Электролиттердің ағзаға тәулік қажеттілігі

(А.А. Паникаровский, 1998)

10 кесте

Химиялық элементтердің аты.	Электорлиттердің тәулігіне 1 кг дене салмағына қажетті мөлшері.
Калий Натрий Магний Фосфор Хлор Марганец Мырыш (цинк) Мыс (медь) Иод Фтор	0,7 - 0,9 ммоль 1,0 - 1,4 ммоль 0,11 ммоль 0,04 ммоль 0,15 ммоль 1,3 -1,9 ммоль 0,6 ммоль 0,3 ммоль 0,07 ммоль 0,015 ммоль 0,7 ммоль

Ағзаға қажетті судың көлемі келесі-дей анықталынады:

• Шығарылған зәрдің көлемі есепте-леді, науқастың қызуы көтерілген кезі-нде енгізілетін ерітінді тәулігіне 1 л кем болмауы тиіс;

• Зәрдің тығыздығы 1020 жоғары болмауы тиіс. Ересек адамға толық

парентеральді қоректендіру жүргізу үшін 2,5 - 3 л. ерітінді енгізіледі.

Дәрумендер. Толық парентералді қоректендіру емі жүргізілуі үшін суда еритін дәрумендер қажет. Суда еритін дәрумендердің ағзаға тәулік қажет-тілігі 11 кесте көрсетілген.

Дәрумендердің ағзаға тәулік қажеттілігі

11 Кесте

Дәрумендердің аттары.	Тәулік қажеттілігі.
Аскорбин қышқылы ( С дуремені) Кальций пантотенті (В -5 дәрумені) Никотин қышқылы (дәрумен РР) Фолиев қышқылы (дәрумен В-9) Пиридоксин (дәрумен В-6) Ретинол (дәрумен А) Рибофлавин (дәрумен В-2) Тиамин (дәрумен В-1) Цианокобаламин (дәрумен В-12)	70 - 100 мг 10 - 12 мг 20 мг 250 мг 2 - 2,6 мг 1,5 мг (500 мг) 2,5 мг 2 мг 1-3 мг

Парентеральді қоректендірудің ти-імділігін арттыру мақсатымен анабол-ит стероидтары (нерабол, ретобол ил) мен инсулин қолданылады.

Анаболит стероидтардың мынадай қасиеттері бар:

• анаболизм процестерін арттыруы;

• катаболизм процестерін тежеуі;

• азотты сақтап, амин қышқылдарын мочевинаға ауысуын тежеу , олардың ақуыз синтезіне қатысуын реттеу

• мочевинаның зәрмен шығуын те-жеуі;

• альбуминның саны өсуіне байлан-ысты, қан сарысуындағы ақуыздард-ың концентрациясын арттыру.

Парентеральды қоректендіруге арн-алған барлық препараттарды орталық көктамырға катетер арқылы енгізген жөн. Ерітінділердің барлығы жылыты-лып енгізілуі тиіс.

Инфузиялық емді (дезинтоксикаци-ялық, парентеральді қоректендіру жә-не т.б.) сонымен қоса кейбір гемоди-намикалық немесе биохимиялық зер- ттеулерін жүргізу үшін орталық көк-тамырын пункциялау қажет. Инфу-

ялық емді ұзақ уақыт жүргізуге ше- ткері (перифериялық) көктамырлары жарамайды, себебі оларды бірне ше- рет пункциялауға тура келеді және ор талық көктамыр қысымын үнемі өлшеп тұруға жарамайды. Сонымен қоса, көктамырға бірнеше рет пункция жасау асқынулар тудыруы мүмкін ос-ыған байланысты. Мұндайда бұғана-асты көктамырына пункция жасу тиімді болып табылады.

Бұғанаасты көктамырының пункци-ясын клиникалық тәжрибеге алғашқы рет Auwaniacow 1952 жылы енгізгені белгілі.

Бұғанаасты көктамырын пункци-ялау ерекшеліктері. Кейбір автор-лардың мәліметтері бойынша (А.Г. Самарин, Aubaniac, Davidson және т.б.), бұғана асты көктамырының орн- аласу тұрақтылығы және диаметрінің үлкендігі (ересек адамдарда 12 - 25 мм) пункция жасауға өте ыңғайлы. Бұлшықеттермен және шандыр табақ-шаларымен тығыз бітісіп жатуы, бұғ-анаасты көктамырының бір орын-да тұрақты және қозғалыссыз орналасу-ына мүмкіндік береді. Бет-жақсүйек аймағының ауыр дәрежелі іріңді қабы-ну ауруларында және сепсистік шокта бұғанаасты көктамырында қанағымы-ның тұрақтылығы және қабыспай тарылмауы (спазмаға енбеуі), оны катетерлеуге ынғайлы.

Бұғанаасты көктамырының пункци-ясын бұғананың үстінгі немесе астын-ғы қырынан жасуға болады. Бұғана астынан пункция жасаудың бірнеше орны (нүктесі) бар. Олар: Aubanica нүктесі бұғананың ішкі бетімен орта-сының үштен бір бөлігінің қиылысы; Wilson нүктесі - бұғананың ортасынан 2 см төмен; Yiles нүктесі - төстен 2 см сыртқа және бұғанадан 1 см төмен. Ине бұғана мен бірінші қабырға арал-ығынан жоғары-артқа және ішке қарай төс-бұғана байламына бағытталып ен- гізіледі.

