XI тарау

БЕТ - ЖАҚСҮЙЕК АЙМАҒЫНЫҢ СПЕЦИФИКАЛЫҚ

Қабыну аурулары

XI.1 Бет - жақсүйек аймағының

актиномикозы

Актиномикоз-ағзаға актиномицет-тердің (сәулелі саңырауқұлақтар) ен уінен туындайтын спецификалық қаб- ыну ауруы.

Актиномикоз ағзаныңбарлық мүш- елерімен тіндерінде, әсіресе бет жақ-сүйек аймағында жиі (80-85%) дами- тын спецификалық қабыну.

Этиологиясы.Актиномикоздың қоз-дырғыш актиномицеттер микроскоп- иялық көрінісінде ұштары колба тәрізді кеңейген, жіңішке жіпке ұқсас микроб.Алғашқы рет сәулелі саңыр- ауқұлақтарды Bolinder (1877) ірі қара малдың абсцессінен, ал Israel (1878) ауру адамнан тапқан. Актиномицет-тер табиғатта кеңінентараған микроб-тар. Оларды жерден, судан, ауадан, өте көп мөлшерде сапрофиттер (пато- генді емес микробтар) арасынан кезд-естіруге болады.Негізінен актиноми- цеттерді ауызқуысынан, кей жағдайл-арда тері бетінен, коньюктивалық қа-пшықтан,асқорыту жолдарынан кезд-еседі. Д.П.Гриневпен Р.И.Баранован-ың (1928) мәліметтері бойынша, ау-ыз қуысында актиномицеттердің нег-ізгі шоғырланған орны тіс қағы. Осы авторлардың зерттеулерінен, сілекей-де актиномицеттер кездеспейтіндігі, ал ұрттың шырышты қабығында

және тілдің астында олар өте сирек-кездесетіні анықталған. Осыған қара- ғанда, актиномицеттердің өсіп-өнуіне ақуыздар мен көмірсутегіне бай орта

және тығыз субстрат қажет екендігін анғаруғу болады. Ауыз қуысындағы актиномицеттердің басым көпшілігі аэробтар, ал аздағаны анаэробтарқа-тарына жатады.

Адамда актиномикоз 90% жағдайда анаэробты актиномицеттерден(термо- фильды және микромоноспорлар) да- миды.

Инфекцияның ағзаға ену жолд-ары. Актиномицеттер ағзаға тек сы-ртқы ортадан (сумен, ауамен, өсі-мдіктермен және әртүрлі бөгде дене лермен бірге) енеді деген теріс түсінік ұзақ жылдар бойы қалыптасып кел-ген. Бұдан 55 жыл бұрын Г.О. Су-теев(1951),Б.Л.Осипова Д.М. Асни- на, А.И.Рыбаков (1950) Wassmund (1940) және т.б.бет-жақсүйек аймағ - ынаактиномицеттер тіс жегісінің қу-ысынан, қызылиектің патологиялық қалташықтарынан және ауыз қуыс-ының зақымданған шырышты қаб-ығынан енетінін дәлелдеген.

Актиномицеттер тістің түбір өзегін ен енеді деген көз қкркс бар. Бұған Partsch (1889), Kollmar (1934) және т.б.авторлардың гангренозды тіс ұл- пасынан және тіс түбір ұшындағы патологиялық ошақтардан актиноми-цеттер табылғаны дәлел бола алады. Сондай-ақ, пародонтоз және тістің кедергіленіп жарып шығуында қал-ыптасатын қызыл иектік қалташығы инфекцияның енетін орны болып таб- ылады (С.А.Вайсблат (1940), А.И. Ры-баков және Н.А. Шигаев (1953).

Актиномикозбадамша ауруларынан дамитынынГ.О.Сутеевтің,А.И. Рыбаковтың, Iarmer (1953) ғылыми еңбектерінен кездестіруге болады, өте сирек жағдайда инфекция сілекей без- дерінің өзектерінен (Iarmer,1953), гай- мор қуысының шырышты қабығынан (Н.АШнейдер, 1922) дамитыныдәлел- денген.

Патогенезі.Актиномикоздың дамуына ағзаның қорғаныс күші төм- ендеуі және сенсибилизациялануы ба- сты орыналады. Иммундық жүйені төмендететін жалпы себептердің іш- інде ілеспе ауруларын ескермеуге бол-майды.Сонымен қатар, жергілікті факторлар, солардың ішінде одонто-генді, сирек жағдайда, тонзилогенді және риногенді қабыну аурулары барысында актиномицеттер мен басқа микробтарарасындақалыптасқанүйле- сімдік (симбиозы) бұзылуы, тіндердің жарақаттануы актиномикоздың даму- ына себебін тигізеді.

Актиномицетте ренген орнынан бо- лай(контактылы),лимфагенді және ге- матогенді жолдармен тарайды.

Актиномикоздың инкубациялық кезеңі бірнеше күннен 2-3 аптаға де-йін, кейде бірнеше айларға созылады.

Сәулелі саңырау құлақтар ауыз қу- ысының шырышты қабығынан немесе тері бетінен өтіп,борпылдақ шелтінд- ерінде,бұлшық еттердің және мүшел- ердің дәнекертінді қабаттарында, қан- мен жақсы қамтылған орындарда да- муын жалғастырады.

