Капсула, микрокапсула, шырыш. Каnсула- қалындығы 2,0 мкм-ден асатын, бактерия жасушасының қабырғасымен тығыз байланысқан, сыртқы шекаралары анық байқалатын шырышты құрылым. Патологиялық заттардан танбалық-жағынды даярлаған кезде капсуланы ажыратуға болады. Бактериялардың таза дақылдарында капсула сирек түзiледi. Ол жағындыда капсула заттарың негативтi контрасттайтын арнайы, Бурри-Гинс әдістерімен бояған кезде анықталады: тушь капсула айналасында күңгірт фон тудырады .
Капсула полисахаридтерден (экзополисахаридтерден), кейде полипеп-тидтерден тұрады; мысалы, күйдiргi бацилласында ол D-глутамин қышқылының полимерлерiнен тұрады. Капсула гидрофильдi, онда су көп мелшерде болады. Ол бактериялардың фагоцитоздалуына кедергi жасайды. Капсула антигендi болады: оған қарсы антиденелер оның ұлғаюын тудырады (капсуланың ісіну реакциясы).
Кептеген бактериялар микрокапсула түзедi, ол - қалындығы 0,2 мкм-ден жұқа, тек кана электронды микроскоппен байқауга болатын шырышты түзiлiм. Капсуладан анық сыртқы шекаралары байқалмайтын, мукоидты экзополисахаридтер - шырыш ретiнде ажыратуға болады. Шырыш суда ерiгiш болады.
Мукоидты экзополисахаридтер, кистозды фиброзбен ауыратын науқастар қақырығында жиi кездесетiн көкiрiң; таяқшасының мукоидты штамдарына тән болып келедi. Бактериялар экзополисахаридтерi адгезияға қатысады (субстраттарга жабысу); оларды тағы да гликокаликс деп те атайды.
Капсула мен шырыш бактерияларды зақымданудан, гидрофильдi болғандықтан суды жақсы байланыстыра отырып, кебуден сақтандырады, макроорганизмдер мен бактериофаггардың қорғаныштық факторларының әсеріне кедергi жасайды.
Талшықтар - бактерия жасушасына қозғалғыштық қабілетін бередi. Талшықтар өз бастауын цитоплазмалық мембранадан алатын, жасушадан ұзындау болып келетiн, жіңішке жiпшелер болып келедi. Талшық қалындығы 12-20нм, ұзындығы 3-15 мкм болады. Олар үш белшектен тұрады: спираль тәріздес жiпше, iлмек жоне арнайы дискiлерден құралған (грам-оң бактерияларда 1 жұп, грам-терiс бактерияларда 2 жұп дискiлер) езегi бар базальдық денешiк. Талшықтар дискiлерiмен цитоплазмалық мембрана мен жасуша қабырғасына бекiтiледi.
Талшықтар антиген болып табылатын, Н антиген ақуыз - флагеллиннен (flagellum - талшық) тұрады. Флагеллин суббiрлiктерi спираль тәріздес ширатылған. Бактериялардың талшықтар саны тырысқақ вибрионындағыдай бiреуден (моноmрих), iшек таяқшасы мен протейдiкiндей бактерияның жан-жағында орналасқан ондаған, жүздеген (nериmрихmар) болуы мумкін. Лофотрихтар – жасушаның бiр шетiнде орналасқан талшықтар будасы. Амфитрихтар - жасушаның екі шетiнде бiр ғана талшықтан болады.
Талшықтарды ауыр металдармен шандандырылған жағындыларда электронды микроскоппен қараған кезде, немесе талшықтарды арнайы жуандандырып керсететін, әртүрлі заттарды адсорбциялау мен сіңдіру әдітермен өңдеп, жарық арқылы микроскоппен қарауга болады.
