2. Негізгі тотықтырғыштар мен тотықсыздандырғыштар. Реакция коэффициенттерін теңестіру әдістері.

Қандай заттар тотықтырғыш, ал қандай заттар тотықсыздандырғыш қасиеттерін көрсетеді? Жоғарыда айтылғандай тотықтырғыштың құрамында реакция кезінде тотығу дәрежесін кемітетін элемент, ал тотықсыздандырғышта тотығу дәрежесін өсіретін элемент болады. Ендеше, тотығу дәрежесі жоғары элемент бар қосылыс тотықтырғыш болады да, ал тотығу дәрежесі төмен элементі бар қосылыс тотықсыздандырғыш болады.

Металдар өздерінің қосылыстарында оң тотығу дәрежесін көрсетеді, ал олардың төменгі тотығу дәрежелері нөлге тең. Басқаша айтқанда, төменгі тотығу дәрежесін металдар бос күйінде көрсетеді. Шынында да, барлық бос күйіндегі металдар тотықсыздандырғыш қасиетін көрсетуге бейім. Практикада тотықсыздандырғыш ретінде алюминий, магний, натрий, калий, мырыш және т.б. металдар қолданылады. Егер металға бірнеше тотығу дәрежесі тән болса, онда ең төмеңгі тотығу дәрежесі бар қосылыстары тотықсыздандырғыш болады, мысалы, темір (II), қалайы (II) қосылыстары.

Металдың тотығу дәрежелері жоғары қосылыстары тотықтырғыш болады. Тотығу дәрежелері әдетте металл орналасқан топ нөміріне тең болады. Практикада қолданылады: күміс оксидінің аммиактағы ерітіндісі, мыс (II) сульфатының аммиактағы ерітіндісі, сынап (II) хлориді, қорғасын диоксиді PbO₂, темір (III) хлориді, калий хроматы мен дихроматы (K₂CrO₄ және K₂Cr₂O₇), калий перманганаты KMnO₄, марганец диоксиді MnO₂.

Бейметалдар оң және теріс тотығу дәрежелерін көрсетеді. Құрамында тотығу дәрежесі жоғары бейметалл болатын қосылыс тотықтырғыш болады, ал бейметалл теріс тотығу дәрежесін көрсететін қосылыс-тотықсыздандырғыш.

Өнеркәсіпте кеңінен қолданылатын тотықсыздандырғыштар сутек, көміртек (көмір немесе кокс түрінде) және көміртек монооксиді СО болып табылады.

Күшті тотықтырғыштарға периодтық жүйедегі IV және VII топтардың жоғарғы жағында орналасқан бейметалдар жатады. Бұл заттардың күшті тотықтырғыштық қасиеттері осы атомдардың терісэлектрлік мәндерінің жоғары болуымен түсіндіріледі. Тотықтырғыштық қасиеті ең күшті фтор, алайда практикада тотықтырғыш ретінде оттек, хлор және бром қолданылады.

№8 Билет

1. Атомдардың электрондық конфигурациясының өзгеруі периодтылығынын көрінісі ретінде элементтердің және олардың қосылыстарының қасиеттерінің периодты түрде өзгеруі.Атомдардың электрондық қауызына орай анықталатын элементтердің барлық қасиеттері периодттық жүйенің периоды мен тобы бойынша заңды өзгереді, себебі ұқсас элементтердің электрондық құрылымы ұқсас, бірақ бірдей емес, сондықтан топта және топшада бір элементтен екіншісіне ауысқан кезде қасиеттердің жай қайталануы емес олардың  заңды өзгеруі байқалады.Электрондық  конфигурацияға байланысты атомдардың келесі қасиеттері : атом радиусы, иондану энергиясы, электрон тартқыштық, электротерістілік, тотығу дәрежесі  периодты өзгереді.Атом радиусы. Атомның шамасын дәл анықтау мүмкін емес. Есептеулерде шартәрізді атомдар радиустарының жуықталған мәндері қолданылады. Оларды рентгенқұрылымдық әдіспен бір элементтің екі көрші атомдарының орталықтарын (центрлерін) бөлетін қашықтықтың шамасын пайдаланып анықтайды.Атом радиусы элементтің қасиетіне әсер етеді. Радиус неғұрлым үлкен болса, сыртқы деңгейдің электрондары соғұрлым әлсіз тартылады. Керісінше атом радиусы кемігенде электрондар ядроға күшті тартылады.Период бойынша атом радиусы солдан оңға қарай кемиді. Мұны  ядро заряды артқанда электрондардың тартылу күшінің өсуімен түсіндіреді. Топшада жоғырыдан төмен қарай атом радиусы артады, өйткені қосымша электрондық қабаттың қосылуы нәтижесінде атомның көлемі ұлғаяды. (2.20-сурет).Сонымен ядро заряды артқанда атом радиусының өзгеруі анық периодтық сипатта болады. (2.21-сурет )Электртерістілік. Элементтердің бейметалдық немесе металдық қасиеттері электртерістілік деп аталатын шамамен сипатталады, ол атомның иондану энергиясы мен электронтартқыштық мәндеріне сүйеніп есептеледі.Электртерістілік ұғымын 1932 ж. америкалық ғалым Л.Полинг енгізген. Электртерістілік – бұл қосылыстағы атомның өзіне электрондарды тарту қабілеті. Электртерістіктің алғашқы шкаласын құрған да Л. Полинг.Атомның электртерістігі неғұрлым күшті болса , ол химиялық байланыс түзу кезінде ортақ электрондық  жұптың бұлтын соғұрлым өзіне күшті тартады.Электртерістігі ең күшті элемент фтор, оның электртерістігі 4-ке тең деп алынған.Сілтілік металдар атомдарының электртерістігінің мәні төмен. Инертті газдардың электртерістігі жоқ. Себебі олардың атомдарының сыртқы деңгейінің аяқталған және тұрақты.Химиялық элементтердің электртерістігін литийдің электртерістік мәнімен (1,0) салыстырып, қарапайым және қолдануға қолайлы салыстырмалы электртерістік шамаларын алады .Кестедегі элементтердің электртерістік  мәндерін салыстырып , бұл шаманың периодты өзгеретінін оңай байқайға болады: периодта элементтердің электртерістігі реттік нөмірі артқан сайын өседі, ал топта — кемиді. Салыстырмалы электртерістік неғұрлым үлкен болса, элемент соғұрлым бейметалдық қасиетті күштірек көрсетеді