Патологиялық анатомиясы. Сәу-лелі саңырауқұлақтар енген жеріндегі тіндер морфологиялық өзгерістерге ұшырап, айналасын полинуклеарлар мен лимфоциттер қоршаған актноми-козалық гранулем қалыптасады.Од- ан шеткері тұсында (перифериясы-нда) дөңгелек, малық, эпителиоидылы жасушалардан және фибробластылар-дан құралған кіші диаметрлі, қабыр- ғалы жұқа қан тмырларына бай грану-ляцялық тіндер түзіледі. Кейде атал-мыш жасушалар арасынан алып көпя-дролы ксантома жасушаларын кезд-естіруге болады. Бұл тек актином-икозға тән белгі болып табылады. Кейін актиномикозалық гранулеман-ың орта шамасында жасушалардың некробиозы жүріп, олар өліеттене ба-стайды. Макрофагтар актиномицет-тер шоғырына (колонияларына) бет алып, мицелия бөлшектерін жалмай-ды және солармен бірге көршілес спец ификалық гранулема тіндеріне ор ын тебеді (мигрирует). Бұл жерде екіншілік гранулема қалыптасады. Кейін осындай өзгерістер екіншілік гранулемада жүріп, үшіншілік, одан әрі гранулемала қалыптасуы жалғаса ды.Осылайша, жаңадан қалыптасан гранулемалар жайылмалы инфильтра-ттың түзілуіне бастама береді.Специ- фикалық гранулеманың айналасынд- ағы грануляциялық тіндер біртіндеп жетіле келе фиброзиалық тінге ауыса-ды. Құрамындағы қан тамырлар мен жасушалық элементтер саны азаюы-нан талшықты құрылымдар қалып- тасып, кейін олар тығыз тыртықты дәнекер тініне ауысады. Актиномик- оздың нормергиялық ағымы ағзаның реактивтілігіне, қорғаныс күшініңсп- ецификалық және бейспецификалық факторларына тікелей байланысты. Морфологиялық (тіндік) өзгерістері- нің сипаты ағзаның реактивтілігіне байланысты. Оның өзі қабыну проце- інің экссудативті немесе пролифер- ативті түрде өтуіне ықпалын тигізеді.

Жіктеуі. Т.Г.Робустова (1957) бет-жақсүйек аймағының, мойынның, жақ сүйектерінің және ауыз қуысы шыр-ыштықабығының актиномикозын ке-лесі түрлерге бөледі:

1. Терілік актиномикоз;

2. Теріастының актиномикозы;

3.Шырышты қабық астыактиноми-козы;

4. Шырышты қабық актиномикозы;

5.Одонтогенді актиномикозалық

гранулема;

6. Теріасты бұлшықет аралық акти-номикозы (терең):

- Жақсүйекасты, жақсүйекарты, иекасты аймақтарының және беттің бүйір бөлімінің бұлшықетаралық акт- иномикозы;

- Ұрт, көзұяасты және бетсүйек аймақтарының теріасты бұлшықет ар- алық актиномикозы;

- Шайнау құлақ маңы және самай аймақтары мен самайасты шұңқыры-ның теріасты бұлшықет актиноми-козы;

- Қанат жақсүйек кеңістігінің және жақсүйек арты аймағының теріасты-бұлшықет аралық актиномикозы;

7. Лимфа түйіндерінің актиноми-козы;

8. Жақсүйек қабының актиномик-озы;

9. Ауыз қуыс мүшелерінің (тілдің, бадамша, сілекей бездерінің, жоғарғы жақсүйек қойнауының) актиномико-зы.

Клиникасы. Актиномикоз негізінен нормергиялық реакцияларымен, же- дел немесе созылмалы процестің өр-шуімен жүретін қабыну процесі. Іл-еспе патологиялық аурулары бар нау-қастарда (біріншілік немесе екінш- іншілік иммундық тапшылығында) актиноми-коздың дамуы 2 - 3 айға немесе одан да ұзақ уақытқа созылып, гипоергиялық қабыну реакциясының клиникалық белгілерімен сипатталып өтеді.

Өте сирек жағдайда актиномикоз гиперергиялық реакциясымен жедел, өршімелі немесе созылмалы гипер-бластикалық процесі түрінде өтеді.

Өту орнына және инфекциялық процестің даму ерекшеліктеріне қар-ай актиномикоз әртүрлі клиникалық белгілермен сипатталады.

Терілік актиномикоз. Бет жақсүй-ек аймағының терісі актиномикозбен өте сирек зақымданады.Әдетте, тері-лік актиномикоз одонтогенді инфек- цияның таралуынан немесе терінің бүтіндігі бұзылуынан дамиды.

Клиникалық көрінісіне байланысты терілік актиномикоз үш түрге бөліне-ді:

1. Пустулезді (көпіршікті);

2. Төмпешікті;

3. Аралас.

Терілік пустулезді актиномикоз. Алғашқыда тері бетінен шекаралары айқын емес инфильтрат байқалады. Кейін инфильтраттың бетінде, тері бетінен сәл көтеріңкі, жекеленген, ұсақ, жұмсақ консистенциялы ошақ-тар қалыптасады. Олар жарылғаннан кейін ұсақ жыланкөздері пайда бол-ады. Процестің бастапқы кезеңінде

зақымданған ошақтың тері түсі өзгермейді. Кейін тері ақшыл қызыл түстеніп, пустула (іріңгетолы көпір- шік) жарылған соң көкшілденеді, жыланкөздің айналасы ашық көк тү-ске ауысады. Жыланкөздердің өзегі кейде жабылып, іші экссудатпен тол- ғанда қайтадан ашылады. Жыланк- өздің өзегінен құрамында ақшыл түсті, жекеленген түйіндер бар (то-птасқан актиномицеттер друзалар) іріңді сұйықтық бөлінеді. Теріліка-ктиномикозда дене қызуы көтеріл-мейді,инфекциялық ошақта ауырсыну сезімі болар-болмас, тіптен байқалма-уы да мүмкін.

