14Билет

1.Теориялық жақтан үйрету әдістері. Олардың түрлері мен өзіндік мәні.

Хабарлау әдісі. Бұл әдіс қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде, тілдік материалдың жалпы заңдылығын, өзіндік белгілерін нақтылы мысалдар арқылы хабарлайды. Тілдік фактілердің жалпы қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарына көздерін жеткізеді. Сабақты хабарлап жүргізудеі мына сияқты екі қүрылымдык элементтердің сақталмай тындығы байқалады. Біріншісі — тақырыптың өзіндік белгілері сұрақтар арқылы меңгерілмейді, екіншісі оқушылар қорытынды пікірді, яғни анықтама мен ережені өздері шығармайды, мүғалімнің өзі айтады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты анықтама мен ережені айтып болған соң, оқушылар сол тақырыптың өзіндік белгілерін көрнекі кұралмен түрлі дидактикалық мысалдарға бағдар жасай отырып, кең түсінуге мүмкіндік алады. Хабарлау әдісі окушылардың өздерін ойландырып, алғашқы айтылған пікірінен жалпы ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тіліне орай берілген анықтама; ережелерге және оның өзіндік белгілеріне байланысты жүргізілген практикалық дағдыларға оқушылардың өздері қатысқанда, біріншіден, хабарлап отырған тақырыпты саналы түрде түсінеді, екіншіден, оны тұрақты, толық меңгереді, үшіншіден, практикалық жұмыс қажетіне жұмсай білетін болады. Қазақ тілі материалдарын хабарлау әдісімен меңгеруде, оның құрылымдық элементтері де аса зор қызмет атқарады. Жүргізілген методикалық тәжірибенің нәтижесіне қарағанда, хабарлау әдісінің мынадай кұрылымдық, элементтерден құралатындығы анықталды:1. Мұғалімнің арнайы сұрыптап алған дидактикалық материалдарына оқушылар көз жүгіртеді. 2. Анықтамалар мен ережелерді мұғалімнін өзі айтып береді. 3. Мүғалім материалдың өзіндік белгілерін жазып, тақтаға іліп кояды. 4. Мүғалім материалдың өзіндік белгілерін біртіндеп хабарлайды. 5. Өтілген материалға байланысты практикалық дағдылар жүйесі орындалады. Енді осы хабарлау әдісінің өткізілу тәртібіне тоқталайық. Мүғалім мақсат бағыныңқылы сабактас қүрмаласқа арнайы жасалған кестені тақтаныңсолжағынаіліпКОЯДЫ.Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмаластың жасалу жолдары. (68-беттегі кесте арқылы түсіндіріңіз). Сонан соң тақтаның оң жағына 3 сөйлем жазады. Бұл сөйлемдерді 3—4 окушыға дауыстап оқытады. Осындай белгілі жұмыстан кейін мұғалім мақсат бағыныңқылы сабақтасқа арналған мына анықтаманы дауыстап айтып береді. Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мақсатын білдіретін сабақтастың түрін мақсат бағыныңқылы са-бақтас дейміз. Бұдан кейін мұғалім мақсат бағыныңқы-лы сабақтастың мынадай сүраққа жауап беретіндігін айтып өтеді: не мақсатпен? не етпек болып? не үшін? иеге? Мұғалім сондай-ақ мақсат бағыныңқылы сабақтас сәйлемдердің мынадай ерекшеліктерін жазып, тақтаға іліп қояды: 1) Мақсат бағыныңқының баяндауыштары -мақ, -мек жүрнағы жалғанған етістіктен кейін болып деген көмекші етістіктің келуі арқылы жасалады;2) Мақсат бағыныңқынын, баяндауыштары тұйық етістіктен кейін үшін шылауының келуі арқылы жасалады3) Мақсат бағыныңқының баяндауыштары шартты бұйрық және қалау райлы етістікке деп көмекші етістігіі тіркесу арқылы жасалады.Бұдан кейін мұғалім мақсат бағыныңкылы баяндауыштын, өзіндік белгілеріне қарай отырып, төмендегіше түсіндіреді: мақсат бағыныңқының баяндауышы -мақ-мек жүрнақтары жалғанған етістіктен кейін болып көмекші етістігінін, тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы Біздер иесіз тауда жатқан қазынаны биыл меқгермең болып, зор қимылды бастағалы отырмыз (Ғ. Сланов) Сондай-ақ мақсат бағыныңқынын, баяндауышы түйық етістіктен кейін үшін шылауының келуі арқылы жасалады. Мысалы, Әңгімені басынан бастау ушін, Саржан мен кездескен күнді есіме толық түсіріп көрейін (Ә. Әбішов). Мүғалім бұдан кейін мақсат бағыныңқының шарты, бұйрық және қалау райлы етістікке деп көмекші етістігі тіркесуі арқылы жасалатындығын хабарлайды Мысалы: Бір ұстасып қалсам.деп,Күшіңді.байқап.шенейсін,(Жамбыл).