XII тарау
БЕТ- ЖАҚСҮЙЕК АЙМАҒЫНЫҢ ОДОНТОГЕНДІ ЕМЕС
Қабыну аурулары
XII.1 Сыздауық
Жалпы мәліметтер. Сыздауық жә-не шиқан тері ауруларының 30% құра-йды, ал олардың 20% бет-жақсүйек аймағында кездеседі. Ю.И. Бернадски йдің мәліметтері бойынша, 1970 жылы хирургиялық стоматология аурухана-сына жатқызылып емделген науқаста-рдың арасында сыздауықпен және ши-қанмен ауырғандар 0,9% құраған, 1975 жылы - 4,1%, ал 1979 жылы - 6,6% жеткен.
С.М.Құрбанғалиев (1977) және т.б. авторлардың мәліметтері бойынша, сыздауықпен және шиқанмен ауырған науқастардың 65,4% 2 және 40 жас аралығындағылар құраған және даму-ының негізгі себептерін ауарайының құбылмалылығымен, адамдардың кәс-ібі мамандығымен, әлқуаттық және әл-еуметтік жағдайларымен байланысты болған. Л.Е. Лундинаның (1974) айту-ынша, Қарағанды қаласының стомато-логиялық ауруханасына 1972 және 1973 жылдар аралығында жатқызылғ-ан 1183 науқастың 27,4% сыздауықпен және шиқанмен ауырған. Қазіргі таңда бұл аурулардың жиілігі осы көрсеткі-штен асып түспесе, төмендемегенге ұқсайды.
Этиологиясы және патогенезі. Сыздауықтың және шиқанның қозды-рғыштары негізінен алтын түсті стаф-илококктар, сирек жағдайда стрепток-окктар, ішек таяқшалары, протей
және энтерококктар болып табыла-ды. А.А. Тимофеевтің (1995) мәлімет-тері бойынша, сыздауық пен шиқанн-ың қоздырғыштары негізінен (95,4%) монодақыл ретінде патогенді стафил-ококктар болса, 4,6% жағдайда стафи-лооккпен бірлестік құрған басқа мик-робтар болып шыққан. Сөйте тұра, со-ңғы жылдары әдебиет беттеріне шық-қан отандық және шетелдік ғалымд-арының зертттеулер жұмыстарынан белгілі болғандай, қабыну процесіне анаэробты микробтардың қатысы бо-луы, олар инфекциялық процесін туы-рмаса да, ағымына әсер ететіндігі дәл-елденген. жағынан Сыздауық пен ши-қанның патогенезінде көптеген ұқсас-тық бар.
Сау адамның бүтіндігі бұзылмаған тері бетінде әрдайым патогенді емес стафилококктар және олардың патог-енді түрлері кездеседі. Сөйте тұра, ол-ар үнемі қабыну процесін тудыра бер-мейді, себебі эпидермистің түлеп тұр-уы, тері бетіндегі микробтардың ауы-сып тұруына себебін тигізеді. Сондай-ақ, терінің май бездерінен бөлінетін сөлінің құрамындағы бос май қышқы-лдары және бөлінетін тердің қышқыл реакциялығы микробтарды жойып тұ-рады. Сондайақ, тері бетінің тұрақты-лы және сырттан енетін микроорган-измдер арасында қалыптасатын анто-гонисттік қарым қатынас антимикро-бтық фактор ретінде рөл атқарады. Әйтсе де терінің басты қорғаныс қаси-еттері ағзаның жалпы жағдайына және сыртқы ортаның құбылмалы-лы-ғына байланысты. Ағзаның жалпы қорғ-аныс күші (реактивтілігі) төмендег-енде микробтардың патогенділігі артып, тері бетінде іріңдіктер (сызда-уық, шиқан) шығуына мүмкіндік пай-да болады. Мұндай жағдай отаның са-нитарлық және гигиеналық тазалығы бұзылғанда, тері беті үнемі ластанып тұруында, беттегі безеуді немесе ұсақ іріңдіктерді сыққада, адам тонғанда мемсе ыстықтағанда (ағзаға зиянды жағдайлар) туындайды. Этиологиял-ық фактор ретінде жалпы аурулар да (сусамыр, авитаминоз және т.б.) осын-дай жағдайдың туындауына себеп бо-лады. Сусамыр ауруында фурункулез дамып (сыздауықтың бірнеше жерде шығуы), өте ауыр ағымда өтеді. Егер сыздауық қайталанып шыға беретін болса, ″науқас сусамырмен ауырмай-ды ма ?" деген сауал тууы тиіс.
Бет-жақсүйек аймағының анатом-ия-топографиялық ерекшеліктері сыз-дауықтың және шиқанның клиникал-ық ағымына өзіндік әсерін тигізеді. Мысалы, сыздауықтың немесе шиқа-нның жоғарғы ерінде, ерін-мұрын қат-парында, езуге немесе мұрынның кіре-берісіне шығуының болжамы аса қау-іпті болып келеді. Оның басты себеб-ін, шиқан мен сыздаықты қоршайтын пиогенді жарғақ, абсцестегідей түгел-дей бүтін қоршаулы емес, көпқуыст-ылы болып келеді (Тимофеев А.А., 1995). Сол себептен, мүндай іріңдікте-рді сықанда немесе жарақатталуын-да, инфекция тез тарап, науқастың өмір-іне аса қауіпті асқынулар тудыуы мү-мкін.
Беттің сыздауықтары мен шиқанд-ары агрессивтілік ағыммен өтуін жә-не сепсистікметастазды асқынулары-ның даму себептерін түсіну үшін ата-лмыш аймақтардың анатомиялық жә-не топографиялық ерекшеліктерін жіті білу өте қажетті. Беттің теріасты май-лы шел тіндері біркелкі бітіспеген, кей жерлерінде олар өте жұқа. Теріастын-ың майлы қабатында көктамырлар те-ріге жақын орналасып, тіптен беттің ымдау бұлшықеттеріне тиіп жатады. Сол себептен, теріасты шел тіндерінің амортизациялық және терінің астында жатқан тіндерге қорғаныс ретіндегі қызметі жоқтың қасы. Беттің шел тін-дерінен өтетін фиброзды қабырғалар бір-біріен алшақ жатады, беткей шан-дыры жұқа. Май және тер бездерінің басым көпшілігі жоғарғы ерін мен ие-кте орналасқан және теріасты щел қа-батының тереңінде, шандырғы жақын жатады. Осындай анатомиялық ерекш-еліктерінің салдарынан, кейбір науқа-старда осы аймақтардың сыздауығы мен шиқаны жиі флегмонамен асқын-ады.
Беттің терісі жақсы қан тамырлан-ған құрылым, көктамыр өріміне өте бай, беттің бүйр аймақтарымен салыс-тырғанда, олар беттің алдынғы жағы-нда жақсы дамыған. М.А. Сресели (1957), бет көктамырларын құрылыс-тарына қарай екі топқа бөледі: магис-тральды және өрімді (Гуревич М.С., 1883). Көктамырлардың қабырғалары қалың және жарақатқа беріктілігі жоғ-ары болса да, оларда, әсіресе v.facialis, қан ұйығы тез түзіліп, іріңмен ыдыр-ауға және метастаз беруге бейім бол-ып келеді.