Терілік төмпешіктіакт

иномикоз.Теріде жекелеген немесе біріккен бірнеше төмпешіктер қалы- птасады.Инфекциялық процестің ал- ғашқы кезеңіде зақымданған ошақ-тың тері түсі өзгеріссіз,кейінкөкш-іл,қоңырқай түске енеді. Зақымдан- ған ошақтың терісі біртіндеп жұқара-келе жарылады, төмпешіктердің беті- нен грануляциялық тінге толы жыл- анкөздер ашылады. Терілік төмпеш- ікті актиномикоз созылмалы ағымда өтіп, процес көршілес аймақтарға тар-ауға бейім болады.

Актиномикоздың терілік аралас түрі.Терібетінен үсті жұқарған төмп- ешіктер мен көпіршіктерді (пустула- ларды) көруге болады. Кейін қалып- тасқан жыланкөздерден аздап сірілі-іріңді жалқық бөлінеді.

Теріастының актиномикоз. Пато-логиялық процесс теріастының майлы шел қабатына өтеді. Әдетте, специфи-калық инфекцияның көзі одонто-генді процесс болғандықтан, инфекциялық ошақсоның маңында орналасады. На- уқастарауырсыну сезіміне, ұрт немесе

төменгі жақ сүйекасты құлақмаңы

және жақсүйекарты аймақтарының іс-інуіне шағымданады.

Кейде ауру анамнезінен актиноми-коздың бұл түрі одонтогенді іріңді процестерінен (абсцесс немесе флег-мона) кейін дамуын анықтап білуге болады. Сондай-ақ, теріасты актино-микозы жақсүйекасты немесе ұрт аймақтары лимфа түйіндерінің қабы- нуынан, олардың ыдырауына кейін инфекция теріасты шел қабатына өтуінен дамуы мүмкін. Патологиялық процесс баяу өтіп, ағымы ұзаққа созылады. Спецификалық гранулема ыдырауында, инфекциялық ошақта ауырсыну сезімі пайда болып, дене қызуы көтеріледі.

Процестің сыртқы көрінісінен тер- іасты шелқабатында орналасқан дөң- гелек пішінді инфильтратты көруге болады, алғашқыда оның консисс-тенциясы тығыз болып,ауырсыну сез- імі байқалады. Спецификалық грану- лема ыдырауында, терінің астында жатқан тіндермен бітісіп, беті ашық қызғылт түстен қызыл түске енеді, патологиялық ошақтың ортасы жұм- сарады.

Шырышты қабықасты актином-икозы. Актиномикоздың шырышты қабықасты актиномикозы сирек кезд- еседі. Әдетте инфекция ауыз қуысы шырышты қабығының жарақаттанған орындарынан енеді. Науқастың дене қызуы көтерілмейді, зақымданған ош- ақта ауырсыну сезімі байқалмайды. Инфекциялық ошақтың орналасу орн- ына байланысты, ауыру сезімі тек ауызды ашқанда, жұтынғанда немесе сөйлегенде ғана пайда болуы мүмкін. Пальпациялағанда шектелген инфил- ьтрат анықталады. Шырышты қабық-

асты актиномикозда патологиялық

процесс жоғарғы және төменгі ерінн-ің, ұрттың, төменгі ақыл тіс арты (ре-тромолярлы) аймақтың шырышты қа-бықастында, қанат жақсүйек, тіласты- қатпарларында, бадамша шұңқыры- нда орналасады.

Шырышты қабық актиномикоз. Патологиялық процестің бұл түрі өте сирек кездеседі. Актиномицеттер ау-ыз қуысы шырышты қабығының за-қымданған орындарынан енеді. Зақ- ымдаушы фактор ретінде тістердің өткір қырлары, балық қылқаны, шөп-шөңге және т.б.себептер болуы мүмк-ін.

Патологиялық процеспен көбіне төменгі еріннің және ұрттың, тіласты аймағының, тілдің астынғы және бүй-ір бетінің шырышты қабығы зақымда- нады. Актиномикоздың бұл түрі баяу ағымда өтіп, науқасты айтарлықтай мазаламайды, дене қызуы көтерілмей-ді. Әйтсе де, патологиялық ошақта ауырсыну сезімі байқалуы да мүмкін. Сырттай қарап тексергенде, беткей орналасқан инфильтратты көруге бол- ады,үстініңшырышты қабығы ақшыл-қызыл түсті. Патологиялық ошақ бір- тіндеп жан-жағына жайыла келе, беті- нің шырышты қабығы жұқарып, жыр- тылуынан жекелеген жыланкөздері қалыптасады, ішінен грануляциялық тіндер шығып тұрады.

Одонтогенді актиномикозалық гранулема.Пародонт тіндерінде бірін-шілік актиномикоз гранулемасы жиі кездескенмен,оларды деркезінде аны- қтау едәуір қиындық тудырады. Акт- иномикоздың бұл түрі айналасында-ғы тіндерге тарау бейімділігі жоғары болуымен ерекше. Актиномикозалық гранулема тері және теріастының шел қабатына қалыптаса, ауыз қуысының өтпелі қатпарынан «себепші тістен» жұмсақ тіндерге бағытталған қатайы- ңқы байламға (шнур) ұқсас білікті сипап анықтауға болады.

