Философиядағы субстанцияның мәні. Монизм, дуализм, плюрализм.

Монизм - пантеизм шындықтың бiрлiгi туралы ілім, негізі - бiр субстанция, бір бастама. Монизм материалистік немесе идеалистік бола алады. Материалистiк монизм: XVIII-шi Чун, Демокрит, Эпикурдiң ваны, Сазай лукрециясы,., Фейербах, марксизм, позитивизм. француз материалисттарының философиясы

Дуализм (екі жақты) - материалдық және рухани мәдениетті екі қарама - қарсы, бірақ негізі мәдени элементте бір - бірімен тығыз байланыста болады деп қарастыратын ілім, яғни мәдениет дуализмі.

Екi жақтылық - екi қарама-қарсы бiр-бiрлерiнiң әсер ету әлемiндегі дүние тану. Бұл әр түрлi бастама бола алады: Құдай және әлем; Рух және материя; Жақсылық пен жамандық; Ақ және Қарасы; Құдай және iбiлiс; Жарық және қараңғылық; Инь және ян; Еркек және Әйелi және тағы басқалар. Тән көп философтар және философиялық мектептерге екi жақтылық: Екi жақтылық мойындау ретiнде негiзгi тек қана жалғыз бастауға шығу (материалистiк немесе идеалистiк) монизмға қарсы тұрады, және көптiк болмыс бастауға бекитiн плюрализмның бiр түрi сияқты қарала алады. Дуализм термині 10 ғасырда неміс философы Вольфпен енгізілген және екі субстанцияны мойындауды білдірді: матреиалдық және рухани. Дуәлистiк позицияның өте iрi айтушыларының бiрi (рух ) саналы субстанцияға болмыс және (материяны ) ұзын бөлген Р.Декарт болды; Декарт бұл екi субстанциялардың (психофизикалық мәселенi) адамындағы арақатынастары мәселенi психикалық және физиологиялық процесстерге сәйкес бiр-бiрiмен тәуелдi болмайтын психофизикалық қатар тұрудың позицияларымен шештi.

Плюрализм - (лат. pluralis - көптік) сәйкес (немесе жиын) бiрнеше тәуелсiз болатын болмыс немесе өнер-бiлiмнiң негiздерi бастайтын философиялық оқу. Плюрализм термин X енгiзiлген. Вольфпен. Плюрализм сөз өзi рухани өмiрдiң әртүрлi облыстарының сипаттамасы үшiн қолданылады. Плюрализммен сол қоғамның саяси көзқарастар және партиялардың көп варианттарының бiр уақыттағы болуын құқықтарды деп атайды; плюрализмның көзқарасы Философиялық ауылы дүние танулар, дүние тану жолдардың қарама-қайшы бiр-бiрлерiнiң әртүрлi және тiптiлерiн болуды заңдылық және өйткенi Г.Лейбництiң әдiстемелiгi кеңiстiк туралы ұсыныс қабыл алмай және ол қатар материямен және оған тәуелсiз қазiргi болмыстардың дербес бастары туралы сияқты уақыт ретi құбылыстар немесе күйлердi бiр-бiр алмастыратын ретiнде уақыт бiр-бiрi тыс қазiргi жеке денелердiң жиынның орналастырылуы сияқты кеңiстiк өзара шамасында қарады негiзiнде жатты.

Философияның негізгі бағыттары. (қысқаша сипаттама).Ф.данегізгі екі бағыт бар:1) Материалистік бағыт дүниенің негізгі кез келген бір материядан тұрады, материя снаға тәуелсіз раелды өмір суретін, өзіндік заңдылықтармен дамуға қабілетті деп тұжырымдайтын пікір. 2) Идеализм бағыты материя мен сана қатынасында дүниенің бастамасы ретінде идеяны (сананы) рухты жақтайтын көзқарас. Сана дег. Мидын атқаратын қызметі.Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді: 1) Объективті и. 2) Субъективті и.

Философияның негізгі мәселелері мен сұрағы. Философиялық мәселелердің табиғаты. Ф.пәнінің зерттейтін сурақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және сансыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орны, жан рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология, диалектика және оның заңдары.Энгельстің тұжырымдауы бойынша ф.негізгі сұрағы ойлаудың болмысқа, рухтың табиғатқа қатынасы. Ф. Негізгі пәні мен объектісі адам және оның әлемдегі орны. Ф.негізгі мәселесі, бұл сурақтын 2 жағы бар.1жағы дүниенің негізі, бастамасы не-идея, рух па әлде материя ма деген онтологиялық сұрақ қояды, 2жағыадам баласы дүниені танып біле алама әлде танып біле алама деген гносеологиялық мәселе көрінеді.