V. orbitalis superior - көзұясының басты көктамырлық арнасы ретінде v.angularis-тың v.nasofromtalis және v.superorbitalis-тың бұтақтарынан құр-алған. Жоғарғы көзұялық көктамыр-ының қақпақшалары жөнінде бірауы-зды пікір жоқ. Көпшілік авторлар онд-ай қақпақшалардың болуына күмән келтіреді. Қақпақшалары болса да, ол-ар екі жақтылы және көктамырдың тек алдынғы бөлігінде ғана және sinus cav-ernosus жағына ашылады.
V.angularis nasi – бетттің алдынғы бөлімінің басты көктамыр айналымы-ның арнасы болып табылады, себебі көзұясының ішкі бұрышында vv. fron-talis, nasofrontalis etsupraorbitalis, сон-дайақ palpebralis, nasalis, labialis supe-rior et inferior, мұрын-ерін ұшбұрыш-ының биігінде беттің алдынғы және бүйір бөлімдерінің көктамыр арнасы-ның негізін құрайтын v.facialis anter-ior-пен ұштасып өтеді. Тромбофлеби-тте v.angularis nasi-дің қан ағымы өзг-еріп, қан бет көктамырынан көзұяс-ының көтамырларына, одан әрі sinus cavernosus-қа бет алады.
V.angularis-v.ophthalmica жүйесі қа-быну процесіне ұшырауында науқас-тың өміріне аса қауыпті асқынулар ту-дырады:
- көзұя артының флегмонасын, кей-ін кеуекті қойнаудың тромбозын;
- қойнаудың біріншілік ірңді проце-сін;
- менингит, менингоэнцефалит;
- медиастенит;
- ішкі мүшелердің сепсистік метас-таздарын.
Тромбофлебиттің дамуының басты себептерін А.В. Мельников (1995) бет-тің артериялар мен көктамыр аралықт-арында бүйірлік байланыстар болулу-ымен түсідіреді. Осындай байланыст-ың нәтижесінде: а) метастазды пневм-ониялар және іріңді плевриттер; ә) жұ-мсақ тіндердің, сүйектердің метаста-зды абсцестері және іріңі артриттер; б) бүйректің абсцестері дамуы мүмкін. Plexus pterygoideus көзұясы көктамы-рларымен fissure orbitals inferior арқ-ылы ұштасып, осы жол арқылы, v.ang-ularis nasi-ден тыс, көзұясы көктамыр-ларының тромбозын тудыруы ықтим-ал.
Сыздауықтың патологиялық ана-томиясы. Сыздауықта қабыну проце-сі шаш қапшықшасында (фолликула-сы) өтіп, терінің май бездері мен дән-екер тіндері өлеттеніп, стафилококкта-рдың өсіп көбейуіне оңтайлы орта қа-лыптасады. Өлеттенген тіндердің айн-аласында сегменттіядролы және нейт-рофильді лейкоциттерден, гранулоц-иттер мен макрофагтардан құралған жалпақжасушалы жергілікті қорғаныс шеңбері қалыптасады. Одан әрі жерл-ерде тіндердің ісіну, қан және лимфа тамырларының кеңеюі, нейтрофильді гранулоциттер мен лимфоциттерден және плазмалық жасушаларынан құ-ралған инфильтрат түзіледі. Эпидерм-истің бүтіндігі бұзылып, астында ірі-ңді көпіршік пайда болады.
Клиникасы. Сыздауық фолликул-иттен басталып, шаш фолликуласына, оның маңындағы тіндерге тарайды.
Ю.А. Ашмарин және В.М Крейнин (1974) сыздауықтың дамуының 3 кез-еңін атап көрсетеді.
Қабынудың бірінші кезеңінде белгілі бір орында жұмсақ тіндер ісін-іп қызарады, ауырсыну сезімі пайда болады. Қабыну процестің алғашқы 1 - 2 тәулік аралығында шаш қапшықш-асы (фолликуласы) тұсында шектелг-ен түйін қалыптасып, айналасы инфи-льтрацияланады, тері беті қызарады. Инфильтрацияланған аймақтың көле-мі бірітіндеп ұлғая келе, ауырсыну се-зімі пайда болады.
Қабынудың екінші кезеңінде сы-здауықтың орны іріңдеп, тіндер өле-ттене бастайды. Іріңді қабыну процесі басталғаннан 3 - 4 тәулік өткен соң ті-ндердің өлеттеніп ыдырауының аум-ағы кеңейіп, флюктуация белгісі пай-да болады.
Сыздауық өздігінен жарылса не-месе тіліп-ашу операциясы жүргізілсе, аздап қанды ірің немесе таза ірің шы-ғады. Эпидермисте қалыптасатын ақа-удан сыздауықтың өлеттенген тіндері (өзегі) іріңмен бірге толық немесе жа-ртылай шығады. Оны пинцетпен кеде-ргісіз алып тастауға болады. Қабыну процесінің асқынусыз ағымында, сыз-дауықтың өлеттенген тіндері шаққан соң, орнында грануляциялық тінмен толы қанағыш ойық жара қалыптасып, тіндердің ісінуі және инфильтрациясы қайта бастайды. Беттің сыздауығын-да шеткері (реги-онарлы) лимфа түй-індері сирек іріңдейді. Лимфа түйін-дері қабыну процесімен зақымдану-ында, науқастың басы ауырып, қалты-рау, әлсіздік белгілер пайда болуы, ағзаның жалпы уыттануын білдіреді. Сыздауық жоғарғы ерінге, мұрынер-ін қатпарына немесе мұрынның кір-еберісіне шығуында бет көктамырын-ың тромбофлебиті, кеуекті қойнауд-ың тромбозы, сепсис немесе менинго-энцефалит сияқты ауыр, өмірге аса қа-уіпті асқынулар дамуы мүмкін. Инф-екциялық процестің бұл түрі ″қатерлі ″сыздауық деп аталады. Сыздауықт-ың ″қатерлі″ түрінің клиникалық бел-гілерін 1854 жылы Н.И. Пирогов ″Кл-иническая хирургия″ атты еңбегінде толық суреттеп жанған. Сыздауықтың ″қатерлі ″ өтуінің басты себебі – науқ-астар беттеріне шыққан іріңдіктерді сығып, өздері дәрігердің тағайындау-ысыз ем қолдануларымен байланысты. Мысалы, Л.М. Шнайнердің мәліметт-ері бойынша, беттің сыздауығынан өл-ген 36 науқастың 35 беттеріндегі ірі-ңдіктерді сығып, өздері ем жүргізген. Сондайақ, беттегі сыздауықтың ″қате-рлі″ өтуіне емхана жағдайында науқа-сқа дұрыс ем жүргізілмеуі де себеп бо-луы мүмкін Антибиотиктер қолданы-ста болмаған кезеңге дейінгі деректе-рген сүенетін болсақ, ″қатерлі″ сызда-уықтың асқы-нуынан науқастардың өлім жиілігі 45-65% құраған.