Теріастының бұлшықет аралық актиномикозы. Инфекциялық ошақ-тың орналасуына байланысты патоло-гиялық процестің клиникалық көрін- ісі әртүрлі сипат білдіруі мүмкін.

Жақсүйекасты, иекасты аймақтары мен мойынның бүйір бөлімінің тері- астының бұлшықет аралық актиноми- козы жылдам дамуымен сипаттала- ды. Теріастының бұлшықет аралық- тарымен өзара тығыз байланыс құруы инфекциялық процестің бір аймақтан екінші аймаққа ауысуына ықпалын тигізеді.

Жақсүйекасты аймағының акти-номикозы. Актиномикоздың бұл түр-інде патологиялық ошақ төменгі жа-қсүйекпен тығыз байланыста бола- тындықтан, консистенциясы «тақт-ай» тәрізді инфильтрат қалыптасады. Әдетте инфильтрат беткей орналас- ып, біртіндеп жұмсарады. Іріңдеген аймақты тіліп ашқанда, процесс көр- шілес аймақтың тіндеріне, соның іш- інде иекасты, жақсүйекарты, құлақ маңы-шайнау аймақтарына және мой- ынның бүйір бөліміне тарауы мүмкін. Мойынның бүйір бөлімінің актином- икозы шағын көлемді, тез жұмсарып іріңдейтін инфильтрат қалыптасум- ен сипатталады.

Актиномикозалық ошақтар өздігін-ен жарылғаннан соң қалыптасатын жыланкөз жолдарының біразы тырт- ықтанып, кейбірі қайта ашылады, іші грануляциялық тінге толады, өзекте- рінен іріңді жалқық бөлінеді.

Ұрт аймағының теріасты бұл-шықет аралық актиномикозы. Әдетте, инфекциялық процесс ұрт аймағында қысқа мерзім аралығында қатайыңқы, ауырушаң қабыну инф-ильтраты пайда болуымен сипатта-лады. Инфекциялық процестің даму барысында инфильтраттың ортасынан бір немесе бірнеше жұмсарған ошақ-тар пайда болады. Инфильтрат үстін- ің терісі көкшіл қызыл түстеніп, жұм-сарған орындары жұқара бастайды. Инфекциялық ошақ іріңдегенде, ауы- рсыну сезімі пайда болып, дене қы-зуы 37,5-38°С дейін көтеріледі. Ай-наласындағы жұмсақ тіндер ісінуін- ен ауыздың ашылуы шектеледі.

Көзұяасты аймағының теріасты-бұлшықет аралық актиномикозы. Көзұясының төменгі қырымен бітіс-кен, тығыз инфильтрат қалыптас-уымен, төменгі және жоғарғы қабақ- тардың ісінуімен сипатталады.

Бетсүйек аймағының теріасты-бұлшықет аралық актиномикозы. Актиномикоздың бұл түрінде бетсүй-егімен тығыз бітіскен инфильтрат анықталады. Мұндай клиникалық кө- рініс қатерлі ісіктерді бейнелеуі мүмкін. Тек инфильтрат тығыздалып, қозғалысы шектелгенде, кейін бірі-тіндеп жұмсара келе терісі жұқарып жарылғаннан кейін, жыланкөздері қа- лыптасқан да ғана актиномикозға ди- агнозы дұрыс қойылады.

Құлақмаңы-шайнау, самай аймақ-тарының және самайасты шұңқы-рының теріасты бұлшықет аралық актиномикозы. Ағымы баяу, ұзаққа созылып өтеді. Инфекциялық процес-тің негізгі даму себебі төменгі ақыл тіс ауруларының, соның ішінде оның кедергіленіп жарып шығуының асқы- нуы.

Құлақмаңы шайнау аймағының ак-тиномикозы ауыздың ашылуы шекте-луінен басталып, инфекциялық проц- естің алғашқы кезеңдерінде тері беті- нің түсі өзгереді, пальпациялағанда қатпарға жеңіл жиналады. Тек паль- пация кезінде ғана меншікті шайнау бұлшықеттің (m. masseter) ұлғайуын, инфильтрациялануын байқауға бола- ды. Актиномикоздың бұл түрінде қа-быну процесі басқа аймақтарға тар- ауы мүмкін.

Самай аймағының теріасты бұл-шықет аралық актиномикозы. Си-рек кездесетін спецификалық қаб-ыну процесі. Инфекция қанат жақсү-йек кеңістігінен, самайасты шұңқырын- ан, құлақ маңы шайнау аймағынан енуінде, екіншілік инфекция процесі ретінде қарастырылады. Актиномик- оздың бұл түрі көзұяасты, көзұя үсті және самай төменгі жақ сүйек буын аймақтарының жұмсақ тіндері домб- ығып, ісінуінен басталады. Ауыздың ашылуы күрт шектелгенімен, инфил- ьтрат үстінің тері бүтіндігі бұзыл- майды. Инфекциялық ошақта ауыр- сыну сезімі үдей түсуінде, дене қызуы көтеріледі. Кейін самай шұңқырының төменгі бөлігінде жыланкөздер қалы- птасуы мүмкін.

Самайасты шұңқыры актиномикоз-ының алғашқы даму кезеңінде, әсіре- се тәңертеңгі мезгілде, науқастың ау-ыз ашылуы шектеліп, зақымданған жағының қабағы және самай аймағы- ның төменгі бөлімінің жұмсақ тіндері ісінеді. Инфекциялық процестің ос-ындай клиникалық белгілері ұзақ уа-қытқа (2,5 айға) дейін сақталады.