Қылшықтар, немесе пилилер (фимбриялар) - талшықтарға қарағанда жіңішке (3 ч 1 О нмЧО,3 ч 1 О мкм) әрi қысқа, жiпше тәріздес құрылымдар (2 - сурет). Пилилер жасуша беткейiнен басталып, пилин ақуызынан тұрады. Оларда антигендiк белсендiлiк болады. Пилидің адгезияға, яғни бактерияның зақымданушы жасушаға жабысуына, қоректенугне, су-тұз алмасуына жауап беретiн және жыныстық (F - пили), немесе конъюгациялық түрлерiн ажыратады.
Қалыпты жағдайда бiр жасушаға жүздеген пилиден келедi. Бірак-та, жыныстық пилилер бiр жасушада 1-3 - ден болады: олар трансмиссивтi плазмидалары (F-, R-, Col- плазмидалар) бар, «аталық» донор - жасушалардан құралады. Жыныстық пилилердің ерекшелiгi, олардың қарқынды түрде адсорбцияланатын, «аталық» деп аталатын сфералық бактериофаггармен өзара әрекеттесуінде болып табылады.
3.1.1. Бактериялардың қоректенуі
Бактериалык жасушаның химиялық құpaмы. Бактерия жасушасының. 80-90% судан, ал қалған 10% құрғақ заттан тұрады. Жасуша iшiндегi су бос немесе байпанысқан күйде болады. Ол жасушаға серпiмдiлiк қасиет бере отырып, гидролитикалық реакцияларға қатысады. Жасушаны кептiру арқылы iшiндегi судан арылту, ондағы метаболикалық және көбею процестерінің тоқтауына әкеліп соқтырады, Мұздатылған күйдегi жасушаны вакуумда кептiру (лиофилизациялау) микробтардың көбеюiн тоқтатып, -ұзақ уақыт сақталуына мүмкiндiк бередi.
Құрғақ зат құpaмы темендегідей:52% - ақуыз, 17% - көмiрсулар, 9% - майлар, 16% - РНҚ, 3% - ДНҚ және 3% - минералдық заттар. Ақуыздар ферменттер болып табылады, сонымен қатар жасушаның құрлым-дық бөлiгi, ол
цитоплазматикалық мембрана және оның туындылары, жасуша қабырғасы, талшықтар, споралар және кейбiр капсулалар құpaмынa кiредi. Кейбiр бактерияларды ақуыздары олардың антигендерi мен токсиндерi болады. Бактериялар ақуздарының құрамына адамдарда болмайтын Даминқышқылдары мен диаминопимелин қышқылы кездеседі.
Бактерия жасушасы құрамындағы көмiрсулар МОНО-, ди-, олигосахаридтер мен полисахаридтер күйiнде болады, сонымен қатар ақуыздар, майлар және басқа қосындыпар құpaмынa кiредi.
Майлар немесе липидтер цитоплазмалық мембрана құpaмынa кiредi, грамтеріс бактериялардың жасуша қабырғасында болады, сондай-ақ, қоректік зат ретiнде жинақталады, грамтеріс бактериялардың эндотоксиндерiнiң құpaмындa болады, ЛПС құpaмыңдa антиген түзедi.
Нуклеин қышқылдары. Бактерия жасушасында РНҚ-ның барлық түрлерi кездеседi: иРНҚ тPHҚ рРНҚ. Пуриндiк және пиримидиндiк нуклеотидтер - нуклеин қышқылдарын түзетiн құрылыстың блоктар болып табылады. Бұдан басқа пурин және пиримидин қышқылдары көптеген коферменттер құpaмынa кіре отырып аминқышқылдарын, моносахаридтердi және органикалық қышқылдарды тасымалдауға қатысады. ДНҚ, бактерия жасушасында тұқым қуалау қызметін атқарады. ДНҚ, молекуласы екі полинуклеотидтiк тiзбектерден тұрады.
Минералдық заттар жасушаны өртегеннен кейiнгi кулден табылады. Темендегiдей көптеген минералдық заттар (N, S, Са, К, Mg, Ре, Мп), сонымен қатар микроэлементтер (Zn, Си, Со, Ба) кездеседi.
