58. Ә.Науаи «Жеті планета».

Хәмсәнің төртінші кітабы - "Сәбгәй сәярә" (жеті планета). Ол 9 мың 710 жолды дастан, 1484 жылы жазылған. Әңгімесі Иран патшасы Баһрамның басынан кешкен бір жайды баян етеді. Бұл тақырыпта Низами ("Нафт пайкар"), Хераулар да жазған.

Әлішер өз жырында Баһрам жайына келгенде, жаңағы екі ақынды сынайды. Бір маскүнем патшаны соншалық несіне жақтаған, "өз заманының тұрғысы болған екі шәйір сол надан үшін хәмсәлерін былғар ма?" - дейді. Әлішер жеті планеттің әңгімесін өзгертіп, өзінікі қып әкетеді.

61.Физули шығармашылығы.

Мухаммед Физули - әзербайжан халқының үлы ақыны (1448- 1556). Алғашқы ещбегі "Пікірлержүйесі" - еекі грек философтарының шығармаларынан мьісалдар келтіреді. 1537 ж, "Ләйлі - Мәжнүн" п о эмасын жазды. Оның "Жүрек досы", "Денсаулық пен дерг", "Шарық- тау менсезім", "Кезбе мен Та куда" атты шығармалары үш тілде жазы-лған ғазалдары, Физули поэзиясы туралы: ГІоәзия- ақыл- оңцыңжиын-

тығы - өленді анаиың өзі де жек көрмейді, Өлеңці бағаламау - өмірді бағаламаумен бірдей. Оңда айтылатын пікірііер адамға ой салады. Сон- дықтан халық оны жақсы көреді. Оны шығарушы ақыңдары кұрмет түтады... "Мен поэзия бақшасының ішіңде жүргеңде шындықтыңхош иісті ауасымен дем аламын"- дейді. Физули ғазалдарыныңтақырыбы- махаббат, қоғамға деген көзкарас, дін иелерін сынау, ғылым мен мәде-

ииет. "Бір құдайға", "Жүрек досыи деген ғазалдары "Ләйлі- Мәжнүн"- XVI ғ. феодалдық - патриархалдьіқ құрылысты сынау, жастар бостан- дығыныц Ләйлі мен Мәәжнүн бейнелерінің таиғаты.

62. Ә.Науаи «Ескендір қорғаны» дастаны.

63. М.Фраги «Керекті», «Ер» өлеңдері.

Мақтымқұлы өз жырларында түрікмен халқын ауызбірлікке, ынтымаққа, түрлі ру-тайпалар арасындағы алауыздықты жоюға шақырды. Ең бастысы – ақын Иран шаһы мен Хиуа ханы, Бұхара әмірі сияқты басқыншыларға қарсы ерлік күреске үндеді. Бұған оның «Керекті», «Ер», «Болмаса», «Бақыт құсы», т.б. өлеңдері дәлел. Ақын өлендерінің тақырыбы әр алуан. Онда батырлықты мадақтаған жырларда, шығыс үлгісіндегі дидактикалық сарындар да, ескі аңыздар сюжетіне жазылған шығармалар мен табиғатты, адал махаббатты ардақтайтын лирика да мол кездеседі. Ақын түрікмен руларының өзара жауласушылығын аяусыз шенеп, оларды үнемі бірлікке шақырып отырған. Ол елін сүйген, елі сүйген патрио. "Ердің ерлігі еріменен" деген идея оның өлеңдерінде жиі ұшырасады. Ел бастар батыр ұлдарды, олардың елімен ынтымағын ақын сүйсіне жырлаған.

Батыр болса, бола білсін қайырлы

Кеудесі кең ақыл-ойға пайымды.

Түзде жүрсе қарасын сан қиырға

Өз жеріне өнер ісі керекті.

Елге біткен батырлықты жүректі,

Басқаруға батыл кісі керек-ті. «Керекті».

«Басшысы жоқ өлкенің

Ақымағы ай қарар.

Ойламаса ертеңін

Төрі көрге айналар.

Немесе:

Ажал жетсе жан тұрмас.

Өміріне әркім мас.

Бақыр болар алтын бас,

Бал зәһәрге айналар…».

Пырағы елді бірлікке, бір мемлекетке бірігуге шақырды. Туған жер, қарапайым халық, ізгілік, адамгершілік жайындағы жырлары («Түркімен», «Тең болмас», «Тау санар», «Дүние өтіп барады», т. б.) оны кезінде, филосов ақын ретінде танытты.

Мақтымқұлы жырларының тақырыбы әр алуан болып келеді. Ер жігітке тән батырлықты жырлайтын өлеңдері де, дидактикалық сарынға құрылған жырлары да, көркем табиғат пен мөлдір махаббатты өзек еткен лирикалық поэзиясы да аз емес.

Әйтсе де ақынның ерекше зор шабытпен жырлаған тақырыбы – түркімен елінің азаттығы, ішкі ынтымақ-бірлігі, тәуелсіздігі, егеменді ел болуы еді.

1 В.И. Жирмунский . Новые материалы о Киргизском эпосе «Манас» Изв. АНСССР. 1960 № 2 , стр 152-155.

2 Қазан университеті ғылыми кітапханасы, қол жазбалар бөлімі, № 131.