Жедел іріңді қабыну процестің үшінші кезеңінде сыздауықтың орны тыртықтанып, жазыла бастайды. Сыз-дауықтың диагнозын қою, аса қиынд-ық тудырмайды. Сөйте тұра, қабыну ошағының ортасынан қандысірілі сұ-йықтық бөлінсе немесе бетінде қара түсті қабыршақ қалыптасса, сыздауы-қты күйдіргіден ажыратуды ұмытпау қажет.
Емі. Сыздауықтың емі міндетті тү-рде әрбір науқасқа жеке жоспар құр-ылып жүргізілуі тиіс. Емнің көлемі мен түрі инфекциялық процестің даму кезеңдеріне, өту ерекшелікеріне, науқ-астың жалпы жағдайына, жергілікті және жалпы асқынулардың болуына байланысты. Сыздауықтың асқынусыз түрі дәрігердің көмегінсіз жазылуы 8 - 10 тәулікке созылуы мүмкін. Сол себе-птен, дәрігердің емі осы мерзімді қыс-қартуға, асқынулардың (шиқан, флег-мона, бет көктамырларының тромбо-флебиті, сепсис, кеуекті қойнау тром-бозы, менингит және т. б.) алдын алу-ға бағытталуы тиіс.
Егер бет-жақсүйек аймағындағы сыздауықтың асқынуға бейімділігі жә-не қабыну процесінің айналасын-дағы тіндерге тарау қауіптілігі байқалмай, науқастың жалпы жағдайы қанағатт-анарлықтай болса, консервативті емі жақсы нәтиже береді.
Инфекциялық процестің емі алға-шқы кезеңінен-ақ (минөттерінен) аур-ухана жағдайында жүргізілуі тиіс. Мұ-ндайда науқастың сөйлесуіне тыйым салынып (инфекция қан тамырларым-ен тарауына жол бермеу үшін), тағам түтік арқылы қабылдауы қамтылған жөн. Қабыну ошағы айналасының тер-ісін эфирмен, 70% этил немесе 2% са-лицил спиртімен өңдеп, айналасының жұмсақ тіндеріне 0,5% новокаин ерті-ндісімен бірге антибиотик 2 - 3 рет енгізіледі. Дене қызуы көтерілгенде антибиотиктер, дәрумендер, специфи-калық емес иммундық препараттары, физикалық ем (құрғақ жылу, УКС) та-ғайындалады.
Сыздауық іріңдемей, асқынусыз дамуында, операциялық ем жүргізу өте қауіпті, себебі мүндайда, жоғары-да айтылып кеткендей, сыздауықты шектеп тұрған қорғаныс тосқауылын-ың (жалпақжасушалы шеңбер) бүтін-дігі бұзылуынан, инфекцияның өршу-іне немесе қан тамыр арнасымен тара-уына себебін тигізеді, тромбофлебит сияқты асқынулар дамуының қауіпті-лігі бар.
Консервативті (хирургиялық ем-ес) емі ретінде гипертермия қолданғ-ан жақсы нәтиже береді. Гипертермия қабыну процестің емін 8 - 10 тәуліктен 4 - 5 тәулікке дейін қысқарады. Гиерт-ермия емі былай орындалады: сыздау-ықтың айналасындағы терінің беті 95% этил спиртімен өңделген соң ин-фильтрат аймағы хлорлы этилмен шық пайда болғанша мұздатылады. Мұздату мерзімі 5 - 10 секунд. Гипе-ртермия қабыну процесін қайтымды (оборо-тивті) ағымға бұрып, емінің ұзақтығын екі есе қысқарады. Сыздау-ық іріңдейтін болса, міндетті түрде хирургиялық ем жүргізіледі.
Сыздауықтың «қатерлі» ағымында науқастың жалпы жағдайы ауырлай түсуінде, дене қызуы көтеріліп, қалт-ырау белгісі пайда болуында, іріңді процестің тарауы байқалса, жүргізіліп жатқан консервативті емі нәтижелі ем-ес деген шешімге келген дұрыс (Ю.И. Бернадский, (1984).
Мұндайда жұргізіліп жатқан кеш-енді ем қарқынды бағытқа аламстыр-ылып (интракаротидылы кең спектрлі антибиотиктер енгізіліп, көктамырға гемодез, дәрумендер және т.б. препар-аттар тағайындау), инфекциялық про-цестің айналасындағы тіндерді антисе-птиктермен өңдеп, майлы антибиотик таңғышы салынады.
Егер жүргізілген осындай қарқын-ды ем нәтиже бермесе немесе қабыну процесі одан әрі өріс алуында, инфек-цияның тарауын және тромбофлебитт-ің дамуын күтпей бұрышты көктамы-ры тілінеді (флеботомия) немесе байл-ам салынады. Қабыну ошағынан ірің-нің кедергісіз шығуын қамту үшін кең көлемді тілік жасалады (сыздауық төменгі ерінде, иекте орналасуында). Тек осындай шұғыл ем шаралары жүр-гізілгенде ғана ауыр асқынулардың да-муына жол бермейге болады.
XII.2 Шиқан.
Шиқан (карбункул, carbunculis) – бірнеше шаш қапшығының (фоллику-лаларының) және терінің май бездері мен тері асты шел тіндерінің жайыл-малы іріңдіөлеттенген қабынуы. Л.Д. Демарскийдің және А.С. Тимофеевт-ың (1951) статистикалық деректері бо-йынша, бетте шиқан 28,4% жиілік ша-масында кездеседі.
Шиқан инфекцияның (жиі стафи-лококк, сирек жағдайда стрептококк және басқа патогенді микробтар) бірнеше шаш фолликуласына және май бездеріне енуінен дамиды. Инфе-кция егде жастағы адамдарда, дәрум-ендік жетіспеушілігінде немесе сусам-ырмен ауыратын науқастарда және ерін, иек, ұрт аймақтарының сыздау-ықтарын сығып, жарақаттағанда жиі дамиды. Балалар мен жасөспірімде-рде шиқанның сирек дамуын, олардың терісінің, тері астының майлы шел қа-батының морфологиялық құрылыст-арының ерекшеліктерімен (теріде, те-рі астының майлы шел қабатында бе-рік серпмді талшықтар болмауы-мен, бет терісінде май бездері терең орналасулары және т.б.) түсіндіруге болады. Шиқанның даму механизмі, жоғарыда айтылғандай, сыздауыққа ұқсас.
Патологиялық анатомиясы. Ши-қан терінің терең қабаттары мен тері астының тіндерінде тығыз инфильтрат қалыптасуымен сипатталады. Үстінің терісі керіліп, қоңыр-көкшіл түске ен-еді, жылтырап тұрады. Инфекцияның алғашқы даму кезеңінде бірнеше тығ-ыз түйін қалыптасады, кейін олар қос-ылып, тереңге және бойлай тарайтын инфильтратқа ауысады.
