System kanclerski w Niemczech
Rada Parlamentarna 8 maja 1949 roku uchwaliła ustawę zasadniczą. Następnie ustawa ta została zatwierdzona przez trzech gubernatorów wojskowych, a dalej ratyfikowana przez wszystkie parlamenty krajowe (oprócz bawarskiego). 23 maja 1949 roku doszło do jej podpisania przez deputowanych Rady Parlamentarnej, premierów rządów krajowych oraz przewodniczących legislatur krajowych. Dzień później ustawa zasadnicza weszła w życie dając początek Republice Federalnej Niemiec. Na jej podstawie odbyły się 14 sierpnia 1949 r. wybory do Bundestagu.
12 września 1949 r. Theodor Heuss wybrany został przez Zgromadzenie Federalne prezydentem Niemieckiej Republiki Federalnej. Pierwszym kanclerzem został natomiast mianowany 15 września 1949 r. Konrad Adenauer. Ustawa zasadnicza, choć w zamyśle jej twórców miała być aktem tymczasowym, przetrwała do dnia dzisiejszego, jednocząc wszystkie kraje niemieckiego. Po zjednoczeniu Niemiec uznano, że ustawa zasadnicza spełniła swoją funkcję jednocześnie stając się symbolem niemieckie demokracji, przekreślając wcześniejsze doświadczenia konstytucyjne, w których prawie zawsze były ślady autorytaryzmu. Od 3 października 1990 r. stała się jak, jak głosi jej preambuła "konstytucją całego narodu niemieckiego".
Charakterystyczną cechą niemieckiej ustawy zasadniczej jest niemożność zmiany kilku kluczowych dla niemieckiego porządku konstytucyjnego zasad ustrojowych, które z uwagi na swoją wagę są niezmienne, stanowią one tak zwane klauzule relatywne niezmienne. Niezmienne są : art. 1, art. 20 i art. 79 ust. 3.
Zgodnie z art. 20 ust. 2 ustawy zasadniczej źródłem wszelkiej władzy i jedynym suwerenem jest naród.
Na kształt zasadniczych postanowień i rozwiązań prawno-ustrojowych Konstytucji Niemiec wpłynęło wiele czynników. Najważniejszymi z nich były:
niemiecka tradycja ustrojowa
negatywne doświadczenia Republiki Weimarskiej i doktryny hitlerowskiej
dyrektywy zachodnich mocarstw okupacyjnych
założenia programowe głównych sił niemieckiej sceny politycznej (chadecja i socjaldemokracja)
W konsekwencji powstał porządek konstytucyjny wysoce zracjonalizowany, oszacowany na radzenie z potencjalnymi sytuacjami konfliktowymi. Konstytucja miała stać się instytucjonalnym zabezpieczeniem dla nowo powstającej niemieckiej demokracji. Oparto ją na czterech podstawowych zasadach :
demokracji przedstawicielskiej i liberalnie ukształtowanego katalogu praw wolności
państwa prawnego
państwa socjalnego
federalizmu i kanclerskiej formy państwa
Zasada demokracji przedstawicielskiej służy głównie w celu legitymizacji ustroju. Dokonuje się ona poprzez wybory powszechne, bezpośrednie, wolne, równe i tajne. Oznacza, że władza państwowa pochodzi od narodu i jest wykonywana tylko za jego akceptacją i za zgodą większości obywateli. Z tą zasadą łączy się katalog praw wolnościowych. Tworzą razem podstawę, co określone jest w art. 20 „wolnościowym, demokratycznym ustrojem”. Oprócz wolności dla tradycji liberalnych, nałożono nacisk na zasadę pluralizmu politycznego oraz role partii politycznych jako organizatorów opinii publicznej i politycznego działania narodu.
Często model niemiecki określa się jako państwo partii politycznych, które mają wiele uprawnień i przywilejów w systemie konstytucyjno-prawnym.
Zasada państwa prawnego określa bezwzględny nakaz realizacji idei praworządności. Zasada ta dotyczy organów państwowych. Obowiązki obywateli są zawarte wyłącznie w aktach ustawodawczych.