Мүғалім жоғарыдағы айтылған анықтама мен өзіндік белгілерге орай мына тәрізді дағдыларды іске асырады: оқулық материалын 3 оқушыға дауыстап оқытады; өзіндік белгілерді дауыстап оқытады; мақсат бағыныңқы баяндауыштарын сөйлемнен табады; оқулықтағы жаттығуды шартына қарай орындайды; мақсат бағыныңқынын, баяндауыштарын қатыстыра отырып, сөйлем құратады.Түсіндіру әдісі. Білім мен дағдыларды меңгертуде бұл әдістін, атқаратын рөлі үлкен: оқушыларға жаңа материалды меңгерту, түсініксіз құбылысты үғындыру кезінде берілген сүрақтарға жауап беріліп, оқулықтағы материалдар кеңейтіліп айтылады. Түсіндіру әдісі, негі-зінен, белгілі бір құбылысты кең бағдарлап, дәл танытуға байланысты алынған. Түсіндіру әдісі білім беру және білім алу мақсатына қарай, негізінен екі түрге бөлінеді: біріншісі — мүғалімнің түсіндіруі, екіншісі — оқушының түсіндіруі. Мүғалімнің түсіндіруі мына сияқты жұмыс процесі түсында көбірек байқалады: 1) мүғалімнің түсіндіруі түсініксіз объектілерді ұғындыру үстінде көп рөл атқарады. Қиын тақырыптарды баяндау, өзіндік жұмыстарын жүргізу және оны жүйелі түрде іске асыру процесінде орындалады; 2) қазақ тілі тақырыптарын талдау кезінде жүргізіледі. Берілген мәтіндегі сөздерді дыбыс, буын жүйесіне қарай ажырату, морфологиялық тақырыптардың дыбыстық белгілерін айыру, орфографиялық талдау, дыбысты, буынды, сөзді дұрыс айту, жергілікті тіл ерекшеліктерін болдырмау барысында жүзеге асады; 3) жаңа теориялык, білімді таныту кезінде іске асырылады. Тақырыптың терминін, жасалу жолдарын, өзіндік белгілерін, анықтамалар мен ережелерін шығару процесінде өткізіледі; 4) практикалық дағдылар жүргізу барысында қолданылады. Жаңа материалды меңгерту үшін түрлі.жаттығулар.орындалады.Ал оқушыныд түсіндіруі төмендегі орындарда жүзеге асады: 1) қазақ тілі тақырыптарын белгілі бір мақсатқа қарай талдау кезінде түсіндіріледі; 2) мүғалім үйретіл-ген мәліметтерді еске түсіру тұсында оқушылардан тү-сіндіруді талап етеді; 3) теориялық білімге байланысты қойылған сүрақтарға жауап беру үстінде оқушының түсіндіруі байқалады; 4) кластағы жаттығу жүмыстарын орындау кезінде оқушының түсіндіруі іске асырылады; 5) үй жұмысын түсіндіру үстінде жүзеге асады; 6) өтілген материалдарды қайталау барысында орындалады. Сөйтіп қазақ тілі материалдарын мүғалімнің өзі терең, тиянақты түсіндірумен бірге, сол материалдарға оқу-шылардың өздерін іздендіріп, практикалык дағдылар жүйесіне қатыстырып отырғаны мақұл. Мұғалім қазақ тілі материалдарын түсіндіруде тақырыптың өзіндік белгілерін саралай отырып, оны тиісті мысалдармен дәлелдейді, дидактикалық жаттығуларды керсетіп отырады.Тақырыптардың бірімен-бірінің байланыстылығын және алдағы айтылған ой мен кейінгі айтылған пікірдің ұштастығын нақтылы мысалдармен түсіндіреді. Мұғалім өтілген қазақ тілі материалдарының мысалдарын ауызша және жазбаша түрде таптырып отырады. Көрнекі күралдар бойынша жүмыс істетіп, жалпы қорытындыі шығарып отыруға баулиды. Мұндай жүмыс жүйесімең берілген білім оқушылардың түсінігін, тілдік фактілерді жете білудегі.байымдауларын.калыптастырады.Сабақты түсіндіру әдісімен жүргізуде, оның күрылымдық элементтерін білудің де үлкен мәні бар. Методикалық тәжірибенің оңды нәтижелеріне қарағанда, түсіндіру әдісінің төмендегі элементтерден тұратындығі анықталды: 1. Оқушылар мұғалімнін, арнайы таңдағаі көрнекі құралдағы мысалдарын қарап шығады. 2. Тақырыптың өзіндік белгілерін белгілі тәртіппен түсіндіреді.1 3. Мұғалім тақырыптын, өзіндік ерекшеліктерін жинақтайды. 4. Тақырыпқа тиісті анықтамалар мен ережелері шығарылады. 5. Материалға байланысты практикалық дағдылар көлемі.іске.асырылады.Жоғарыдағы түсіндіру әдісінің құрылымдық элементтерін мысал арқылы түсіндіруге болады. Алдымен мұғалім «Сын есімнің сөйлемдегі кызметі» деген тақырыпқа байланысты кестені тактаның,сол жағына іледі.Тақтаның оң жағына мына сияқты мысалдарды жазады: Қалың ағаш арасынан әсем үйлер сығалап түрған тәрізді. Өнерлі ерге жүзеді. Жақсыда жаттық жоқ. Осы сияқты сөйлемдерді жаза отырып, мұғалім тақырыпты түсіндіруге дайындық жасайды. Көрнекі қүралдағы және тақтадағы жазылған мысалдарды екі-үш оқушы дауыстап окып шығады. Сонан соң ол сын есімнің сөйлемдегі қызметін түсіндіре бастайды.