Қоректену түрлерi және энергия алу әдістері бойынша бактериялардың жіктелуі, Бактерия метаболизмiнiң. негiзгi мақсаты өсу, дәлірек айтқанда жасушаның барлык құрылымдарыньң үйлесiмдi ұлғаюы болып табылады. Бактерия жасушасының негiзi көміртегі атомынан тұратын органикалық қосылыстар (ақуыздар, көмiрсулар, нуклеин қышқылдары) болғандықтан, жасуша өсу үшiн үздiксiз көміртегі атомдарының. түсiп тұруын қажет етедi. Сiңiрiлетiн көміртегі алу кезiне байланысты бактерияларды темендегi түрлерге бөледi:
МЕДИЦИНАЛblҚ МИКРОБИОЛОГИЯ
67
Аутотрофтар (гректің autos- езiм, trophe- қореқтену)-өз жасушаларын құруда көміртегін ауадағы СО2 - нен сіңіретіндер.
Гетеротрофтар (грекше heteros- басқа-көміртегіні органикалық қосылыстардан пайдаланатындар.
Жеңіл сіңірілетін көміртегі көздерi гексозалар, көпатомды спирттер, аминқышқылдар болып табылады.
Энергия көзі ретiнде күннің жарығын пайдаланатын организмдердi фототрофтар деп атайды. Ал тотығу-тотықсыздану реакцияларынығ нәтижесінде пайда болған энергияны пайдаланатын организмдердi хемотрофтар деп атайды,
Хемотрофтардың iшiнде органикалық емес электрондарды (Н2, NH2, H2S, Fe 2+ және т.б) пайдаланатындарды литотрофтар (гректің lithos-Tac), ал органикалық қосылыстардың электрондарың пайдаланатындарды органоторфтар деп атайды.
Медициналық микробиология зерттейтін бактериялар гетерохемоорганотрофтарга жатады. Бұл топтың ерекшелiгi, көміртегі көз-энергия көзi болып табылатындығында.
Әр түрлi бактерияларда гететротрофтық дәрежесі бiркелкi болмайды. әлi органикалык заттармен қоректенетін және басқа организмдерге тәуелсіз микроорганизмдер-саnрофиттер (гректің sapros- шiрiген, рhitоs-есiмдiк) және қоректік заттарды макроорганизмнен алуға тәуелді гетеротрофты микроор-ганизмдер паразиттер (гректің parasitos- арамтамақ) деп бөлiнедi.
Паразиттердi облигатты және факультативтi түрлерге ажыратады. Облигатты паразиттер жасушадан тыс жерде мүлдем тiршiлiк ете алмайды, Оларға макроорганизм жасушасының iшiнде ғана кебейе алатын Rickettsia, Coxiella, Ehrlichia, Chlamidia тұқымдастығын өкiлдерi жатады.
Факультативті паразиттер, сапрофиттер тәрізді иесінің жасушасынсыз қоректік орталарда in vitro, яғни дәлірек айтқанда организмнен тыс тiршiлiк етiп көбейе алады.
Бактерияларды in vitro жүйесiнде дақылдандыру қоректік орталарда жүзеге асырылады. Жасанды қоректік орталар келесi талаптарға сай болуы тиiс:
1. Бактериялардың барлық тiршiлiк процестерi суда өтетiндiктен кез-келген қоректік ортада жеткiлiктi мөлшерде су болуы қажет,
2. Гетеротрофтық бактерияларды дақылдандыру үшiн ортада органикалық көміртегі көзi болуы керек.
Бұл қызметі түрлi органикалық қосындылар атқарады: көмiрсулар, аминқышқылдары, органикалық қышқылдар, майлар. Ең жоғарғы энергетика көзi глюкоза болып табылады, өйткенi ол ыдырау барысында тiкелей АТФ және биосинтетикалық жолдарға қажетті ингредиеннттерге бөлiнедi. Бұл мақсатта ақуыз- дардың жартылай гидролизінің өнімі, поли-, олиго-, дипептидтерден тұратын пептон жиi пайдаланылады. Пептон және де бактериалдық ақуыздарды құруға қажетті аминқышқылдарын жеткiзiп отырады.
