26. Хх ғ. 20-40 жж. Қазақстандағы тоталитарлық жүйенің қалыптасуы.

Азамат соғысы елге тоқырау мен құлдырауды әкелді. Қазақстанда 250 (307-ң ішінен) ұлттық ұйымдар шара қолданбады. Жезқазған және Успенск кендері суға батырылды, Ембі мұнай шығару орындарының 147-сінен тек 8 ғана қанауға жарамды болды. Ауыл шаруашылығы шығынға ұшырады. 1921 жылы наурызда РК(б)П Х съезі нарық экономикасын құрудың шешуші шарасы қолданылды. Дәл айтқанда Жаңа Экономикалық Саясатқа көшу азық-түлік салығымен алмастырылды, еңбек заңында борыштылық алынып тасталды, сауда жасау еркіндігі рұқсат етілді, жер арендасы, жалдамалы жұмысты және шаруашылық есеп-қисап қолданылды. Мемлекет тек өзіне жеке тармақтар мен үлкенірек ғимараттарды басқаруға қалдырды, қалғандары денационализацияланды – кооперативтерге, жеке тұлғаларға арендаға берілді.

Жаңа экономикалық саясат шеңберінде жасалып, жеделдете жүзеге асырылған аса маңызды шаралар көп ұзамай Қазақстандағы ауыл шаруашылығының жай-күйін жақсартуға игі әсерін тигізді. 1925 жылдың аяғына қарай өндірістік өнімді өндіру деңгейі 1920 жылмен салыстырғанда 5-6 есе өсті және соғыстың алдындағы деңгейге 2/3 жуық мәнге ие болды. 1921 жылғы 17% өндіріс мекемесіне қарсы 60%-дан астамы іске қосылды. Республиканың ауыл шаруашылығының дамуының жағымды жақтары біліне бастады. Егін егу алқабы 3 млн га-ға жетті, астық жинаудың соғыс кезіне дейінгі деңгейі қалпына келтірілді. Мал өсіру саласы дағдарыстан шыға бастады. 1922 жылмен салыстырғанда мал басының саны 1925 жылы екі есе көбейді. Теміржол магистралінің жұмысы қалыпқа келді. Қайтадан теміржол тармақтары іске қосылды: Петропавл-Көкшетау, Славгород-Павлодар және басқалары. Өзен транспорты қалпына келтірілді.

Осылайша елдің шаруашылығы дағдарыстан шыға бастады. Нарықтық, тауар-ақша қатынасының деңгейі қалпына келтірілді, ал жеке меншіктің құрылымы көпукладты сипат алды.

1920 жылдардың ортасында ССР-де социализмді құрудың доктринасын жүзеге асыруға кірісті. Ол өзіне 3 маңызды буынды біріктірді: индустрияландыру, ұжымдастыру және мәдени революция.

Маңызды приоритет болып индустрияландыру болып жарияланды. Қазақстандағы индустрияландырудың негізгі принциптері мен әдістері негізінен бұрынғыдай бүкіл ел үшін бірдей болды. Бірақ басынан бастап Қазақстанның шикізаттық дамуының бағыты анықталды. Негізгі міндеті Қазақстанның табиғи ресурстарын геологиялық зерттеу, теміржолдардың құрылысы, ауыр индустрияның дамуы, ең бастысы оны өндіретін тармақтары: жанармай, көмір, мұнай, қара және түсті металлургия.

Қазақстандағы индустрияның дамуының ерекшелігі өндіріс мұнда басынан қайта басталды. Капитал салымының басым бөлігі ауыр өнеркәсіпке – 83,6%, түсті металлургияға – 44,5%, ал мұнайға – 20%, көмір – 15,3%, химиялық – 4,8%, электр энергетикасына – 8,5% капитал салымының көп бөлігі жұмсалды.

Пайдалы қазбалардың жеке базаларында соғыс жылдарына дейінгі бесжылдық алдында заманға сай ірі мекемелер: Шымкент қорғасын, Ащысай полиметалл, Балхаш мыс балқыту, Ақтөбе химия комбинаты, Кенді Алтайдың түсті металл заводы, Қарағандының көмір шахталары, электр станциялар, тамақ өнеркәсібі салынды. Қазақстан түсті металл өндіру бойынша елде екінші орынға, мұнай өндірісі бойынша үшінші орынға шықты.

Индустрияландырумен қатар жоғары мамандандырылған инженер-техник жұмысшыларының кадрын дайындау үрдісі жүрді. Егер 1926 жылы халық шаруашылығындағы жұмысшылардың саны 10,7%, 1939 жылы олардың саны 33,8% болды.

Сонымен қатар индустрияландырудың жағымсыз жақтары да болды. Ол үлкен қаржыны қажет етті, ол қаражат ауыл шаруашылығы мен ішкі заемнен алу жолымен алынды. Жоспарды сапалы көрсеткіштерге зиян көрсете отырып қандайда жолмен орындау елдің қаржы жағдайына қарсы бағытталды. Өндірістің алдыңғы еңбек озаттары, жарыс, тәртіпті қатаңдатуға күрес тек кейбір қиындықтарды жеңуге мүмкіндік берді, бірақ жалпы толқуды тоқтата алмады.

Социализмді құрудың доктринасының екінші буыны ұжымдастыру болды. Ол қазақ ауылдары мен қыстақтарды біріктіруге күрес түрінде күштеу жолымен дамыды.