Қабыну ошақтың тері бетінде кө-птеген тығыз іріңдіктер, көпіршіктер мен өлеттенген тіндер қалыптасады. Егер шиқан ерінде немесе ұрт аймағ-ында орналасса, жұмсақ тіндердің ісі-нуі жоғары қарай тарап, беттің симм-етриясын бұзады. Шиқан үнемі жедел торлы лимфангоитпен немесе регион-арлы лимфаденитпен бірлесіп өтеді.
Инфекциялық процестің даму бар- кулалары), май бездері, тері астының тіндері мен тері беті біртіндеп өлетт-ене бастайды. Көктамырлар қанмен толып, қан ұйығымен (тромбпен) біт-елінуінде, беттің жұмсақ тіндері одан әрі ісіне түседі. Артериялық қан там-ырлары инфильтратпен қысылады. Осындай микроциркуляциялық бұзыл-ыстан улы заттардың және өлеттенг-ен тіндердің уыттары қан тамырлар-ына сіңіп, қабыну ошағындағы тінде-рдің өлеттенуі артады.
Сөйтіп тері бетінде өлеттенген бір-неше ошақтар қалыптасып, қанды не-месе қандыөлеттенген сұйықтық бөл-інеді. Тіндердің өлеттенуі шандыр та-бақшасына, бұлшықетке немесе жақс-үйектеріне жалғасуы мүмкін.
Клиникасы. Қабыну процестің да-му кезеңдеріне байланысты, алғашқы-да шиқанның клиникасы жекелеген, бір-бірімен қосылмаған жеке сыздау-ықтарға ұқсайды. Қабыну процесі өріс алуында тері беті бозғылт-көк түсте-ніп, тығыз инфильтрат қалыптасады. Кейде торлы лимфангоит, жақсүйека-сты, иекасты және мойын лимфа түйі-ндері қабынады. Инфильтрат үстінің тері беті көкшіл, ал оның шеткері айм-ақтары бозғылт түске енеді. Алғашқ-ыдағы жекеленген «инфекциялық ош-ақтар» біртіндеп өзара қосыла келе, ауқымды инфильтраттқа ауысады.
Инфекциялық процестің алғашқы даму кезеңінде науқастар үдемелі ау-ырсыну сезіміне шағымданады. Ауыр-сыну сезімінің үстемділігі қабыну про-цесінен терінің керілу деңгейіне байл-анысты. Науқастың жалпы жағдайын-ың ауырлық дәрежесі қызба, әлсіздік белгілерінің пайда болуымен, салқын тер шығуымен, дене қызуы 39 - 40°С дейін көтерілуімен, тәбеті болмауым-ен сипатталады. Қанда лейкоцитоз ан-ықталып, ЭТЖ жоғары-лайды.
Қабыну ошағынан өлеттенген тінд-ер босап шыққан соң, инфекциялық процесс кері дамып, науқас айыға ба-стайды, жалпы жағдайы жақсарады. Жұмсақ тіндердің ісінуі қайтып, инфи-льтраттың көлемі кішірейеді.
Диагностикасы. Жоғарыда көрсеті-лген клиникалық белгілер толық бай-қалуында, шиқанның диагнозын қою аса қиындық тудырмайды. Сыздауы-қтан шиқанның айырмашылығы тері бетінде жекелеген бірнеше іріңді ош-қтар (іріңді-өлеттенген өзектер) қалы-птасуымен сипатталады.
Күйдіргінің (pustula maligna) шиқ-аннан айырмашылығы – инфильтрат-тың орта тұсында тіндердің сезімтал-дығы жойылады, бактериологиялық зертеуінен осы инфекцияны тудырған қоздырғыш анықталады және тері бет-інде көкшіл-қызыл түсті көпіршіктер жарылған соң орындарында қарақо-ңыр қабыршақтар қалыптасады.
Емі. Инфекциялық процестің даму кезеңдеріне және клиникалық ағымы-на қарай кешенді емі міндетті түрде аурухана жағдайында жүргізілуі тиіс.
Шиқанның асқынусыз ағымында 5000-1000000 Б пенициллин немесе стрептомицин 0,5% - 5 мл новокаин ерітіндісімен бірге инфильтраттың тү-біне және айналасындағы жұмсақ тін-дерге енгізеді. Бұлшықетке антибиот-иктер, аналгетиктер жеке енгізіледі. Іріңді процестің беті кварц сәулесімен өңделеді.
Инфекциялық процестің ауыр дәре-жедегі ағымында, болжамы қатерлі болуында хирургиялық емі жүргізіл-еді. Инфекциялық ошаққа түзу неме-се қиылысқан сызық тәрізді тілік жүр-гізіліп, ірің шығарылады. Дененің бас-қа бөлімдеріндегідей емес, беттің ши-қанында іріңді ошаққа некроэктомия операциясын (өлеттенген тін-дерді сау жеріне дейін кесіп алып тастау) жаса-уға болмайды. Себебі бет-жақсүйек аймағының тіндері жақсы қан тамыр-лануына байланысты, оларды шамад-ан тыс жарақаттау, инфекцияның лез-де тарауына (генера-лизациялануына) жағдай туғызады.
Болжамы. Л.Д. Демарский мен А.С. Тимофеевтың (1951) мәліметтері бойынша, ағымы қатерсіз шиқан 13%, ал қатерлі ағымы - 80% асқынулармен өтеді.
Жергілікті асқынулар: аймақтық лимфа түйіндерінің қабынуы, бет тер-ісінің экземасы, тілме ауруы.
Жалпы асқынулар: көзұя артының (ретробульбарлы) абсцесі немесе фле-гмонасы, кеуекті қойнаудың тромбозы немесе менингит. Аталмыш асқынул-ардың дамуы бұрышты көктамыр тро-мбозымен тікелей байланысты. Мұнд-ай асқынулардың даму себебі былай түсіндіріледі: әдетте қан көзұясынан бұрышты көктамыр арқылы бет көк-тамырына қарай бағытталса, ұрттың немесе жоғарғы еріннің шиқанында, қан арнасының бағыты керісінше, бет көктамырынан көз ұясына, одан әрі кеуекті қойнауға қарай бағытталады; метастазды пневманиямен және іріңді плевритпен, сепсиспен, бүйрек абсце-сімен асқыну мүмкін.