3. Ақуыз, нуклеотидтер, АТФ, коферменттер синтездеу үшiн бактерияға азот, күкірт, фосфат және басқа да минералдық заттар мен микроэлементтер қажет,
Азот көзi ретiнде пептон болуы мүмкін, сонымен қатар көптеген бактериялар азот көзi ретiнде аммоний тұздарын пайдалана алады.
Күкірт пен фосфорды бактериялар бейорганикалық тұздар ретiнде пайдалануы мүмкін: сульфаттар және фосфаттар күйінде.
Ферменттердің дұрыс жұмыс жасауы үшiн бактерияларға Са2+. Mg2+. Mn2+. Fe2+ иондары қажет, оларды қоректік орталарға фосфат тұзпары ретiнде қосып отырады.
4. Көптеген микроорганизмдердің өсiп-енуiнде орта рН маңызды орын алады. Ортаның pH-ын белгiлi бiр деңгейде ұстап отыру, бактериялардың өздерінің тiршiлiк өнімдерінің нәтижесінде пайда болған улардан өліп қалмауы үшiн қажет, Осы мақсатта қоректік ортаны фосфаттық буфер кемегімен буферлеп қояды. Зат алмасудың нәтижесінде шамадан тыс қышқыл бөлiнген жағдайда қорект!к ортаға кальций карбонатын қосады.
5. Ортаның белгіленген осмостық қысымы болуы керек. Бактериялардың көпшiлiгi изотониялық орталарда өседi, ал ортаның изотониялық болуы NaCI-дiң О,87%-дың концентрацияда қосу арқылы жеткiзiледi. Кейбiр бактериялар тұз концентрациясы 1 %-дан төмен орталарда өсе алмайды. Бұндай бактерияларды галофильді бактериялар деп атайды.
68
окулық
Қажет болған жағдайда қоректік орталарта өсу фаторларын, кейбiр бактерияпардың өсуін басатын ингибиторлар, ферменттер әсерін күшейтетiн субстраттар мен индикаторлар қосылады.
6. Қоркетік орталар стерильдi болуы тиiс.
Консистенциясына байланысты қоректік орталар сұйық, жартылай сұйық және тығыз болып келедi.
Орта тығыздығы агар-агар қосу арқылы жасалады.
Агар-агар - балдырлардан алынатын полисахарид. Ол 1000C температурада балқып, 45-500С - та қатады. Жартылай сұйық: орта жасау үшiн 0,5%, және тығыз орталар үшiн 1,5-2% концентрацияда агар қосылады. Құрамы және қолданылу мақсатына қарай орталарды карапайым, күрделi, элективтi, минималды, дифференциалдың-диагностикалық және аралас қосарланған орталар деп беледi.
Құрамына қарай орталар қарапайым және күрделi деп бөлiнедi. Қарапайым орталарға пептонды су, қоректік сорпа және ет-пептонды агар жатады. Осы қарапайым орталардың негiзiнде күрделi орталар жасалынады, мысалы қантты және сарысулы сорпа, қанды агар.
Ортаны қолданылу мақсатына қарай элективтi, байыту, дифференциалдық-диагностикалық деп бөледi.
Элективті деп белгiлi бiр түрге жататын микроорганизм ғана жақсы өсетін ортаны атайды. Мысалы рН 9 болатын сiлтiлi орта тырысқақ вибрионын бөлiп алуға пайдаланылады. Басқа бактериялар, атап айтқанда iшек таяқшасы, сiлтiлiк жоғары болғандықтан өспейді.
Байыmу орталары - бұл белгiлi бiр бактерияның өсуіне жоғары мүмкiндiктер жасап, басқа бактериялардың өсуін басатын орталар (1- сурет). Мысалы, натридің селениті қосылған орта Salmonella тұқымдастығына жататын бактериялардың өсуін күшейтiп, iшек таяқшасының өсуін басып отырады.