Zasada państwa socjalnego określa głównie problematykę ustroju społeczno-gospodarczego i kilku praw obywatelskich. Jej przyjęcie zrywało koncepcję państwa liberalnego na rzecz państwa opiekuńczego. Materialna treść zasady państwa socjalnego stanowi uzasadnienie ingerencji państwa w dziedziny życia takie jak :
socjalną gospodarkę rynkową, w celu redystrybucji dochodów
system ubezpieczeń społecznych i pomocy socjalnej dla grup najsłabszych materialnie
system różnych form kształcenia i doskonalenia zawodowego.
Zasada federalizmu jest najważniejszą z podstaw ustrojowych Republiki Federalnej Niemiec. Wynika ona z niemieckich tradycji historycznych. Po dokonaniu zjednoczenia 3 października 1990 r. RFN składa się z szesnastu krajów związkowych (landów). Ustawa zasadnicza uznaje je za twory suwerenne i pierwotne. Ich suwerenność jest ograniczona, ale tylko w zakresie określonym w konstytucji. Na straży federalizmu stoi Federalny Trybunał Konstytucyjny.
Funkcję głowy państwa Republiki Federalnej Niemiec pełni prezydent federalny. Większość jego kompetencji nie ma poważniejszego znaczenia politycznego. Zgodnie z parlamentarną tradycją, większość aktów rządowych podpisywanych przez prezydenta podlega kontrasygnacie kanclerza lub właściwego ministra. Zasada kontrasygnaty nie dotyczy mianowania i odwołania kanclerza federalnego oraz rozwiązania parlamentu federalnego. Kompetencje prezydenta to:
Prezydent reprezentuje RFN jako podmiot prawa międzynarodowego.
Mianuje ambasadorów i przyjmuje listy uwierzytelniające dyplomatów z innych krajów.
Zawiera umowy międzynarodowe.
Dokonuje mianowań na określone stanowiska państwowe.
Nadaje odznaczenia, dysponuje prawem łaski.
W razie umyślnego naruszenia konstytucji przez prezydenta Bundestag lub Bundesrat mogą postawić go w stan oskarżenia. O losie prezydenta decyduje wtedy Federalny Trybunał Konstytucyjny.
Kluczową rolę w organach wykonawczych RFN odgrywa kanclerz federalny. Jego pozycję wzmacnia charakter niemieckich wyborów parlamentarnych. Wyborca głosując na partię i jej kandydata w okręgu wyborczym, jednocześnie oddaje swój głos za powierzeniem urzędu kanclerskiej liderowi tej partii. Po oficjalnym wyborze kanclerza przez Bundestag potwierdzonym przez prezydenta aktem mianowania rozpoczyna się proces tworzenia rządu. Uczestniczą w nim wpływowi politycy partii koalicyjnych. Decydują oni o podziale ministerstw między koalicjantami. Ustalają również osobowy skład gabinetu.
Proces tworzenia rządu kończy się wraz z przedstawieniem przez kanclerza odpowiednich wniosków personalnych prezydentowi federalnemu, który dokonuje mianowania ministrów. Przedstawiciel słabszego partnera koalicyjnego zostaje wicekanclerzem. Nie dysponuje on jednak własnym zakresem obowiązków. Liczbę członków gabinetu określa kanclerz, których jest zawsze nie więcej niż dwudziestu. Gabinet zbiera się raz w tygodniu.
Kanclerz pozostaje głównym podmiotem zaufania i odpowiedzialności parlamentarnej. Utrata poparcia bezwzględnej większości członków Bundestagu powoduje jego dymisję i powołanie nowego rządu. Ministrowie nie ponoszą odpowiedzialności parlamentarnej. Mogą być pozbawieni stanowiska tylko poprzez konstruktywne wotum nieufności kanclerzowi. Takie rozwiązane jest charakterystyczne dla kanclerskiej formy rządów w Niemczech, niewystępujące w innych systemach demokratycznych. Kanclerz może wnieść wniosek do Bundestagu o wyrażenie mu wotum zaufania. Odrzucenie wniosku sprawia, że istnieje możliwość :
Zwrócenie się kanclerza do prezydenta z prośbą o rozwiązanie Bundestagu i zarządzenie przedterminowych wyborów
Wystąpienia rządu do prezydenta o proklamowanie za zgodą Bundesratu stanu wyższej konieczności ustawodawczej, który nie może jednak trwać dłużej niż 6 miesięcy. W tym czasie każdy projekt ustawy odrzucony przez Bundestag zostaje wprowadzony w życie za zgodą Bundesratu.