болып табылады. Тілді эстетикалық тұрғыда түсіндіріп, негіздеуші италиялық интуитивист-философ Бенедотте Кроче. Кроче Гумбольдт сияқты тілді творчество деп қарады. Эстетикалық мектептің негізін салушы Карл Фослер де тілді индивидуалдық рухани творчестволық құбылыс деп қарастырды. «Тіл біліміндегі позитивизм мен идеолизм» атты еңбегі лингвистикалық жаңа бағыттың манифесі болды. Бұл еңбектегі позитивист деп отырғаны-жас граматистер, ал идеалист дегені-өздері, яғни лингвистикадағы эстетизм бағыты.Гумбольдтың ізімен:

-Тіл рухтың көрінісі, тіл-рухтық процесс, тілдің даму заңын рухтан бөлмей, соның әрекеті ретінде қарау керек.

-Тіл шығармашылық туынды дейді, сондықтан К.Фосслер индивидумдардың сөйлеу тіліне ерекше мән берген, рухани шығармашылықтың бәрі де эстетикалық құбылыс дегенді айтады.

3. Тілдің танымдық қызметі. Қазақ тіл білімінің тарихында тілдің танымдық табиғаты туралы зерттеулер Байтұрсынұлы еңбектерінен бастау алады. Ғалымның тіл табиғатының ерекшеліктерін, тіл қызметінің танытуға арналған ғылыми пайымдауларын екі арнаға бөліп көрсетуге болады.

А. Байтұрсынұлы еңбектері бойынша тілдің танымдық қызметін төмендегілер құрайды:

• Тілтаным теориясындағы тіл-ойлау-дүние бейнесі арақатынасына байланысты пікірлермен сабақтас пайымдаулары;

• Поэтикалық тіл табиғатын “қарапайым” тілден айыра танытуға арналған

С.Аманжоловтың да тілтанымдық зерттеулері лингвистикалық талдаулардың өзгеше амалын құрайды, себебі автор тілдік құралдар табиғатын анықтауда құрылымдық факторды адамның ішкі ойлау, қабылдау, тану мүмкіндіктерімен, сыртқы қоғамдық-мәдени негіздермен шебер сабақтастыра білді.