Цифференциалдық-диагносmикалық орталар бактериялардың ферментативтiк белсендiлiгiн зерттеуде қолданылады (2- сурет). Бұл орталардың құpaмынa фермент әсер ететін субстрат қосылған жай қоректік орта және субстратқа фермент әсерін тигiзгенде түсін өзгертетiн индикатор кiредi. Бұндай ортаның мысалы ретiнде Гисс ортасын келтiруге болады. Осы ортада бактерия жасушасы ферменттерiнiң, қантты ыдыратуын зерттейді.
Аралас (қосарланған) орталар, бiрлескен флораның өсуін басатын элективтi орта мен микроб бөлетiн ферменттің белсендiлiгiн анықтайтын дифференциалдық-диагностикалық орталар бiрiктiрiлiп жасалады. Бұндай орталардың мысалы ретiнде патогендi iшек таяқшаларын бөліп алуда қопданылатын Плоскирев ортасы мен висмут-сульфиттi агарды келтiруге болады. Берiлген екі орта да iшек таяқшасының өсуін басады.
.1.5. Энергетикалық метаболизм
Бактерия жасушасындағы энергия АТФ түрiнде кездеседi. Хемоор-ганотрофты бактерияларда энергияны АТФ түрiнде алу реакциялары, фосфорилдеу реакциясымен байланысты тотығу-тотықсыздану реакциялары болып табылады. Осы реакцияларда тотыққан көміртегі жасушадан СО2 күйiнде бөлiнедi. Энергияны алу әдістеріне байланысты метаболизмнің бiрнеше түрлерi болады: тотығу немесе тыныс алу, ашыту немесе ферменттік және аралас.
Энергия және көміртегі көзi ретiнде глюкоза немесе басқа гексоздарды пайдаланғанда тотығудың бастапқы этаптары тотығатын түрiнде де, ашыту түрiнде де ортақ болып келедi. Бұған глюкозаны пируватқа айналдыру жатады.
Тотығу метаболизмі.
Тотығу метаболизмiне қабілетін бактериялар энергияны тыныс алу жолымен алады.
Тыныс алу - тотығу кезiнде фосфорилденiп орнласқан тотығу-тотықсыздану реакцияларынан энергия алу, бұл кезде электрондардың донорлары органикалық (органотрофтарда) және бейорганикалық (литотрофтарда) қосылыстар, ал акцепторлары - тек қана бейорганикалық қосылыстар бола алады.
Тотығу метаболизмі бар бактерияларда электрондар немесе сутек -Н+ акцепторы молекулалық оттегi болып табылады. Бұл жағдайда пируват С2 дейiн толық тотығады. Биосинтетикалық процестер және сутек атомдары үшкарбондар циклы негiзiн салушыны жеткiзiп берушi қызметін атқарады, ал оның барлығын молекулалық оттегiге күрделi мультиферменттi жүйесi бар - тыныстық тiзбек айналдырады. Бактериялардың тыныстық тiзбегi ЦПМ-да және жасуша iшiлiк мембраналық құрлымдарда орналасады.
МЕДИЦИНАЛЫҚ МИКРОБИОЛОГИЯ
71
Тыныс алу тiзбегiндегi АТФ-тың құрылуы хемоосмостық процеспен байланысты. ЦПМ-дағы тасымалдаушылардың ерекше бағытталуы сутектің iшкi мембранадан сыртқы беткейiне берiлiп, соның нәтижесінде мембраналық потенциалда байқалатын сутек атомдарының градиенттерi құрылады. Мембраналық потенциалдың энергиясы АТФазамен мембранаға шоғырланған АТФ-тың синтезделуiне жұмсалады.
Прокариоттар көмiртегiден басқа да органикалық қосылыстарды, атап айтқанда ақуыздарды, СО2 және Н20-ға дейiн толық тотықтырып энергия көзi ретiнде пайдалана алады.