XII.3 Күйдіргі
Күйдіргі (anthrax; қатерлі шиқан деп те аталады; орысша сибирская яз-ва) - зооноздар тобына жататын, мал-дан адамға жұғып инфекциялық пор-цесс тудырып, қалтыраумен және ағз-аның ауыр дәрежеде уыттануымен си-патталатын терінің (шырышты қабы-қтың) ощақты сірілі немесе сірлігемо-ррагиялық қабынуы. Күйдіргі ерте за-манда бері шығыс жазушыларының және ғалымдарының қолжазбалары-нда «аруақты от», «персі оты» және т.б. атаулармен көрсетіліп келген. Ат-алмыш инфекцияның клиникалық бел-гілерін француз дәрігері Моран 1766 ж. толық сипаттап жазғаны мәлім. Рә-сейдің революциядан бұрынғы кез-еңдерінде Сібір аймақтарында күйд-іргі ауруы жиі кездесіп тұратындық-тан сол кездегі орыстың дәрігері «сіб-ірдің ойық жарасы» деген атау берген және оның малдан адамға жұғатынын дәлелдеген.
Этиологиясы. Инфекциялық проц-естің қоздырғышы күйдіргі бацилла-лары (Bac. аnthracis) грамша оң боя-латын, мөлдір қабықшалы, қозғалы-сы шектеулі, шеттері шабылған, піш-іні ірі (1,5-8 мкм) факультативті аэро-бтар тобындағы микробтар (130 сурет). Күйдіргі бацллаларының қаб-ықшалық және соматикалық антиген-дері бар және ақуыз текті экзотоксин бөледі. Күйдіргі бактериялары ағзадан тыс ортада оттегінің қатысуымен соп-ра түзеді.
130 сурет. Кұйдіргі бациллаоары-ның сурет. Күйдіргі бактериялары микрофотографияс.
Аталмыш инфекциялық аурудың қоздырғышы жөнінде алғашқы рет 1849 - 1850 жылдары Ф.Поллендр, Ф.Брауэллем және К.Давен үшеуі бір-дей ұқсас мәлімет бергендері белгілі. Р.Кох 1876 жылы оны таза дақыл күйінде бөліп шығарған. Орыстардың жалпықолданыста «сібір ойық жара» атауы, грек тілінде – антракс, көмір деген мағынаны білдіреді, себебі ин-фекцияның терілік түрінде қалыптас-атын қабыршақ көмірдей қара түсті болып келеді.
Күйдіргінің біріншілік қоздырғыш-тары ауырған алдың бөліністерімен топырақта немесе өлген малдар көм-ілген жерлерде сақталып қалады. Алғ-ашқы инфекция шоғырланған жерл-ерінен жаңбырдың немесе қардың жі-бінді суларымен, ағыспен орын теуіп, екіншілік инфекция ошақтарын қалы-птастырады. Микробтың вегетативті түрлерімен салыстырғанда, спора түр-лерінің өміршеңдігі едәуір жоғары. Сыртқы ортада, топырақта және мал жайылымдарында, ауырған малдар-дың тезектерінде күйдіргінің спор түз-уші түрлері тіршілігін ұзақ жылдар бойы сақтайды, тіптен 120 - 140°С буда 2 - 3 сағаттай өмір сүре алады. Оны тек дезинфекциялық ертінділер-імен ғана (сулема 1:1000; 5% карбол қышқылы) жоюға болады.
Микробтар адам ағзасында протек-тивті антиген түзіп, тұрақсыз иммуни-тет қалыптастыруы, инфекциялық пр-оцестің қайталанбалы түрде өтуіне се-бебін тигізеді. Күйдіргі ерте кездерде де, кәзір де экономикалық және әлеу-меттік жағдайлары төмен, аграрлы ел-дерде жиі дамиды.
Малдардан адамдарға инфекция контактілі, аэрогенді, алиментарлы және трансмиссивті жолдарымен жұ-ғады. Ауырған малдарға күтім жасау барысында, оларды сойғанда немесе етін бөлшектегенде жанамалы (конта-ктылы) жолмен жұғуы мүмкін. Ауам-ен (аэрогенді жолмен) сойылған мал-дардың терісін және жүндерін өңдеу барысында жұқтыруы мүмкін. Алим-ентарлы ауырған малдардың шала пі-скен еттерін және ет өнімдерін тұты-нғанда жұғады. Трансмессивті жолы-мен инфекция коздырғыштары қанс-орғыш жәндіктер арқылы (шыбын, ма-са және т,б.) жұқтырыладыды. Инфе-кция, сондайақ жабайы жануарлардан (аю, құм тышқандар, сұр күзендер жә-не т.б.) жұғуы ықтимал. Әдебиет бет-терінде күйдіргі ұзақ уақыттан бері тұнып, тұрып қалған суды ішуден жұ-ғады деген мәліметтер келтіріледі. Кү-йдіргімен 84 - 96% ауыл тұрғындары мен мал шаруашылығымен айналыс-атындар ауырады. Жануарларда күй-діргі жайылмалы (генерализованный) түрде өтетіндігін білген жөн. Оларда өтетін күйдіргінің айырмашылықтары:
инкубациялық кезеңі қысқы ме-рзімді, әдетте 3 – 4 тәуліктен аспайды;
клиникалық белгілері айқынды болып, аса ауыр қызбамен, жүрекқа-нтамыр қызметінің бұзылыстары-мен, менингиальды белгілерімен, қанды іш өтуімен және құсумен сипатталады;
инфкциялық процесс қарқынды өтіп, әдетте жануар алғашқы 2 – 3 тә-улік аралығанда ауруына өледі.
Жыл мезгіліне байланысты күйдір-гінің даму жиілігі әркелкі. Мысалы, күйдіргі жылдың жылы мезгілдерінде (маусым, шілде, тамыз, қыркүйек айл-арында) жиі дамиды.
Патогенезі. Күйдіргінің патогенезі жөнінде бірсыпыра қарама-қайшы пі-кірлер болса да, қоздырғыштары тер-інің бүтіндігі бұзылған орындардан енетініде таластық тудырмайды. Ола-рдың кірер қақпасы жарақаттанған те-рі, сирек жағдайда тыныс және ішекқ-арын жолдарының шырышты қабы-қтары болып табылады,
Қоздырғыштың теріге енген жерін-де (инфекцияның кіретін қақпасы) қа-лыптасатын күйдіргі шиқаны, оның терең қабаттарының өлеттенуімен жә-не сірілі-геморрагиялық қабынуымен жүреді, аймақтық лимфаденит дами-ды. Күйдіргі қоздырғышының экзото-ксинінен жергілікті тіндердің қыл қан-тамыр қанайналымы бұзылуынан, ті-ндер домбығып, коагуляциялық өле-ттену процесі жүреді. Күйдіргі таяқш-алары лимфа арнасымен бір лимфа түйінінен екіншісіне орын теуіп, ақы-рында қан арнасына енеді. Әдетте, кү-йдіргі таяқшалары ретикулоэндотел-иялық жасушаларына бекіп, қанмен тез жойылып отырады. Инкубациял ық - (incubationis – инфекцияның енг-ен уақыты мен аурудың алғашқы бе-лгілерінің пайда болу аралығы) кез-еңі орта шамамен 2 - 3 тәулік (бірне-ше сағаттан 12 тәулікке созылуы мү-мкін) құрайды.