Фома Аквинскийдің философиясы. Құдай, зерде және сенім проблемасы.Ортағасырлық ф.ң белді өкілдерінің бірі Фома Аквинский (1225-1274) ортағасырлық католик дінінің теологі, доминикандық монах, ортадоксальдық схоластиканы жүйеге келтіруші. Париж және Кельн универ.де білім алады. Ұлы Альберттің шәкірті. Негізгі еңбегі «Теология суммасы» (жиынтығы) Аквискийдің объективтік идиалистік ф.сы Аристотель ілімін теологиялық тұрғыдан түсіндіру, аристотелизмді христиан дініне сай ықшамдау нәт.де п.б. Аристотель фил.н Аквиский материалистік идеяларын алып тастап, идеалистік элементтерін (жаратқан иенің қозғалыссыздығы жайындағы ілімін) күшейту бағытында әрекет етті. Аквинский б.ша универсалдардың үш түрі бар:1)Жеке заттарға дейінгі (құдайдың құдіреті).2)Заттардың өздеріндегі (жекедегі жалпылық).3)Заттардың кейінгі түрі (адам санасында танылатын) Ф.ң нег.принципі сеніммен сананың үйлесімділігі. Оның пайымдауынша ақыл Құдайдың болмысын саналы түрде дәлелдеп, сенімнің ақиқаттағы қарсы пікірді қабылдамайды, барлық өмір сүретін заттар құдайдың құдіретті б.ша қалыптасады. Аквинский құдайдың олмысына 5 дәлел келтірді:

Ш. Уәлиханов қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеуші.Қазақтың белгілі ойшысы-ШоқанУалиханов Ш-ң ойынша, халықты қанаудан құтқару үшін билікті жою керек, сонда ғана халық бақытты болады. Қазақ еліндегі тәртіпті өзгертудің жолдарын іздеді.Ш-ң себептілік заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс болмайтынына кәміл сенетіндігібайқалады.Ш. сыртқы дүниенің санадан тыс ө-р сүретіндігін, оның объе-к заңдыл-ға бағынатындығын мойындайтын ф-қ көзқарас.өз халқ-ң артта қалушылығын жоюдың бірден-бір жолы ағартушылықта деп сенді.

Шығыстағы Ортағасырлық мұсылмандық философия. Шығыс перипатетизмі. Араб ф.ы мұсылман дінің қабылдаған және араб тілінде сөйлейтін шығыс халықтарыы ойшылдарының ортағасырлар дәуіріндегі ф.қ ілімдерінің жиынтығы. Араб ф.ң п.б. мутализиттердің (оқшауланғандардың) қаламның рационалдық дін ілімінің ертедегі өкілдерінің қызметіне байл.ты олар адамның ерік жігернің бостандығы мен құдайдың ерекше белгілері тур.мәселелерді талқылаудан бастап діннің шегінен шыққан және тіпті оның кейбір догматтарын мақсат еткен концепцияларды жасаумен аяқтады. ІХғас. арабтар ежелгі заманның жаратылыстану ғылымымен қатар ф.мен танысты. Олар Аристотельдің ф.на және оның нег.концепцияларын сол кездегі араб тұрмысына тұнғыш рет енгізген ойшыл Аль Кинди шығыс перипатетизимнің шығыс атасы есептелді.Араб мәд.араб халифаты сияқты көп ұлтты болды. Оның көркеюіне,дамуына арабтармен бірге түріктер де, берберлер де (мавр), парсылар менегипеттіктер де атсалысты. Екінші жағынан араб тілінің нег,де ежелгі шығыс мәд,мен антикалық мәд.ұштастырыла дамытылды, өзіндік дәстүрлі жалғасын тапты.Осыған орай Бағдат қаласы үлкен мәд.,рухани орталыққа айналды. Мұнда Платонның, Аристотельдің, Гиппократ мен Галеннің, Эвклит, Архимед, және Птоломейдің шығармалары араб тіліне аударылып, басылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Ал Хғас.да екінші орталық Периней түбегіңдегі Кордова қаласына ойыса бастап 16 ғасыр мәд.даму өзінің шарықтау биігіне көтеріліп, щегіне жетті. Аристотилизм ығымының ықпалы ф.я саласында өте күшті болды. Сөйтің мұс.н перипатизмнің нег.қаланды. Ол нег.екі бағытқа бөлінген еді. 1.Аль Кинди, Аль Фараби және Ибн Синаның атымен байл.ты шығыстық аристотелизм. 2.Ибн Туфецль және Ибш Руштың атымен байл.ты испан аристотелизмі. Алғ.кезде арабтар аристоль ф.ның неоплатониктер бұрмаланған нұсқасымен танысқанды. Кейіннен, Аристотельдің түпнұсқа еңбектері араб тіліне тікелей аударылып,зерттеу объектісіне айналған кезде ғана ол бұрмалаушылықтардың ықпалы жойылды. Сөйтіп араб мұсылман әлемі Платон және Аристотель еңбектерімен тікелей танысуға мүмкіндік алды.