Аминқышқылдары мен ақуыздар да энергетикалық ресурстар ретiнде іске асырылуы мүмкін, Оларды пайдалану бiрiншi кезекте дайындық сипаттағы тиiстi ферменттiк өзгерiстермен байланысты. Алдымен ақуыздар жасуша сыртында протеолиттiк ферменттермен пептидтерге дейiн ыдыратылады, оларды жасуша жұтып алып, жасушаiшiлiк пептидазалар аминқышқылдарына дейiн ыдыратады.
Аммонификациялау процесi «құру» процесi ретiнде де белгiлi, бұл кезде жағымсыз спецификалық иiсi бар, бiрiншiлiк аминдер құрайтын заттар жинақталады.
Шіріктік бактериялар ақуыздың СО2, NH3, H2S-кe дейiн минерализациялануын жүзеге асырады. шiрiктiк бактерияларға Proteus, Pseudomonas, Bacillus cereus жатады.
Ашыту (ферменттiк) метаболизмі.
Ферментация немесе ашыту - субстраттан бөлiнiп алынған сутек органикалық қосылыстарға тасымалдау кезiнде энергия алу процесi.
Ашыту процесiне оттек қатыспайды. Тотыққан органикалық қосылыстар ортаға бөлiнiп жинақталады. Көмiрсулар, аминқышқылдары (ароматталғаннан басқа), пуриндер, пиримидиндер, көпатомды спирттер ферменттенедi. Ароматикалық көмiрсулар, стероидтар, каротиноидтар, майлы қышқылдар аши алмайды. Бұл заттар тек қана оттегi бар ортада ғана ыдырап тотыға алады, ал анаэробты жағдайда бұлар тұрақты. Қышқылдар, газдар, спирттер ашыту өнiмдерi болып табылады.
Спирттiк ашыту. Негiзiнен ашытқы саңырауқұлақтарда кездеседi. Соңғы өнімі - этанол мен СО2.
Глюкозаның ашытылуы ФДФ-жолмен анаэробты жағдайда өтедi. Оттегi түсе бастаған жағдайда ашыту процесi әлсіреп, тыныға бастайды. Спирттiк ашытуды оттегiмен басуды Пастер эффектісі деп атайды.
Спирттiк ашыту тамақ өндiрісiнде (нан жабуда, шарап жасауда) қолданылады.
Сүтқышқылды ашыту. Сүтқышқылды ашытудың екі тypiн ажыратады: гомоферменттік және гетероферменттік, Гомоферменттік түрiнде глюкозаны ыдырату ФДФ-жолмен жасалынады. Гомоферменттiк сүтқышқылды ыдырату S. pyogenes, Ejaecalis, S. salivarius кейбiр Lactobacillus-тің (1. dulgaricus, L.lactis) қатысуымен өтеді.
Гетероферменттік сүтқышқылды ашыту ФДФ-жолдарының альдолаза және триозофосфатизомераза ферменттері жоқ бактерияларда болады. Глюкозаның ыдырауы ПФ-жолымен өтiп фосфоглицериндi альдегид түзiледi, содан кейiн ол ФДФ-жолдары бойынша пируватқа айналып, соңынан лактатқа тотықсызданады. Ашытудың бұл түрiнiң. қосымша өнiмдерi этанол мен сірке қышқылы болады. Гетероферменттi сүтқышқылды ашыту Lactobacillus және Bifidobacteriuт тұқымдастығының өкiлдерiнде кездеседі.
Сүт қышқылды бактериаларды сүт өндiрiстерiнде түрлi ашыған өнiмдердi алуға және де антибиотиктер дайындауға кеңінен пайдаланады.
Құмырсқа қышқылды (аралас) ашыту. Enterobacteriaceae және Vibrionaceae туыстастарының өкiлдерiнде кездеседi. Глюкоза ФДФ-жолдарымен, ал глюконат КДФГ-жолдарымен ыдырайды.