Кейін самай немесе құлақмаңы-шайнау аймақтарының жұмсақ тін- дері ісініп, инфекциялық ошақта қат- ты ауырсыну сезімі пайда болады.

Қанат-жақсүйек кеңістігі мен ретромолярлы аймағының теріас-ты-бұлшықет аралық актиномико-зы. Негізгі себебі төменгі ақыл тісте- рдің кедергіленіп жарып шығуының асқынулары болып табылады. Инфек- циялық процестің алғашқы клини- калық белгісі ауыздың ашылуы күрт шектелуімен сипатталады. Ауыз ашы- луының шектелуі біртіндеп төменгі жақсүйектің тұрақты қабыну контр- актурасына ауысады. Процестің бас- тапқы кезеңінде дене қызуы көтері- лмейді, көтерілгеннің өзінде 37,2- 37,5°С аспайды.

Ауыз қуысынан тексергенде қанат-жақсүйек қатпары бойынан тығыз, пальпациялағанда ауырсыну сезімін тудыратын инфильтраттың бары ан- ықталады. Кейбір науқастарда тығ-ыз, ауырсыну сезімін инфильтрат жо- ғарғы жақсүйек төмпешігі артынан анықталуы мүмкін. Қанат жақсүйек кеңістігін хирургиялық жолмен тіліп ашқанның өзінде, патологиялық про- цесс біраздан кейін төмен түсіп, төм- енгі жақсүйектің бұрышын зақымд-ауы мүмкін. Сондай-ақ, патология-лық процесс жақсүйекасты, жақ сүй-екарты, құлақмаңы-шайнау аймақ-тарына таралуы ықтимал. Төменгі жа- қсүйек бұрышы аймағында актино-микозалық инфильтраты пайда бол- уында, науқастың дене қызуы 37,5- 38,0°С дейін көтеріліп, ауырсыну се-зімі күшейе түседі. Кейін төменгі жа-қсүйек бұрышында қалыптасқан ин-фильтрат біртіндеп жұмсара бастай- ды. Жұмсарған инфильтраттың шет- тері тығыздалып, дөңгелек пішінді, шектелген күйінде ұзақ уақытқа дейін сақталады.

Инфекциялық процестің баяу өтуі, клиникалық белгілерінің айқын болм-ауы ретромолярлы актиномикоздың теріасты бұлшықет аралық түріне тә н.Процестің алғашқы даму кезеңдері жасырын (бүркелмелі) өтетіндіктен, оның дұрыс диагнозы тек инфекция басқа аймақтарға тарала бастағанда ғана қойылады.

Лимфа түйіндерінің актиноми-козы негізінен одонтогенді, тонзило-генді және отогенді жолдарымен дам- иды. Патологиялық процесс жиі жақ- сүйекасты ұшбұрышының лимфа түй- індерінде, сирек жағдай даиекас-ты, ұрт аймақтарында және мойын лимфа түйіндерінде өтеді. Кей жағдайда бет-жақсүйек аймағының бірнеше топ ли- мфа түйіндері бірдей, бір мезгілде зақымдануы ықтимал.

Лимфаденомикоз клиникалық ағы-мына байланысты келесі түрлерге бө- лінеді:

актиномикозды аденофлегмона;

актиномикозды іріңді лимфаде- нит;

актиномикозды гиперпластика- лық лимфаденит.

Актиномикозды аденофлегмонада науқас бір немесе бірнеше лимфа тү-йіндерінің ісінуіне, қозғалыстары ше-ктелуіне немесе ауырсыну сезіміне, тығыз консистенциялы ісік пайда бо-луына шағымданады. Ару анамнез-інен аталмыш аймақтардың лимфа түйіндері ұзақ уақыт ісінуін, қозғалы- стары шектелген, ісік тәрізд іқұрыл- ым пайда болғандығын анықтап бі-луге болады.

Актиномикозды іріңді лимфадени-ттің бастапқы даму кезеңінде лимфа түйіндері ұлғайып, сәл ауырсыну се-зімін тудырады, кейін қабыну процесі айналасындағы тіндерге тарап, периа-денит ретінде өтеді. Лимфа түйінд- ерінің біртіндеп қатаюы, ісікті бейне- лейді. Кейін лимфа түйіндері ыды- рап, тері бетінде ұзақ уақыт жабы- лмайтын жыланкөздер қалыптасады. Инфекциялық процестің клиникал- ық белгілері тек лимфа түйіндері ыд-ырап, өлеттенуінде ғана айқындала- ды.

Лимфа түйіндерінің гиперпласти-калық актиномикозы аралас ісікке, ат-еромаға және теріастының грануле-масына ұқсас немесе ісіктер сияқты тығыз болып келеді.

Процестің осындай клиникалық кө-рінісі ұзақ уақытқа дейін сақталуы (бір немесе бірнеше айдан бір жылға дейін, тіптен одан да ұзақ) диагнозын дұрыс қоюға бірсыпыра қиындықтар тудырады. Инфекциялық процестің даму барысында лимфа түйіндері бі-ртіндеп жұмсара келе, айналасын-дағы түйіндермен бітісіп, тері беті жұқарады. Тері бетінің жұқарған оры-ндарында жыланкөздер пайда бол- ып, грануляциялық тіндермен бірге ірің бөлінеді.