ЫбырайАлтынсарин – Қазақстанда зиялы мектептің негізін салушы. Алтынсариннің демократиялық және гуманистік идеялары. Саясатқа ат салысқан тұңғыш ұстаз-Ы Алтынсарин халықты дүниеге "дұрыс көзқараспен" қарауға тәрбиелеуді өзінің нег-і мақсаты етіп қойған.Ы-й мектепте бала оқыта жүріп, қазақ даласында басқа да жаңа мектептер ашумен айналысты.Тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-төстеушілердің қысым қыспағынан құтқара алады деп, барлық күш-жігерін олардың білімін көтеруге арнаған.

Экологиялық проблема, оның ғылыми, әлеуметтік-философиялық және этногуманистік аспектілері. Экологиялық сананың қалыптасуы.Дүниеге құдыретімізді жүргіземіз, қолдан теңіз жасаймыз деп, кезінде милиарттаған сом қоғам байлығын шашып, Іленің суын байладық, сөйтіп, Балқаш көлін шөліркеттік. Міне ақыл-ойымыздың жаңсақ жерлері осындай. Айта берсек, олар көп. Семей полигонының қоғамдық өмірге, адамдардың денсаулығына тигізген зардабы өз алдына. 1949-1941 жылдары аралығында Семей ядролық полигонында 472 ядролық жарылыс орындалып, оның118-і ашық ауада жасалған. Осы жарылыстардың жиынтық күш қуаты Жапонияның Нагасаки, Хиросима қалаларында орын алған 1945 жылғы бір жылғы атом бомбасы жарылысынан 32мың есе артық екен. Осының өзңнен ақ қасиетті қазақ жері мен елі қандай қасіретті бастан кешіргенін әбден аңғаруға болады. Полигонның зардабынан айыға қойдық деуге әлі тым ерте. Қызылқұм, Сарыағаш, Орал өңіріндегі әскери полигондар, Аралдың Барсакелмес аралығындағы биологиялық қарауларды сынақ өткізу туралы тәуелсіздік жылдары ғана етіп білдік. «Семей - Невада» халықтың қозғалысы осынау кесапатты ауыздықтаған бірлікті күрестің көрінісі болды Бұл айтылған мәселелер бүгін де экологиялық проблемаларға айналып, әлемдік сипатқа ие болып отыр. Экология – табиғат пен қоғам байланысы туралы ғылым. Қысқасы, бүгінгі таңда табиғат қорғау мәселесі қоршаған ортаның тазалығы үшін күрес дүние жүзі елдерін, халықтарын қамтып отырған «Бір жеңнен қол, бңр жағадан бас шығаруды» талап ететін ғаламдық мәселеге айналды. Сон-н, елімізде таб, қорғау оның байлығын ұқыпты пайдаланумәселесі мемлекеттік саясат деңгейінде қаралып отырғаны да әбден заңды. Экологиялық тәрбиені жүйелі негізде қою да- уақыт талабы, экологиялық мәдениетке ие болып, табиғатқа туған анасындай аяулы сезіммен қарау – бүгінгі таңда әр азаматтың абыройлы борышы.

Элей мектебі: Парменид және Зенон. Болмыс және бейболмыс. Зенонның апориялары. Элей мектебі б.д.д.6-5ғ Элей қаласында п.б.фил.мек.Басты өкілдері Ксенофан, Зенон т.б.Мек.нег.сәселесә болмыс.Парменид болмыс ұғымын алғаш рет фил.енгізген, ежелгі грек философы.Пар.пік. болмыс пен бейболмыс тең емес, басқаша айт.болмыс нақты өмір сүреді де, бейболмыс деген жоқ нарсе.Пар.ойынша бейболмыстың болуы мүмкін емес, себ.оны танып білуге ж\е оны сөзбен жеткізуге болмайды. Бейболмыс болмағандықтан, болмыс жалқы, біртұтас ж\е қозғалмайды. Болмыстың өткен кезеңі де, болашағы да жоқ, ол өзгермейді.Пар.шәкірті ж\е оның ілімін жалғастырушы Зенон.Ол фил.тұңғыш рет диалог формасын қолдануға енгізді.Зенон үшін болмыста қайшылық жоқ, содықтан қайшылықты болмыс жалған болмыс.Зенон фил.тар.өзінің апорияларымен белгілі. Апория ежелгі грек ф. шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым.Апория заттың өзінде н\е ол туралы ұғымдағы қарама қайшылықтың нег.п.б.Апориялардың мәні:белгілі қашықтықтан өту үшін оның жартысын өту керек;жартысын жүріп өту үшін осы жартының жартысын өту керек, сөйтіп осылай кете береді. Бұдан шығатын қорытынды қозғалыстың басталуы мүмкін емес.

