9 Тақырып Өндіріс факторларының нарығы және факторлық

табыстардың құрылуы

Жалақы: мәнi, формалары, жүйелерi

Нарық үрдістерiн зерттейтiн бүгiнгi экономикалық теорияда – еңбек күмәнсiз өндiрiс факторы, ал жалақы – жұмыскердiң еңбегiн пайдалану бағасы деп есептеледi. Еңбек кең тараптан қаралып, пайда алушының кандайы болмасын, ол соның iс-әрекетi деп түсiнiледi. Осы бағыттан қарағанда, елдiң ұлттық табысының көлемiндегi жалақының үлесi елеулi болады.

Жалақының жалпы (орташа) дәрежесi iс-әрекет түрлерiне байланысты жiктелiп дараланады. Бұған жалақының кең деңгейлi әр түрлi нақты ставкалары жатады. Осымен қатар еңбек нарығындағы бәсекенiң әр түрлi факторлары, кәсiподақтарының ықпалы, мемлекеттiң жұмыспен қамту саясаты, кәсiпкердiң жұмыскер жалдауға жұмсайтын шығындары, қолданылып жүрген еңбекақы жүйесiнiң ерекшелiктерi әсер етедi.

Жалақының нақты мөлшерлемелері, нарық экономикасында еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасымен белгiленедi. Таза бәсеке нарығы мына жағдайларда талап етедi: жұмыскерлердi жалдайтын бәсекелес фирмалардың көп болуын, жұмыс орнын таңдауда балама мүмкiндiгi болатын, бiрдей квалификациясы бар жұмыскерлердiң көп болуын, жалақының нарықтық ставкасына кәсiпкерлер мен жұмысшы жағынан бақылаудың болмауын, жұмыссыздық пен кәсiподағының ықпалының болмауын талап етедi. Осындай жағдайларда балама жұмыс орындарынан еңбектiң осы түрiне жаңа жұмыскерлердi тарту үшiн фирмалар жалақы ставкаларын көтеруге мәжбүр болады. Жалақы ставкасы уақыттың балама пайдалану мүмкiндiгiн жiберiп алғандықтан болған шығындарды өтеуге (орнын жабуға) тиiстi. Жоғары дәрежедегi жалақы осы жұмыс орнына көп жұмыскерлер тартады. Бiрақ кәсiпкерлердiң әрқайсысы жалпы жалақы ставкасына ықпал етпейтiн жұмыскерлер санын жалдайды.

Жалақыны реттеуге мемлекет пен кәсiподақтар елеулi әсер етедi.

Монопсония жағдайында жұмыскерлер жалдауға кәсiпкердiң монополистiк күшi болады және жұмыскерлерге, олардың санына тiкелей байланысты, жалақының белгiленген көлемiне келiсуге мәжбүр етедi. Егер фирма еңбектiң нақты түрiнiң жалпы ұсынысының елеулi бөлшегiн жалдаса, онда жалданатын жұмыскерлердiң саны олар үшiн белгiленген жалақының мөлшерлемесiне әсер етуi мүмкiн. Егер осы фирма үшiн еңбек ұсынысының қисық сызығы және еңбек нарығындағы жиынтық ұсыныстың қисық сызығы тура келiп беттескен болса, онда жұмыскерлердiң көбiрек санын тарту үшiн және осымен бiрге еңбектiң осы түрiмен айналысып отырған жұмыскерлер үшiн, бәсекелес нарықпен салыстырғанда, жалақы мөлшерлемесiн өсiруге мәжбүр болады. Басқаша айтқанда, монополистер үшiн ресурстың (еңбектiң) шектi шығындары жалақының мөлшерлемесiнен артық болады. Осындай жағдайда пайданы барынша өсiруi үшiн монополист бәсекелiк жағдайдағыдай емес, жалақының төмендеу мөлшерлемесiне жұмыскерлердiң азырақ санын жалдауға тырысады. Жұмыскерлер, олардың шектi өнiмнiң ақшаға шаққан көлемiнен мөлшерлемесi төмен жалақы алады.