Жақсүйекқабы актиномикозы. Актиномикоздың бұл түрі сирек кез-десетін инфекциялық процесс. Көбіне патологиялық процеспен төменгі жақсүйекқабы вестибулярлы (ауыз қуысының кіреберісі жағынан зақ-ымданады. Жақсүйекқабының актин-омикозы өнімді (продуктивті) нем- есе жалқықтық қабыну (экссудатив-ті) процесі ретінде өтеді.

Жақсүйекқабының экссудативті ак- тиномикозы, оның альвеолалық өсін- дісінде немесе денесінің вестибуляр-лық бетінде дамиды. Әдетте, науқ- астың жалпы жағдайы өзгермейді, ауырсыну сезімі болар-болмас. Сырт- тай қарап тексергенде, ауыз қуыс- ының кіреберсінен тығыз инфильтрат анықталады. Инфильтрат үстінің шы- рышты қабығы қызарған немесе көк- шіл түсті. Кейін инфильтрат біртіндеп жұмсара келе, өлшемі айқындалып, пальпация ауырсыну сезімін тудыр- ады. Инфекциялық ошақты тіліп аш- қанда, ірің үнемі бөла бермейді. Тіліп ашылған жерден жартылай ыдыраған сүйек қабын, грануляциялық тіндерді көруге болады.

Жақ сүйек қабының өнімді актино-микозы, негізінен жас балаларда, жа-сөспірімдерде немесе жас адамдарда дамиды. Мұндада жақсүйегінің төм-енгі қырының сүйекқабы қалыңда- йды. Актиномикоз жақсүйектің аль- веолық өсіндісінің сүйекқабынан төм-енгі қырына таралуында, сүйек дефо-рмацияланады. Процесс әлсін-әлсін өршуінде, инфекция ұзақ уақытқа со-зылады. Рентгенографиялық зерітте- уінен төменгі жақсүйек денесінің, тө-менгі қырының (негізі), алвеолалық өсіндінің сүйекқабы бірыңғай емес қалыңдауын көруге болады.

Жақсүйектерінің актиномикозы. Біріншілік актиномикозбен төменгі жақсүйек жиі, ал жоғарғы жақсүйегі өте сирек зақымданады. Клиникалық, рентгенологиялық және патоморфо-логиялық өзгерістеріне сәйкес жақ-сүйектерінің актиномикозы екі түрге бөлінеді: деструктивті, өнімді дест-руктивті.

Жақсүйектің біріншілік деструкт- ивті актиномикозы сүйекшілік абсц- есс немесе сүйекішілік гумма ретінде көрініс білдіреді. Сүйекішілік актино-микозының абсцесі немесе гуммасы баяу және созылмалы түрде, ал пато-логиялық процесс жұмсақ тіндерге таралуында жедел ағымда өтеді.

Процестің алғашқы даму кезеңдер-інде актиномикозбен зақымданған сү-йек біршама қалыңдаса да, пальпац-ия ауырсыну сезімін тудырмайды. Сүйекте өтетін патологиялық проце- сс жүйке өзегін зақымдауында, Вен- сан белгісі (төменгі жақсүйектің сез- імталдығы жойылуы) байқалуы мүм- кін. Инфекциялық процестің дамуы бары-сында, әсіресе оның өршуінде, ауырсыну сезімі ұдейе түсіп, невро- логиялық белгілер анықталады.

Жақсүйектің біріншілік деструкт-ивті актиномикозының рентгеноло-гиялық көрнісінен бір немесе бірне- ше, бір-бірімен біріккен, дөңгелек пі-шінді, шекаралары айқын емес қуы- старды көруге болады. Сүйектегі акт-иномикоз ошағының шеттері скле- розденуі, оның абсцестік және гум- малык түрлерін ажыратуға мүмкіндік береді.

Актиномикоз абсцесінің өту ұзақ- тығы бірнеше айларға созылса, оның гуммалық түрі жылдарға созылады. Процесс жұмсақ тіндерге тарауында, алғашқыда ошақтан тыс жатқан тін-дер домбығып (коллатеральды до-мбығу), кейін инфильтрацияланады.

Біріншілік өнімді-деструктивті ак-тиномикоз ісікке ұқсас, шекаралары айқын, жаңа құрылымдарды бейне- лейді. Рентгенограммадан сүйекте

жаңа құрылымдарға тән өзгерісте- рді көруге болады. Төменгі жақсүй- ектің компактілі табақшасында пат- ологиялық процесс бұлыңғырланып көрінеді, бетінің тегістігі жойылады, кей жерлерінде кедір-бұдырлы өзг- ерістер байқалады. Патологиялық ош- ақтың ортасында сүйек кұрылымы- ның айқындылығы жойылуы, оның ыдырауын білдіреді.

Тілдің актиномикозы жарақаттан кейін, әсіресе тістердің өткір қыры- мен, дұрыс жасалмаған тіс протез- дерімен ұзақ уақыт жарақаттануынан дамиды. Әдетте тілдің актиномикозы түбіріне, бүйір бөлімдеріне, жұтқын- шақ және ауыз қуыс түбінің тіндер- іне тез тарауы мүкін.

Жоғарғы жақсүйек қойнауының актиномикозы да клиникалық тәжр-ибеде өте сирек кездесетін специф-икалық процесс. Инфекциялық про-цесс одонтогенді, сирек жағдайда ри-ногенді жолдарымен дамиды. Клин-икалық белгілер жедел немесе соз-ылмалы гайморитке ұқсас болғанның өзінде (мұрынмен дем алуының ке-дергіленуі, мұрын жолдарынан ірің шығуы), патологиялық процесс баяу ағымда өтеді. Рентгенологиялық зе-ріттеуінен жоғарғы жақсүйек қойн-ауының бұлыңғырлануын немесе бір- тұтас күңгірттенуін, сүйек қабырға-ларының патологиялық процеске ен- уін көруге болады.