Патологиялық процестің жергілікті көрінісінің айқындылығы екі фактор-ға байланысты:
бактерияның вируленттілігіне;
күйдіргі қоздырғышына ағзан-ың сезімталдық дәрежесіне.
Күйдіргінің қоздырғышы енген жеріне бейімделіп, дамуын жалғаст-ырады, саны жағынан көбейеді, олар-дың уыттары негізінен лимфа капил-лярларын зақымдайды. Осы ретте ли-мфа капиллярлары эндотелиінің био-логиялық белсенділігі төмендеп, ақу-ыз және басқа да коллойдылы затт-арды сіңіру қасиеті бұзылады. Кейін Вас. antharis уыттарының мөлшері көбейіп, лимфа капиллярлар эндотели-інің зақымдану аумағы ұлғайып, тері-нің домбығуы (сусын-дануы) артады. Зақымданған тіндерде ақуыздардың мөлшері артып, зат алмасуы бұзыла-ды, олардың өлеттену аумағы ұлғай-ып, күйдіргінің ойық жарасы (шиқа-ны) қалыптасады. Инфекцияның әрі қарайғы дамуы қарқыны келесі себеп-терге байланысты:
ағзаның жалпы қорғаныс күшін-ің денгейіне;
bас. antharcis саныны мен виру-ленттік дәрежесіне;
ағзаның гуморальді факторлар-ының белсенділігіне.
Қан арнасына енген микробтардың вируленттілігі төмен болғанның өзін-де, ағзаның қорғаныс күші біртіндеп сарқыла бастайды. Осының нәтижесі-нде күйдіргінің қоздырғыштары екін-шілік шоғырланған орындарында рит-икулоэндотелий жүйесінің жасушал-арын зақымдайды.
Басқа жұқпалы аурулар іспетті, кү-йдіргінің дамуы да кезеңділікпен өт-еді. Зооноздардың басқа түрлерімен салыстырғанда, күйдіргінің инкуба-циялық кезеңі өтісіменақ алғашқы па-тологиялық ошақта шиқан пайда бол-ады.
Күйдіргінің клиникалық белгілері біртіндеп уқыт өте айқындала келе, белгілі бір кезең аралығында тұрақт-ылық сипат алады, науқас дертінен айыққанда кері дамиды. Осыған байл-анысты, күйдіргінің клиникасы жал-пы және жергілікті белгілерімен (тер-іде, шырышты қабықта) сипатталады.
П. Любимов (1967) күйдіргінің үш түрін ажыратады:
pustule maligna - ойық жаралы шиқан;
erysipelas carbunculasum;
aedema maligna
Рustule malignа, кейбір басылым-дарда «өлеттеген жара» деп те атала-ды.
Л.А. Розеньер (1948) күйдіргінің терілік екі түрін келтіреді:
шиқан түрі;
эдематозды түрі.
Клиникалық жағдайда осылардың арасында жиі кездесетіні терінің ой-ық жаралы шиқан түрі. Әдетте, күй-діргінің терілік ойық жаралы шиқаны дененің ашық жерлерінде (мойын, бет, бас, қол және т.б.) қалыптасады. Инфекциялық ошақ тері жамылғысы-нан басқа, ауыздың шырышты қабы-ғында, бүйректе, жұтқыншақта және көздің айналасында да пайда болады
Бет-жақсүйек аймақтарында күйдір-гінің тек терілік түрі ғана кездеседі, солардың ішінде: терілік шиқаны (карбункулді), эдематозды, буллезды және күйдіргі тәрізді түрлері.
Күйдіргінің терілік шиқаны. Инку-бациялық кезеңнің ұзақтығын анықт-ау қиын, орта шамамен бірнеше саға-ттан бірнеше тәулікке созылуы мүмк-ін. Инфекцияның алғашқы даму тәу-лік-терінде аурыусыну сезімі немесе қандай да бір нақтылы клиникалық белгілер байқалмауы мүмкін. Инкуба-циялық кезеңі өтісімен-ақ, оның кли-никалық кезеңі (екінші даму кезеңі) басталады. Қоздырғыш енген жерде қышу сезімі, тері бетінде жәндік шақ-қан орынға ұқсас белгілер немесе ке-йін көпіршікке (везикула) ауысатын қызыл дақтар пайда болады. Қасынғ-анда көпіршік жарылып, орнында тү-бі қарайған ойық жара пайда болады инфекцияның (үшінші даму кезеңіне). Ойық жараның айналасы ісініп, тері бетінен көтеріліп тұрады. Күйдіргінің үшінші кезеңі жалпы және жергілікті клиникалық белгілерімен сипаттала-ды.
Тері бетіндегі көпіршік жарылған-нан кейін де қышу сезімі қайтпайды. Сөйте тұра дене қызуы 37 - 38°С дей-ін көтеріліп, инфекциялық процестің жалпы клиникалық белгілері айқынд-ала бастайды (бас ауыруы, ұйқысын-ың бұзылуы, тәбеті төмендеуі және т.б.). Дене қызуының жоғарылауы, шиқанның ұлғая түсу кезеңіне сәйкес келеді.
Сөйтіп, күйдіргінің терілік шиқан түрінің дамуын 3 кезеңге бөлуге бол-ады:
инкубациялық кезең;
алғашқы клиникалық белгілері-нің бастапқы (инициальды) кезеңі;
клиникалық белгілері айқындала түсу кезеңі.
Күйдіргінің терілік ойық жара (шиқан) түрінің ерекшеліктері.
Теріде қалыптасқан ойық жарадан сірлі жалқық бөлінуі, ортасы ойыста-нуы, айналасы қабыну шеңбермен ше-ктелуі осы инфекциялық процестің ер-екшеліктеріне жататын белгілер. Шиқ-анның өлшемі бірнеше милиметрден бірнеше сантиметрге дейін өсуі мүм-кін. Кейбір науқастарда тері бетіндегі көпіршіктің жарылуы немесе тіндер-дің өлеттенуі белгісіз бір жағдайлар-мен кешеуілденіп, бірнеше күннен бі-рнеше жұмаға дейін созылуы мүмкін. Мұндайда көпіршіктер (вези-кулалар) бір-бірімен қосылып, беті фибринді қабықпен жабылған ауқымды көпір-шікке ауысады, астынан сірлі сұйық-тық бөлінеді. Мұндайда көпішіктерд-ің өлшемі үлғая келе, жарылғаннан кейін қалыптасатын шиқанның көлд-ененгі өлшемі 10 см дейін жетуі мүм-кін. Күйдіргінің терілік ойық жара шиқанының айрықша белгілерінің бі-рі-барлық кезде де ауырсыну сезімі болмауы және айналасындағы тінд-ердің ауқымды ісінуі. Тіндердің ісінуі үш кезеңдік көрініс білдіреді:
шиқанның ұлғаю барысындағы тіндердің ісінуі;
кейінгі 3 - 4 тәулік аралығында ісіктің өзгеріссіз қалпында сақталуы;
ісіктің қайталанып тез өсуі.