Егер нарықта олигополияның (3-4 фирмалар белгiлi нақты еңбек нарығында ұсынылған еңбектiң басым көбiн жалдайды) үстемдiгi болса, онда фирмалар әдетте бiрлесiп, монополист тәрiздi әрекет етедi.

Еңбек төлемiн реттеуге мемлекет және кәсiподақтары мәндi ықпал етедi. Дамыған елдерде салыстырмалы жоғары жалақықамтамасыз етiлiп, олардың осы замандағы рөлi елеулi өсiп отыр.

Фирма жалдайтын жұмыскерлердiң жалақы мөлшерлемесiнiң қалаыптасуына кәсiподақтарына ықпалы көп бағытта жүрiп отырады.

Атап өткен жөн, кәсiподағының мүшесi емес жұмыскерлер және жұмыссыздар да жалақының мөлшерлемесiнiң қалыптасуына ықпал етедi. Олар кәсiподақтары монополияландырылмаған салаларға беттейдi және еңбек ұсынысының өсуi арқылы жалақының салалық тепе-теңдiк бағасын түсiредi.

Жұмыскерлердi жоғары өнiмдiлiкке және еңбектiң тиiмдiлiгiне ынталандыратын сыйақымен қамтамасыз ету прициптерiн таңдауда, еңбекақы жүйесiнiң реформасы кәсiпорындарына дербестiк бередi, отандық жалақы жүйесiн құруда шетел кәсiпкерлерiнiң тәжiрибесiн пайдалану артық болмайды. Шетелдер кең қолданатын еңбекақы жүйелерi мыналар:

• жұмыскер белгiленген еңбек өнiмдiлiгiнiң дәрежесiн игермесе де, оны кепiлдiк минималдық жалақымен (тарифтiк ставка) қамтамасыз ететiн жүйе;

• қол жеткен еңбек өнiмдiлiгi дәрежесiнен тәуелдi пропорцияда жалақыны, оның минималдық шегiнен максималдық шегiне дейiн өзгертетiн жүйе;

• жұмыскерлердiң пайдаға және жұмыскерлiк меншiк жасауға қатынасу жүйесi.

Ақырғы жалдары шетел фирмалары жұмыскерлердiң мотивациясын күшейту үшiн олардың пайдаға қатысуы мен жұмыскерлiк меншiктi жасауына қатысуының әр түрлi жүйесiн ұтымды қолданып отыр.

Тәжiрибеге сүйенсек, осы жүйенiң екi жыл бойы енгiзiлiп қолданылуы еңбек өнiмдiлiгiн орта есепппен 10-15% көтередi. Осыған жетудi қамтамасыз жұмысына бұрынғыдан да айқын «тығыз қатынасуы.

Жұмыскерлердiң фирма жұмысын нәтижесiне «тығызң қатынасуы, меншiктi иелену мотивациясын оятып жандандыру, жүрiп жатқан барлық iс-әрекеттерге қатынасты екендiктi жауапкершiлiкпен сезiнудi тәрбиелеу – осы және басқа жағдайлар жоғарыда айтылған нәтижеге жеткiзген. Жұмыскерлердiң пайдаға қатынасуы, салық жеңiлдiгiн қолданып, осы жылғы пайдадан олардың үлесiн «жұмысшылар қорларынаң аударым формасында жасау арқылы жүредi. Жұмысшы меншiгiнiң құрылуы жалақыдан жасалған аударымдар жинағын жеңiлдiктер қолданып өндiрiске салу арқылы орындалады.

Пайдаға жұмысшының қатынасуы әр елдерде мемлекеттiк заңдармен реттелiп отырады. АҚШ пен Англия дәстүрге сай пайдаға қатысудың реттелмейтiн нысаны қалыптасқан. Бұл фирма қызметтерiне мемлекеттiң араласу тәжiрибесiнiң өте төмен екенiн сипаттайды. Скандинавия елдерiнде, Франция мен ФРГ-да еңбекшiлердiң қаржылық қатынасулары мемлекеттiк реттеу арқылы жүредi.