Актиномикоздың диагностикасы. Бет-жақсүйек аймағы мен мойын ак- тиномикозының клиникалық белгіл-ері әртүрлі сипат білдіруіне, сондай-ақ басқа да қабыну процестері мен жаңа құрылымдарына ұқсас болуына байланысты, оның диагностикасы бі-рсыпыра қиындықтар тудыратынын ескерген жөн.

Актиномикоздың диагностикасы науқастың шағымына, ауру анамнез-іне, патологиялық ошақтан алынған бөліністің бактериологиялық зерттеу-леріне, актинолизатпен жүргізілген серологиялық және теріаллергиялық сынақтарына негізделіп жүргізіледі.

Актиномикоз ошағынан алынған жалқықтың цитологиялық зерттеуі- нен актиномицеттердің сәуле тәрізді орналасып шоғырлануын көруге бо-лады. Осыған байланысты, актином-икоздың қоздырғышын «сәулелі саң-ырауқұлақ» деп аталған. Инфекци-ялық ошақтан алынған жұғындыны

Грамм немесе Цельс әдістері бойы- нша бояп, цитологиялық зерттеу жү-ргізіледі. Цитологиялық зерттеулер толық мәліметтер бермесе, актино- мицеттерді дақылдық ортаға себіп, табуға болады.

Актиномикоздың диагнозын дұрыс қоюға иммунологиялық зерттеу әдісі (актинолизатпен жасалатын теріалле-ргиялық сынама) жүргізіледі. Д.И. Аснина (1956) актиномикоздың имм- унологиялық диагностикасын ғылы-ми тұрғыдан негіздеп, тәжірибеге ен- гізгендігі белгілі.

Актинолизатпен теріаллергиялық сынамасы келесідей жүргізіледі: оң және сол қолдың білектерінің ішкі бе-тінің бұлшықетіне 0,3 мл көлемінде диагностиналық мақсатымен актинол-изат ерітіндісі егіледі. Салыстырм-алы түрде бақылау жасау үшін бір- інші иньекция жасалған жерден 8-10 см алшақтықта 0,3 мл стерильді ет пептоны (сорпа) егіледі. Сынама нәт- ижесі 24 сағаттан кейін анықталады:

теріс мәнді реакция (-) - актинолизат (антиген) енгізген жерде иненің теріге жаншылған нүктесі ғана байқалады;

күмәнді реакция (+) – актино-лизат енгізген және бақылауға алы- нған жерлерде өзгерістер бірдей (тері беті бозғылт, болар-болмас ақшыл қызғылт түсті эритема байқалады);

болар-болмас оң мәнді реакция (+) - актинолизат енгізген жерде өлшемі әркелкі, ашық қызыл түсті, кейде қызғылт-көкшіл, өте айқын эр-итемалар байқалады;

оң мәнді реакция (++) актин-олизат енгізген жерде ашық қызғылт түстен қызғылт-көк түске дейінгі эр-итеманы байқауға болады, тері беті сәл ісінген, пальпациялау аздаған ау-ырсыну сезімін тудырады;

айқын оң мәнді реакция (+++) - актинолизат енгізілген жерде эрите-маның түсі қызыл немесе ашық қы-зыл, тері беті ісінген, пальпация ау-ырсыну сезімін тудырады, эритема-ның ортасында папула байқалады;

өте айқын оң мәнді реакция (жалпы немесе жергілікті) (++++) - актинолизатенгізілген жерде жергілі-кті өзгерістерден басқа ағзада жалпы бұзылыстар байқалады.

Актиномикоздың диагностикасында міндетті түрде қан- ның және зәрдің зертханалық зерт- теулері жүргізілуі тиіс. Специфик- алық қабыну процесінің жедел ағым- ында лейкоциттер саны 11×10 - 15×10 дейін жоғарылап, ЭТЖ – 15мм/сағ, од анда жоғары көтерілуі мүмкін. Про- цестің созылмалы ағымында лейко- пения, екінші реттілі анемия дам- иды, ЭТЖ - 30-60 мм/сағ дейін жоғ- арылайды.

Ажыратпалы диагностика. Бет-жақсүйек аймағында өтетін созыл-малы қабыну процестерінің тек 8% ғана актиномикоз диагнозы қойылуы, оның диагностикасы қиындық туды- ратынының көрсеткіші. Мұның басты себептерінің бірі - актиномикоздың алғашқы клиникалық белгілері әркел- кі сипатта өтуімен байланысты. Сон- ымен қоса, бұрында жиі байқалатын актиномикоздың негізгі клиникалық белгілері, (қаттылығы тақтай тәрізді инфильтрат қалыптасуы, актиномикоз ошақтарынан флюктуация белгісі ан-ықталуы, бірнеше жыланкөздері па-йда болуы, тері беті күрең-көкшіл тү-ске енуі) кәзіргі кезде көп кездесе бермейді. Сондай-ақ, дәрігерлердің

басым көпшілігі инфекциялық про-цестің клиникалық белгілерін жақсы білмеулері, актиномикозды анықтауға қажетті арнайы препараттардың тап- шылығы, тіптен жоқтығы, актином-икоз қоздырғышын бактериологиял-ық және цитологиялық зерттеулері-мен анықтау мүмкіндіктері бола бер-меуі, диагнозын уақытылы және дұр-ыс қоюға едауір қиындық тудыруда. Кейде антибиотиктерді ретсіз таға-йындау, актиномикоздың клиникал-ық белгілерін көмескілеп, диагнозын дұрыс қойюға кедергі келтіреді.