Анаэробты жағдайда бөлiнетiн ашыту өнiмдерiне байланысты процестің екі түрін ажыратады:
1. Бiр жағдайда пируват ыдырау нәтижесінде ацетилкофермент және құмырсқа қышқылы бөлiнiп, ал ол өз кезегiнде көміртегінің қосқышқылы мен молекулалық сутегіне ыдырауы мүмкін. Тiзбектi реакцияның арқасында түзiлетiн ашытудың басқа өнiмдерi этанол, янтар және сүтқышқылы болып табылады. Көп мөлшерде қышқыл түзiлгенiн күштi қышқылды ортада түсін өзгертетiн индикатор метил- рот көмегімен анықтауға болады.
.1.7. Бактериялардың өсуі мен көбею тәсілдері
Бактерияның өcyi деп, жасушаның барлық компоненттерінің бiр мезгiлде келiсiмдi түрде ұлғаюын айтады. Жасушаның өcyi шексiз емес. Ең үлкен өсу деңгейіне жеткен кезде жасуша бөлiнедi. Бактериялардың көпшiлiгi көлденеңінен екіге бөлiнедi (4а, 4б- суреттер). Грамша ОҢ боялатын бактериялардың көпшiлiгiнде бөлiну көлденең қалқаның шетiнен ортасына қарай синтезделуi арқылы жүредi. Грамша теріс боялатын бактериялардың жасушаларының көпшiлiгiнде көбею ортасынан тартылып, екіге бөлiну арқылы жүредi.
Бактерия жасушасының бөлiнуi, бактерияларда жартылай консервативтi механизммен өтетін хромосоманың репликациялану циклi бiткеннен соң бiраз уақыттан кейiн басталады. Бұл кезде хромосоманың ДНҚ-ның әр жiпшесi туынды днқ үшiн матрица ретiнде пайдаланылады, Бактериалық хромосоманың репликация процесiне 20-дан астам ферменттер қатысады. Нативтi бактериалдық ДНҚ екі спиралдi болғандықтан, репликация алдында матрицалық ДНҚ-ның аналық тiзбегi бөлiнуi керек. Бұл процеске энергияны сіңіретін реакция кезiнде қосарланған спиралдi ажырататын хеликаза ферментi, қайта бұрамалануды болдырмайтын топоизомераза (гираза) ферментi қатысады. SSВ-белогы бiршынжырлы ДНҚ-мен байланысып, спиралдардың қайта қосарлануына жол бермейді, Соның нәтижесінде репликативтiк айырша түзiледi, ДНҚ-ның жаңа тізбектерінің түзiлуi ДНҚ-nолuмераза ферментiмен жүзеге асырылады. ДНҚ-полимераза ДНҚ-ның жаңа тiзбектерiн жасауға (инициациялауға) қабілетті емес.
Бактериялардың ДНҚ репликациясы барлық ДНҚ екі еселенгенше жүредi. Репликация тек қана бiр таңдаулы аймақта ғана басталады, ол аймақты origin (origin- ағыл. бастамасы) деп атайды, бұл жерде нуклеотидтер белгiлi бiр ретпен орналасады. Оrigin-де бiр немесе екі репликативтi айыршалар түзiле алады. Морфологиясы. Стафилококтардың барлық түрлері шар тәрізді, дұрыс пішінді диаметрі 0,5 - 1,5 мкм жасушалар, грам оң боялады, кеңістікте дұрыс емес бөлініп жүзім шоғырына ұқсас шоқтық түзеді (18,19,20- сурет). Жалғыз және қосақталған жасушалар да кездеседі. Спора түзбейді, талшықгары жоқ. Кейбір штамдары капсула түзеді. Ь-пішін түзуі мүмкін. Жасуша қабырғасында рибитолтейхой және глицеролтейхой қышқылдары және А протейінімен байланысқан жасуша қабырғасында көптеген пептидогликандар кездеседі. 8.аигеиз-тің А ақуызы адамның және көптеген сүтқоректі жануарлардың І§0 Рс-фрагментімен байланысады. Көптеген стафилококтар беткей орналасқан капсула түзеді.