Көптеген зерттеушілер күйдіргінің терілік ойық жарасының клиникасын сипаттағанда инфекцияның ағымы мен ауырлығынан бұрын ісінген тін-дердің аумақтық өлшеміне көп назар аударады. Ісіктің өлшемі тым ауқым-ды болуында, күйдіргінің терілік ой-ық жарасының ағымы соғұрлым ауыр өтетеді. В.В. Соловьев (1983) бет айм-ағындағы күйдіргі шықанының ісігі кеудеден асып, төстің семсер өсіндіс-іне жалғасқаны жөнінде мысал келт-іреді. Құлақ қалқандары ісіп, сыртқы есту жолы тарылған, еріннің шырыш-ты қабығы ауыз домбығып, ауыз қуы-сына қарай кіріп тұрған. Мойынның тіндері ісінуінен жуан-дығы 78 см же-тіп, ісік бара келе кіндікке дейін же-ткен. Осындай кли-никалық белгілерін сипаттай келе, автор «науқасты адам ретінде қабылдау өте қиын» деп ойын түйіндейді.
Инфекцияның жеңіл ағымында тін-дердің ісінуі 4 - 6 тәулік ішінде толық қайтып үлгереді.
Күйдіргінің буллезді түрі өте сирек кездеседі. В.Н. Никифоров күйдіргін-ің бұл түрімен ауырған 3 науқасты ға-на кездестірген. Инфекциялық проце-сс терінің қышуымен, дақтанған оры-ндарда геморрагиялық сұйықтыққа толы көпіршіктер пайда болуымен си-патталады. Дене қызуы бір қалыпта 39°С дейін көтерілуі, ісік пайда болу-мен байланысты.
Ойық жаралы күйдіргінің диагнозы клиникалық көрінісіне, бактериологи-ялық зерттеулеріне негізделіп қойыл-ады. Диагнозын қою үшін антраксин препаратымен теріаллергиялық сына-масы жасалады. Басты диагностикал-ық нышан ауырған жануарлармен қа-тынаста болуын анықтау.
Ажыратпалы диагностикасы. Күйдіргіні сыздауықпен, шиқанмен, беттің тілмесімен, жәндіктердің шы-ғуынан, обаның терілік түрімен, пне-вмония және сепсиспен салыстыры-лады.
Шиқан мен сыздауық қатты ауырс-ыу сезімін және қабыну реакциясын тудыруымен, жұмсақ тіндер ісінуімен және аздаған ірің бөлінуімен ерекше-ленеді.
Жәндіктер шаққан орында тіндер тез ісінеді. Егер жәндік шаққан жерді аммиак ерітіндісімен дымқылданған мақтамен сүртсе, сол жерде қарақоң-ыр дақ пайда болады.
Емі. Күйдіргінің этиотропты емі инфекциялық ауруханада жүргізілуі тиіс және антибиотиктер (пеницилл-ин, морфоциклин, оксациллин натрий тұзы) және күйдіргіге қарсы иммун-оглобин тағайындалады. Жергілікті ем ретінде тетрациклин гидрохлориді-мен таңғыш салынады немесе тетр-ациклин майын 8-10 күн бойы жағады.
Патогенетикалық емі ретнде кол-лоидылы және кристаллойдылы ерт-інділер, плазма, альбумин, глюкоорт-икостеройдтар тағайындалады. Күйді-ргінің терілік түрлерінде хирургиял-ық ем жүргізуге болмады, себебі онд-айда инфекция генерализация-лануы мүмкін.
Дерттің алдын алу шаралары вете-ринариялық мамандармен бірлесіп жұргіжілуі тиіс. Ауырған малдарды жеке ұстап, өлгендерін өртеу қажет. Жүндерінен және терілерінен жасал-ған бұймдар камерада дизенфекция-лануы тиіс. Ауырған малдармен нем-есе залалсызданған материалдармен қатынасы болған адамдар дәрігердің бақылауында 2 аптадай болулары тиіс. Жануарлар мен қатынаста болған ад-амдар құрғақ тірілей күйдіргілік екп-емен егілулеріне аса маңыз қойыла-ды.
XII.4 Тілме.
Тілме (рожа) - А тобының бетта гемолитикалық стрептококктардан (str. Рyogenes) дамитын терінің немесе шырышты қабықтың сірілі немесе сі-рілігеморрагиялық қабынуы. Тілменің қоздырғышын алғашқы рет В.В. Лук-омский (1874 - 1876) мен Т. Бильрот (1874) тапқан. Әдетте, дене қызуы көт-ерілууімен, ағзаның жалпы уыттану белгілерімен өтетін жедел немесе соз-ылмалы ағымды инфек-циялық проц-есс.
Беттің тілме қоздырғышы (стрепто-кокктар) терінің зақымданған орынд-арынан лимфа түйіндеріне енеді. Пат-огенді микробтар біріншілік инфекц-ия ошағынан гематогенді немесе лим-фогенді жолдармен тарайды. Бірінш-ілік инфекция ошағы ретінде созылм-алы тонзиллит, ревматизм, созылмалы остеомиелит, одонтогенді инфекция және т.б. инфекциялық аурулары бо-луы мүмкін. Басқа стрептококкты ин-фекциялық ауруларымен салыстырғ-анда, тілме ауруы көктем және күз ай-ларында, сирек жаздың екінші жарт-ысында немесе күздің басында жиі да-миды. Инфекцияның дамуы жыл мез-гіліне қарай өзгеріп тұруы, макроор-ганизмнің реактивтілігіне тікелей ба-йланысты.
Патогенезі. Инфекциялық процес-тің басты даму себептерінің бірі ағза-ның экзо және эндоаллергендермен се-нсибилизациялануы. Тілме ауруында дене қызуының көтерілуі және жалпы уыттану белгілерінің байқалуы, ағза-да пирогенді заттардың және басқа да жасуша сыртылық өнімдері мен лог-иялық белсенді заттардың көп мөл-шерде түзілуімен байланысты. Дерттің патогенезінде ағзаның спецификалық емес қорғаныс күштерінің белсенділігі төмендеуі маңызды орын алады. Пато-логиялық процестің өтуін патогенді микробтардың және олардың токсин-дері мен аллергиялық реакциялары те-рі қабатында қан және лимфа жүйес-інің микроциркуляциялық бұзылыст-ары жүруімен түсіндіріледі.
Тілме аруының клиникалық жік-теуі.
Жергілікті клиникалық белгі-лерінің сипатына қарай:
эритематозды;
эритематозды - геморрагиялық;
эритематозды - буллезді (көпір-шікті);
буллезды-геморрагиялық.
II. Ағзаның уыттану дәрежелігіне қарай:
жеңіл;
орташа ауырлықта;
ауыр:
III. Ағымына қарай:
біріншілік;
қайталанбалы (рецидивті)
IV. Инфекциялық ошақтың тарау аумағына қарай:
шектелген;
жайылмалы, жылжымалы (көш-пелі);
метастазды.