Эллиндік философияның негізгі бағыттары: эпикуршылдық, стоицизм, скептицизм. Эллинизм дәуірінде платондық Академия, аристотельдік Ликей киники мен кирен мектебі өз қызметін жалғастырды. Осы кезде эллиндік дүниеге өз ықпалын жүргізуге бәсекелес үш жаңа филос. мектеп: скептицизм, эпикуреизм мен стоицизм пайда болды. Скептиктер мектебінің негізін б.з.б. 4 ғ-дың 2-жартысында Пиррон қалады. Бұдан кейін скептицизм Платон академиясымен қосылды. Өз ілімін Демокриттің атомдық ілімі мен киренаик. этиканың негізінде жасаған Эпикур мектебі эллиндік дәуірдің дүниеге деген көзқарасына елеулі ықпал етті. Стоицизмнің негізін салушылар – китиондық Зенон, Клеанф пен Хрисипптің қызметі б.з.б. 3 – 2 ғ-ларда өтті. Сократқа дейінгі философияның (бәрінен бұрын Гераклиттің) тұғырнамасын жаңғырта отырып, стоиктер ғарышты біреуі адам болып табылатын сан алуан логостарға бөлінетін саналы отты тыныс алу деп түсіндірді. Б.з.б. 2 ғ-дың ортасынан діни мифол. дәстүрлері бар Грекия мен Шығыс философиясының жақындасу процесі басталды. Бұл процестің негізгі тұлғасы пифагорлық, платондық және стоиктік философияны қосқан Посидоний болды.Стоиктер мек.нег.сал. Зенон. Өкіл. Сенека, Эпиктет,Марк.Стоиктердің басты идеясы сыртқы дүниенің түрлі әсерлерінен құтылу болды.Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін философтар табиғатпен бірлікте болуға шақырып, байлықты, әсемдікті жақтады.Эпикуршылдар мек.нег.сал. Эпикур.Өкілі Лукреций Кар. Мек.Эпикур бақсады д.а.өйткені мектеп үйдін артында орналасқан.Онда шәкірттер білім алып өмір сүрді.Эпикур өмірден кеткеннен кейін мек.шәкірті Гермах басқарды. “Өмірдің мәні бақытты болуда” дейді Эпикур.Өмір сүрудегі ең негізгі мақ.жан тыныштығына жетту.

Эфестік Гераклиттің стихиялы-диалектикасы. Қарама-қайшылық пен қалыптасу туралы ілім. Гереклит заттардың түпнегіздік генетикалық бастамасы от деп есептеген.От мәңгі ж\е құдай тектес.Әлемді құдай да , адам да жаратқан жоқ, ол өз заңдылығымен бірделапылдап жанып, бірде сөніп тұратын,әр уақытта болған, бар ж\е болатын тірі от.Ғарыштың пайда болуын Гераклит оттың “жетіспеушілігінен” болатын “төмен қарай жол” десе,оттың “молдылығынан” Ғарыштың кері отқа айналуын, өзінің түпнегізіне қайтып келуін “жоғарыға қарай жол” д.а. Гераклиттің пікірінше, қарама қайшылықтар тепе тең жағдайда болады, бірақ ол тепе теңдік қарама қарсылықтардың күресе арқылы бұзылады да, дүниеге жаңа заттардың п.б. мүмкіндік тудырады. Қарама қарсылықтардың куресі әлемде өзгерістердің болуының негізгі заңдылығы.“Күрес жалпыға бірдей, барлығы күрестің \е қажеттіліктің арқасында п.б.”Героклит адамдар логоспен күнде кездесіп жатса да, оны танып біле алмайды деген қорытындыға келеді.Оның себебтері бар.Бір жағынан табиғат өз сырын көп ашпайды, екінші жағынан адам да табиғат сырын түсінуге талпынбайды.Героклит адамдр табиғатынан бір бірімен тең десе де. Шың мәнінде олардың тең еместігін мойындайды.Көп адамдар логос заңымен өмір сүрмейді, өз түсінігімен өмір сүреді.