Дақылдандыру. Стафилококтар қарапайым ортада (рН 7,0-7,5) өседі және факультативті анаэробтар, оорганотрофтар. Каталазасы бар, оксидазасы жоқ. Аэробты жағдайда өсіргенде амин қышқылдар және аминдерді, анаэробты жағдайда - қосымша урацил және көмірсуларды қажет етеді. Жоғары осмостық сымға төзімді, соған байланысты стафилококтар құрамында тұздың жоғары концентрациясы бар екгивті қоректік орта - сарыуызды - тұзды агар немесе сүтті -тұзды агарда өсе алады. (18,19,20- сурет). рыуызды - тұзды агарда бұлыңғыр, айнала - шеті тегіс, домалақ пішінді әртүрлі пигментгелген (сарғыш, "ы, қызыл - сары түсті) колониялар түзеді. Колониялардың түсі липохромды пигментпен байланысты, гі бар жағдайда түзіледі, қан, көмірсулар немесе сүт қосылған қорекітік орталарда айқын белгіленеді. гменттің таксономиялық маңызы жоқ. Құрамында 8-10% ЫаСІ бар ортада жақсы өседі. Сондықтан "ыуызды - тұзды агарда лецитовителлаза ферменттің түзілуіне байланысты колониялар айналасында тәрізді сақина орналасады. Қанды агарда колониялар айналасында гемолиз аймағы пайда болады. ық қоректік ортаны стафилококтар біркелкі лайландырады, кейін кілегейлі тұнба пайда болады.
Морфологиясы. Стрептококтар үсақ, шар тәрізді жасушалар, тізбектеліп немесе жүптас орналасады, ғрам оң, спора түзбейді, қозғалмайды (21,22- сурет). Стрептококтардың көптеғен штамдар ғиалурон қышқылынан түратын капсула түзеді. Жасуша қабырғасы ақуыздан, (М-, Т- және К- антигені көмірсудан (топтық спецификалық) және пептидоғликаннан түрады. Олар Ь-пішініне жеңіл гүрде ауыса Стрептококтардың беткейлі фимбрияларында орналасатын негізгі адгезині - липотейхой қышқылы бар
Дақылдандыру. Факультативті анаэробтар, капнофилдер, кейбір түрлері микроаэрофилдер. Көптеге түрлері анаэробты жағдайды талғайды. Көмірсу, қан, сарысу, асцит сүйықтығымен байытылған қорек орталарда өседі. Тығыз қоректік ортада үсақ, сұр түсті колониялар түзеді. Сұйық қоректік орта стрептококтар түбінде тұнба беріп өседі. Стрептококтар - факультативті анаэробтар. Қанды агарда альф" гемолиз (жасылдану) және бетта-гемолиз (толық), гамма-гемолиз (көзге көрінбейді) береді (21- сурет Адамның негізгі аурулар қоздырғыштары А тобына жататын бетта-гемолиз беретін түрлері.
Пневмококтар 0,1 % глюкозамен байытылған қанды немесе сарысулық ортада жақсы оседі. Сүй қоректік ортаны біркелкі лайландырады және жапалақ қар секілді тұнбаға түседі; түрып қалған дақьи түнбасы қалыңдайды. Тығыз қоректік орталарда нәзік жартылай мөлдір, шеттері тегіс диаметрі 1 колониялар түзеді; кейбір жағдайларда ортасы шұнқыр жазық колониялар пайда болады; стрептококтард" колониялары бір-бірімен қосылмайды. Қанды агарда пневмококтардың колониялары альфа-гемолиз түзе, де, түссізденген жасылтым аймақпен қоршалады. Стафилококтармен салыстырғанда ферментті белсенділігі томен. Хемоорганотрофтар; метаболизмі ашу арқылы жүреді; клиникалық маңызы бартүрл глюкозаны сүт қышқылына дейін ыдыратады. Каталазасы жоқ.
Басқа стрептококтардан пневмококтарды ажыратып-анықтау үшін оптохинмен сынама қояд (олардың өсуін тежейді); жасыл стрептококтардан айырмашылығы пневмококтар инулинді ыдырата және өтке сезімтал (дезоксихолат сынамасы).