Қазақстан ұжымдастыруы 1932 жылдың күзінде аяқтауға міндетті аймаққа жатты. Бірақ ол тұрғылықты тұрғындардың өмірінің ерекшеліктерін есепке алмай жүргізілді, ұжымдастыруды өткізу мерзімі бұзылды, колхозшыларды жаппай маршпен құруды бастады. Егер 1928 жылы Қазақстанда қазақтардың барлығынан 2% ұжымдастырылса, 1931 жылы қазанда 65%-ға жетті. Күштеу шаралары заңсыз тұтқындауға ұласты, сайлау құқығынан айырды, көбісі ату жазасына кесілді. Тек 1931 жылдың өзінде Қазақстанның ОГПУ органдарымен 21 мыңнан аса адам тұтқындалды, 657 ірі байлар елден шығарылды, 1067 бай шаруашылығы жер аударылды, 145 мың мал басы тәркіленді. Мал шаруашылығының көшпелілерін күштеп көшіру болды.

Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен көшіру өте қорқынышты жағдайда болды. Ауыл шаруашылығында шаруаларды жерден айырғаннан кейін егін түсімі күрт төмендеді. Дәстүрлі құрылымның бұзылуы мал шаруашылығы үшін апатқа айналды. Ұжымдастыру алдында Қазақстанда мал басының саны 40,5 млн болса, 1931 жылғы 1 қаңтар қарсаңында тек 4,5 млн бас қалды.

1931-1933 жылдар аралығындағы аштық кезеңінде 2 млн қазақ және 200-250 мың басқа ұлт өкілдері өлді. Аштықтан және қуғын сүргіннен 1 млн адам Қазақстаннан қашып кетті. Мемлекеттің күштеу саясаты шаруалардың наразылығын тудырды. 1929-1931 жылдарда 400-ден аса қарулы көтерілістер болды, оған 800 мыңға жуық адам қатысты. Ірі ошақтар ең қатыгез жолмен реттеуші әскермен басып – жаншылып отырды. Көтеріліске қатысқаны үшін ОГПУ органдарымен 5551 адам сотталды, олардың 883-і атылды.

Осылайша Кеңес үкіметі уәде берген молшылықтың орнына ел аймақтың үлкен аштық пен көптеген репрессияларға ұшырады.

30 жылдардың ортасында кеңестік ұлттық – мемлекеттік құрылысының үрдісі аяқталды және 1936 жылы желтоқсанда СССР Конституциясы бойынша Қазақ АССР құрама республикасына ауыстырылды. Республиканың формальді статусы СССР құрамында өзгертілді, бірақ суверенизация жоспары бойынша бұрынғыдай құқықсыз және орталық өкіметке бағынды.

Осы тоталитаризм режиміндегі көптеген репрессияның кезеңі болды, алып концентрациялы лагерълер құрылды: Карлаг (Ерекше режимді Қарағанды лагері), Дальний, Степной, Алжир – «Отанның сатқындарына» арналған арнайы әйелдері мен жанұясының мүшелеріне арналған Ақмола лагері. 1930-1940 жылдарда даму адамдарды күштеп жер аударту (депортация) әлеуметтік жағынан, кейін ұлттық белгілері бойынша жүргізілді. 1939 жылы жазбалар бойынша жаппай депортация алдында Қазақстанда 54,7 мың поляк, 3,6 мың латыш, 808 литвалықтар тұрды. 1941 жылдан 1944 жылға дейін Қазақстанға фашистерге көмектесті деген айыппен 349713 немістер, ингуштар мен шешендердің көптеген мөлшері, және де балғарлар, түрік-месхеттер жер аударылды. 1946 жылы қазанда республикада 8906982 арнайы жер аударылғандар болды. Жалпы алғанда 30-50 жж. Қазақстанға азғантай есептеулер бойынша ГУЛАГ тұтқындарын есептемегенде 1560 мың адам жер аударылды. 1920 жылдан 1953 жылға дейін жуықтап алғанда 110 мың адам саяси репрессияға ұшырады (қазіргі күнде 96 мыңға жуық адам реабилитияландырылды). Сталиндік репрессияның құрбандары барлық Қазақстан халықтары – 80 ұлттан астам өкілдері болды.

«Буржуазиялық ұлтшылдар»-деп аталған Алаш Орданың бұрынғы қайраткерлері А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Досмұхаметовтар және ұлттық интеллигенцияның физикалық түрлері жойылды. Репрессияға ұшыраған 4297 адам болды, оның 206 адамы ату жазасына кесілді. Жоғарыда аталғаннан басқа көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Т.Рысқұлов, О.Жандосов, С.Сәдуақасов, С.Сейфуллин, Б.Майлин және басқалары жазаланды. Үкімді жиі «үштік» деп аталатын НКВ органының бөлімдері шығарды. Олар сотсыз тәртіп бұзған адамдарды жазалады.

Сонымен ХХ ғасырдың 30 жылдарының соңында өңірде әлеуметтік, экономикалық өзгертулер, мәдениет саласындағы жетістіктер, ғылым мен білім, тоталитарлық режимнің қатаң бақылауында болған Қазақстан үшін жасалған Кеңес одағының статусы Қазақстанның Кеңес одағының құрамында одан әрі дамуын анықтады.