17. Хх ғ. 20-шы жж. Орта Азия мен Қазақстандағы әкімшілік-аумақтық өзгерістер.

1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін Түркістан генерал-губернаторлығы терри-ториясының көптеген бөлігі 1918 ж. мамыр айында Түркістан өлкесі Кеңесте-рінің V-cъезінде құрылған Түркістан Автономиялы Социалистік Республика-сының құрамына өтті. Оның құрамына Қазақстан жеріндегі Жетісу және Сырдария облыстары кірді. Одан кейін, 1921 ж. Түркістан Республикасы БОАК-тің 1921 ж. 11 сәуірдегі Декретіне сәйкес РКФСР құрамындағы Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы болып қайта құрылды. Осы жылы БОАК-тің 1921 ж. 11 сәуірдегі Декреті қабылданғанға дейін Түркістанда ұлттық-территориялық межелерді жүргізу үлкен дайындық жұмыстарын талап етті, ал осы кезде аймақта жағдай ауыр еді. Аймақтағы саяси-экономикалық жағдай күрделі болғандықтан, Орталық Азияда мемлекет-тердің шекараларын ұлттық құрамына қарай бөлу тек 1924 ж. ғана іске асты.

1925 ж. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу аяқталды. Осы кезде Қазақ АКСР-нің құрамына Сырдария және Жетісу облыстары, Қара-Қалпақ автономиялы облысы және көптеген уездер қосылған болатын. Осындай қиын жағдайда қазақ халқының тарихи жерлері өз иелігіне қайтарылды, жерлердің қосылуынан республика халқының саны өсіп, 1926 ж. санақ бойынша 6,6 млн. адам болса, оның 3,6 млн. қазақтар еді, яғни, қазақтар республика тұрғындарының -61 %, орыстар – 1,2 % млн. (18 %), украиндар – 0,8 млн. (12 %) құрады.

Орта Азиядағы ұлттық-территориялық межелеу аяқталғанына қарамастан, одан кейінгі жылдары да Орта Азия республикалары арасында шекара сызығын анықтауға қатысты тартыстар мен келісімдер жалғаса берді. Қазақстан мен Қырғызстан шекарасын анықтау мақсатында Әулие-Ата уезінің аумағы, табиғи және тарихи, ұлттық бөлінісі анықталуы қажет болды, уезд батысында Ташкент уезінен Арабик өзенінің сағасына дейін, бұл арадан Арық бел өзенінен Көк саймен түйісетін жеріне дейін созылып барады. Шекара сипаттамасы 1926 ж. Әулие – Ата уезі арқылы жүргізіліп, Қазақстан мен Қырғызстан үшін картаға енгізілуге ұсынылды [17].

1926 ж. БОАК жиналысы өтіп (онда төрағалықты М.И. Калинин және хатшы С. Асфендияров жүргізген) қабылданған қаулы бойынша, Қазақстан мен Қырғызстанның шекаралық сызығы анықталды. Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл облысы жерімен шектескен жеріндегі Сусамыр жайлауы Қазақ пен Қырғыз АКСР-ларына (шекара сызығы бойымен) жалпы пайдалануға шешім қабылданды.

1927 ж. соңы мен 1928 ж. басындағы Қазақстанның әкімшілік- аумақтық құрылымындағы өзгерістер елді жалпы әкімшілік-құрылымдық аудандасты-рудың бір бөлігі болатын. Республикадағы жаңа әкімшілік-аумақтық құрылым жобасы бойынша губерния, уезд, болыстар таратылып, үш сатылы: округ-аудан-қала, село, ауыл жүйесі енгізілді. Бұл жерде жалпы ортақ шаруашылық және аумақтық экономикалық тиімділігін қамтыған округ, белгілі нүктелерге, айналадағы байланыс және транспорт құралдарын оңтайлы пайдалану сияқты маңызды факторлар ескерілді.

18. 1921-1922 Жж. Жер-су реформасы. 20-жж. Аштық және оның салдарлары.

Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.

1921 жылы сәуірде бұрынғы Сібір және Орал казак әскерлеріне берілген жерді қазақтарға қайтару туралы декрет нәтижесінде Ертіс өңірінен 177 мың десятина жер қайтарылды. Оралдың сол жағалауынан 208 мың десятина жер қазақтарға берілді.

1921 жылы Жетісуда жер – су реформасы жүргізілді. Нәтижесінде қазақ, қырғыз, ұйғыр еңбекшілеріне 460 мың десятина жер қайтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның қазақ және орыс халқына жер беру үшін көлемі 1 млн. десятинадан астам жер қоры құрылды.

1921-1922 жылдары аграрлық қайта құрулар нәтижесінде 300 мың адам Қытайдан Қазақстанға оралды.

Реформаны жүзеге асыруда қателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жағдайда қоныс аударушы кедейлер жерден айырылды. Қоныс аударушылар негізінен отаршыл – кулактар қатарына жатқызылып, қазақтар мен қоныстанушылар арасында ұлт араздығы туып отырды.

Сөйтіп, 1921 – 1922 жылдардағы жер – су реформалары нәтижесінде патша үкіметі алған жер түгел қазақ еңбекшілеріне қайтарып берілді.

Ауылда әлеуметтік өзгерістер мен жер реформаларын жүзеге асыру үшін бұқаралық ұйым 1921 жылы «Қосы одағы» құрылды (1930 жылдан «Кедей одағы» атанды).

Оныңміндеттері: 1)Еңбекартельдерінқұру. 2)Кедейлергежерберу. 3) Еңбекшілердің саяси сана – сезімі мен мәдени деңгейін көтеру.