Американдық және ағылшындық кәсiпорындарының жұмысшы қорлары салық жеңiлдiктерiн қолданады және бұларға акциялар алу үшiн жеңiлдiктер берiледi. Американдық және ағылшындық компаниялардың қатынасуға бөлiнген барлық қаражаттарына салық салынбайды. Осымен қатар олардың арзан несие пайдалануға және инвестициялық жеңiлдiктерге құқы бар.

ФРГ, Франция және Скандинавиялық елдердiң еңбекшiлерiнiң қаржылық қатынасы жүйелерiнiң ерекшелiгi – ол осы елдердiң кәсiподақтарының күштi әсерi. Осының көрiнiсi – жұмысшы қорларының басқару органдарында олардың кең қатынасуы және персоналының өкiлеттiлiгi.

ХХ ғ. 80-жылдардың бастапқы кезеңiнде батыс елдерiнде, меншiкке қатысудың төменде көрсетiлген нысандары кең тарады:

• ФРГ-да жалақыдан төлем аудару, жұмысшылық қорлану және қызметшiлер акционерлiгi арқылы «жұмысшыларда меншiктiн құрылуың;

• Францияда жүзеге асқан кәсiпорын пайдасынан және әлеуметтiк акционерлiгiнен «арнаулы қатынасу резервiнң құру (қалыптастыру) арқылы пайдаларға қатынасу;

• Швецияда пайдаларға жалақыдан аудару арқылы, инвестицияландырудың жұмысшы қорларын құру;

• Нидерландияда – пайдаларға қатынасу, сыйлық қорлануы және жұмыстың қорлануы (өнеркәсiп және мемлекеттiк мекемелер секторында);

• Данияда – пайдаларға қатынасу және әлеуметтiк акционерлiктiң болуы.

Барлық аталған елдерде жұмысшыны қорландыру жоспарлары кең тараған. Мұнда компаниялардың акцияларына салынған, немесе, әр түрлi пайыздық қағаздарға салынған қаражаттардың белгiлi максимумын жұмысшының есепшотына аудару көзделген.

Жұмысшыны қорландыру акционрелiк компаниялардың, тiптi мемлекеттiң қатынасумен толықтырылып отыр. Жұмысшы жинақтары акционерлiк компаниялардың, мемлекеттiң белсендi қатынасуы арқылы, толықтырылып өсiп отырады. ФРГ мен Нидерландыда жұмыскерлер сыйлықақы төлемдерi арқылы өздерiнiң салымдарына мемлекеттiк субсидия жасауға құқы бар.

ФРГ-да бұлар жылдық салымның 30-дан 40% (асырауындағы жандардың санына байланысты) құрады. Жұмысшыларға кәсiпорындарының өздерi және жергiлiктi федералдық үкiмет органдары несие төлей алады. Нидерландыда (сыйлықақы жүйесiнiң шеңберiнде) сыйлықақы төлемi қорларына аударым жасалатын мерзiмiмен бiрге жасалады. Практика жүзiнде кәсiпкерлер жарнасы және қосымша жалақы есептеу қолданылады. Соңғылар жұмысшылардың есепшоттарына акциялар, облигациялар немесе қатынасу сертификаттары түрiнде, бiрақ жалпы салым қорларының 20%- нен жоғары емес, есептеледi. Францияда қатынасуға мемлекеттiк демеу қаржыландыру тәртiбi қарастырылмаған, бiрақ әлеуметтiк акционерлiктiң есеп-шоттары кәсiпкерлердiң еркiн жарналарымен (жұмысшының айлық орташа табысының жартысына дейiн) толықтырылуы мүмкiн. Осы қарастырылған елдерде қатынасу тәртiбi үшiн жасалатын салық жеңiлдiктерi заңдармен бекiтiлген.

Меншiкке қатынасудың ұжымдық нысандарына келсек былай деуге болады. Әзiрше бұл туралы бiрдеме айтуға болмайды. Өйткенi, АҚШ өзiнде акционерлiк капитал негiзiнде санаулы ғана кооперативтер құрылған. Басқа елдердегi жағдай бұданда төмен. Осы бағыттағы тәжiрибе шектеулi және нашар тараған болып отыр.