Әдебиеттерден алынған мәліметт- ерге сүйенетін болсақ, актиномикоз- ға дұрыс диагноз қойылмай, соған ұқ-сас аурулармен шатастыру мысалд- ары бұ күнде жетерлік. Осындай ау-рулардың қатарына жататындар: ли-мфаденит, абсцесс, флегмона, шиқ- ан, сиалоаденит, патротит, периост- ит, перикоронарит, жақсүйектерінің остеомиелиті, жұмсақ тіндердің жаңа құрылымдары, фиброма, сілекей без- дерінің аралас ісігі, лимфагранулем- атоза және т. б. Осыған байланысты, дәрігерлер негізінен актиномикоздың мына клиникалық белгілеріне сүйе- нен отырып, диагноз қояды: баяу ағы-мдылығы, дерттің ұзаққа созылып "тоқтаусыз" дамуы, науқастың жалпы жағдайы қанағаттанарлықтай болуы, дене қызуы көтерілмеуі, қан көрсет- кіштерінде және лимфа түйіндерінде айтарлықтай патологиялық өзгерістер болмауы, төменгі жақсүйектің себеп-сіз қарысуы (тризм), қабыну проц- естің төменнен жоғарға қарай бағыт- талып дамуы, тістердің патологиялық қозғалысы болмауы, сүйектің рент- генологиялық көрінісінде ерекше па- тологиялық бұзылыстар анықталуы. Акти-номикозды міндетті тұрде кел- есі аурулардан ажырату қажет: фле- гмона, туберкулез, жақсүйектерінің созылмалы остеомиелиті, созылмалы паротит.

Флегмона. Қабыну процесі, әдетте жедел басталып, дене қызуы күрт кө-теріледі, ауырсыну сезімімен өтіп, на-уқастың жалпы жағдайын нашалр-айды. Сүйектің рентгенологиялық кө-рнісінен патологиялық бұзыл- ыстар анықталмайды. Флегмонада, тері жұ-қарып, ыдырамайды және жыланкө-здері қалыптаспайды.

Туберкулездің актиномикоздан ай- ырмашылығы: ағзаның жалпы уытта- ну белгілері айқын байқалып, жыл- анкөздерінен түсі сары немесе қара-қоңыр жалқық бөлінеді.

Жақсүйектері остеомиелитінің актиномикоздан айырмашылығы: ре нт-генологиялық суретінен сүйекте жекелеген секвестрлер анықталуы, жергілікті клиникалық белгілері үс-темді өтуі, бірнеше тістердің патоло-гиялық қозғалысы.

Созылмалы паротитте сілекей безі қабымен шектелген инфильтрат анықталады, жыланкөздері болмайды, тері бетінің түсі өзгермейді.

Емі. Қазіргі кезде көптеген зерт- теушілер бет жақсүйек аймағығының актиномикозына кешенді (комплек- сті) ем жүргізудің қажеттілігін бір ауыздай қолдайды. Кешенді емі ке-лесідей жүргізіледі:

инфекциялық ошақты жою және хирургиялық ем жүргізу;

науқастың спецификалық имму-нитетін, ағзаның жалпы қуат күшін (реактивтілігін) жоғарлату;

екіншілік іріңді инфекциялық ошақтарын өңдеу;

десенсибилизациялау және симп-томатикті ем тағайындау;

физиотерапиялық және шынық-тыру емін жүргізу.

Актиномикоздың хирургиялық емі патологиялық процестің аумағына, дерттің түріне, орналасуына, қоздыр-ғыштың ену жолына байланысты, себепші тіс жұлынды. Инфекциялық ошақтың іріңдеуінде тіліпашу опер- ациясы жүргізіледі. Актиномикозд-ың теріасты гуммозды түрінде гр-ануляциялық тіндер хирургиялық жо-лымен толық алынып тасталады.

Науқастың спецификалық иммуни-тетін арыттыру мақсатымен акти- нол-изат немесе левамизол тағайын- да-лады. Г.С. Сутеев ұсынған әдіс бойынша, актинолизат жамбас бұл-шықетіне тәулігіне екі рет 3 мл-ден енгізіледі. Толық емі 20 екпеден тұ-рады. Осы емі аяқталған соң оны қайталап, осы жобамен екінші рет, қажеттілігіне қарай үш рет жүргізіл- еді.

Науқас дертінен айыққанда, инфек-циялық процестің өршуіне жол бер- меу мақсатымен актинолизатты 10 - 15 рет егеді.

Ағзаның жалпы қуат күшін артты- ру мақсатымен тәулігіне бір рет 4 - 6 мәрте мына реттілікпен қан құйыл- ады: 50 мл, 75 мл, 100 мл, 25 мл, 150 мл, 175 мл немесе күн сайын мына реттілікпен аутогемотерапия жүргізі-леді: 3 мл, 5 мл, 7 мл, 9 мл, 10 мл, 10 мл, 9 мл, 7 мл, 5 мл, 3 мл. Жалпы қуаттандыру ем ретінде әр-түрлі дәрі-дәрмектер (аскорутин, ундевит, В₁, В₁₂, С дәрумендері) тағайындалады.