I. Тілменің эритематозды түрі – терінің эпидермис қабаты қалыңдап, тікенекті және базалды жасушаларын-ың өсінділері ісінеді.Тері беті қызара-ды.
II. Тілменің эритематозды-геморрагиялық түрінде тері жасуш-аларының құрылым бұзылыстары (де-зорганизация) жүріп, эпидермистің те-рең қабаттарында ұралы қанталау ор-ындары қалыптасады.
III. Тілменің эритематоздыбул-лезді түрінде тері қабаттары түгелдей домбығып, некробиоз (тіндердің тірш-ілік белгілері жойылуы) процесі жүр-еді.
IV. Терінің буллезды-геморраияг-лық түрінде тері ісініп, фибрин арал-ас геморрагиялық жалқық (экссудат) бөлінеді, тіндердің тіршілік белгілері азайып, өлеттене бастайды.
Дерттің ауырлық дәрежелігін аны-қтау барысынды дене қызуы мен ағз-аның жалпы уыттану белгілеріне көңіл бөлінуі тиіс. Өйткені дерттің жеңіл ағ-ымында ағзаның жалпы уыттануы бо-лар-болмас, дене қызуы субфебрильді, жергілікті клиникалық көрінісі айқын емес. Дерттің орташа ауырлығында ағ-заның жалпы уыттану белгілері айқын (науқастың басы ауруы, денесінің қал-тырауы, жалпы әлсіздік пайда болуы, лоқсуы, құсуы, дене қызуы 38 - 40°С дейін көтерілуі), жергілікті клиникал-ық белгілері айқындала түседі. Дер-ттің ауыр дәрежелі ағымында ағзаның жалпы уттану белгілері өте айқын, же-ргілікті процесс жайылмалы.
Клиникасы. Инфекцияның жергі-лікті және жалпы клиникалық бегліл-ері бір уақытта байқалады. Бетте тілме негізінен мұрын, ұрт аймақтарында өтеді, кейін біртіндеп маңдайға, құлақ қалқанына, иекке, ерінге тарайды. Ин-фекциялық процесс қабаққа, көзге тар-ағанда, көз саңылауы жабылуы мүм-кін. Тілменің осындай клиникалық бе-лгілері бетті ұсқынсыздандырып, ша-йнау бұл-шықеттері құрысады (три-зм). Жақ-сүйек астының лимфа түйін-дері ұлғайып, пальпаиялау ауырсыну сезімін тудырады.
Тілменің даму кезеңдері:
Ι. Продромальды (дерттің алды) кезең. Мұнда науқас жалпы әлсіздік сезініп, қалжырайды, меңзең күйге ен-еді.
ΙΙ. Дерттің алғашқы кезеңінде ағ-заның уыттану белгілері айқындалып, инфекциялық ошақтың тері беті кері-ліп тұрады, аймақтық лимфа түйіндері ұлғаяды, ауырсынуы сезімі пайда бол-ады.
ΙΙΙ. Дерттің айқындалу (кульмин-ациялық) кезеңі. Бұл кезең алғашқы клиникалық белгілерінен басталып, бі-рнеше сағаттан 1 - 2 тәулікке созыл-уы ықтимал. Жергілікті көрінісінен те-ріде түсі ақшыл немесе қанық қызыл, кіші көлемді, бірнеше сағат аралығы-нда даққа ауысатын тілме эритемасын көруге болады. Теріде тілме эритема-сының өлшемі шек-телген, шекарасы тегіс емес, шеттері жалын тәрізді қыз-ыл дақ ретінде сипатталады. Дерттің бұл кезеңінде жергілікті патологиялық процеспен қоса ағзаның бір қатар мү-шелері мен жүйелерінің қызметтері бұзылады.
Жүйке жүйесі. Науқастың басы ауырып, қозу, есенгіреу белгілері пай-да болады. Дерттің ауыр дәрежелі ағы-мында сандырақтау, есінен шатасу, менингизм белгілері және бұлшықет-тердің тырысуы байқалуы мүмкін.
Жүрекқан тамыры жүйесі. Та-хикардия, брадикардия, аритмия, экст-растолия және атриовентрикулярлы блокада байқалады.
Тыныс алу жүйесі. Рентгеноло-гиялық суретінен өкпенің қан тамыр-лары кеңеюін, плевраның реактивті өзгерістерін көруге болады;
Зәр шығару жүйесі. Диурез аза-яды;
Қанның зерттеулері. Лейкоцит-тердің саны солға ығысады, эозино-филдер саны азаяды, ЭТЖ - 20 - 25 мм/сағ. жоғары көтеріледі.
Ажыратпалы диагностикасы. Тілмені эритемадан, дерматиттен, фл-егмонадан, кей жағдайларда күйдірг-іден ажырату қажет.
Асқынулары. Абсцесс, флегмона, тіндердің өлеттенуі, буллезді (көпірш-ікті) ойық жара, флебит; әлсіз науқа-старда сепсис, жүрек қан тамыр жүйе-сі қызметінің жедел жетіспеу-шілігі, нефрит, өкпе артериясының тромбэм-болиясы, менингоэнцефалит, көз жүй-кесінің невриті.
Емі.
Этиотропты емі – антибиотик-тердің жоғарғы мөлшерін тағайындау. Антибиотикті емінің ұзақтығы 7-10 тәулік.
Патогенетикалық емі.
- спецификалық емес иммундық емі
- нуклеин қышқылы 0,2 – 0,4 дертт-ің жедел кезеңінде күн сайын тағайын-дау қабыну процестің ағымын тежеп, репаративті регенерациялық процест-ерін арттырады;
- натрий нуклеинаты тәулігіне 1 -1,5 гр 10 - 15 тәулікке тағайындау реп-аративті процесін реттеп, ақуыз алма-суын, Т және В лимфоциттердің белс-енділігін артады;
- метилурацил тәулігіне 2-3 гр 2 - 3 аптаға;
- гормоналды емі аллергиялық реак-ция дамығанда тағайындалады;
- рутин тәулігіне 0,15 - 0,3 гр;
- аскорбин қышқылы тәулігіне 0,6 гр геморрагиялық реақция дамуының алдын алу үшін;
- тотығу процесін реттеуге дәрумен-дердің В тобы, А және никотин қышқ-ылы тағайындалады;
- дезинтоксикациялық емі: реополи-глюкин, 5% глюкоза ерітін-дісі, гемод-ез дерттің ауыр ағымында, зәрдің бөлі-нуін жеделдету үшін тағайындалады;
III. Жергілікті емі. Күйдіргінің эри-тематозды түрінде жергілікті емі жүр-гізілмейді. Тілменің жедел ағымында бүтіндігі бұзылмаған көпіршік-терді мұқият жарып, бетіне 0,1% фуриллин ерітіндісімен тәулігіне 1 рет таңғыш салады.
IV. Физитерапиялық ем. Кұйдіргі-нің қайталамалы түрнде балауыздан таңғышы салынады. Солюкс сәулесі-мен өңдеп, кейін пеницилинмен элект-рофорез жүргізіледі.