Бұғанаасты көктамырының пункци-ясын жасау алдында төс-бұғана-емізік бұрышын табу қажет. Ол бұғананың үстінгі қыры мен төс-бұғана емізік бұ-лшықетінің сыртқы аяқшасы қиыл-ысында орналасады.

ІХ.3.6. Бет-жақсүйек аймағы қабыну ауруларының физиотерапиялық емі

Бет-жақсүйек аймақтарының қабы-ну ауруларында физиотерапиялық емі жиі қолданылады. Өкініштісі, дәріге-рлер арасында физиотерапиялық емн- ің нақты қажеттіліктері дұрыс ескер-ілмей, оларды ретсіз, оңды-солды тағ-айындаулары клиникалық тәжірибеде жиі кездеседі. Физиотерапиялық емді тағайындау алдында, оның әдісі мен мөлшері (дозасы) және қолданылу ұзақтығы, ағзаға әсер ету ерекшелікт-ері мұқият ескерілуі тиіс. Себебі, фи-зио-терапиялық емнің мақсаты алғаш-қыда патологиялық процестің патоге-нетикалық механизмін тежеу болсаке, йін ағзаның жалпы және жергілікті ті- ндерінің инфекцияға қарсы қорғаныс күшін арттыруға бағытталады.

Бет-жақсүйек аймағының одонтоге-нді және одонтогенді емес инфекция-лық физиотерапиялық емі тағайындау алдында, қабыну ошағында өтетін пат- офизиологиялық процестердің ерекш-еліктерін жақсы білу, оның тиімді әді- стерін таңдауға мүмкіндік береді. Сол себептен, осы мәселелерге толығырақ тоқтау қажет .

Оқулықтың жоғарыдағы тараулары-нда қабыну процестің патофизиолог-иялық кезеңдері жөнінде бірсыпыра мәліметтер берілген болатын. Бұл жо-лы оларды физиотерапиялық емге қат-ысты сөз етпекпіз.

Гиперергиялық қабынудың алғаш-қы кезеңінде инфекциялық ошақта зат алмасу процесінің барлық түрлері бұз-ылып, толық тотықтанбаған өнімдер (сүт қышқылы, ацетон денелері, май қышқылдары және т.б.) түзіледі, сөй-тіп тін ацидозы дамиды. Ақуыз алм-асуларына бұрмаланып өтуінен немесе бұзылуынан жалқықта ақуыздың тол-ық немесе ауытқымалы ыдыраған өні-мдері жинақталып, қабыну процсін ту-дыратын белсенді аминдер (гистамин, серотонин, ацетилхолин және т.б.) түз-іледі. Сонымен қатар, қабыну оша-ғында түзілетін кининдер мен аденил жүйесінің түзілістері де жоғарыдағы-дай әсерін тигізеді. Аталған биолог-иялық белсенді заттар қан тамырлар-ының салдануына (паралич), вазоплег-ия, лейкоциттердің миграциялануына, қантамыр қабырғаларының өткізгіш-тігі артуына себеп болады.

Жасушалардың ыдырауынан кейін босап шығатын ферменттер, солардың ішінде протеолиттік ферменттері (три- псин тәрізді, гиалуронидаза және т.б.) гиалурин қышқылын гидролиздеп, қантамыр қабырғаларының тіректік құрылымын бұзады, жалқықтың түзіл-уіне бастама береді.

Қабыну ошағында иондар саны өс-уінен (гипериония) және онкотикті қысымы артуынан (гиперонкия) сүй-екішілік қысымы жоғарлауына, инфе-кцияның сүйек өзектерімен жанжақ-қа тез тарауына себебін тигізеді. Осы-ндай патологиялық бұзылыстар қабы-ну ошағындағы және оның айналас-ындағы тіндерді ісіндіріп, мик роц-иркуляциялық қантамырлары қабыр-ғаларының өткізгіштігін арттырады, қанның сұйықтық бөлшегінің тінар-алық кеңістікке шығуына себеп бола-ды.

Инфекциялық ошақта өтетін патол-огиялық бұзылыстар қабынудың алға-шқы кезеңінде альтерациялық про-цесін тудырып, микроциркуляциялық жүйенің гемодинамикалық бұзылы-сымен, тіндердің өліеттенуімен өтеді. Қан арнасына енген норадреналин ұсақ қантамырларын, солардың ішінде артериолдарды тарылтады (спазмасын тудырады). Сөйте тұра, қантамырла-рының тарылуы ұзаққа созылмайды, себебі қабыну ошағындағы вазодия-таторларының (биогенді аминдер, кининдер, ферменттер және т.б.) қат-ысуымен қантамыр қабырғалары, ал-ғашқыда венулалар, кейін артерио-лалар кеңейеді. Ұсақ қан тамырл-арының біріншілік кеңеюі, қанның белсенді кернеуін (гиперемия) туд-ырады. Мұның басты себебі- қабыну процесінің алғашқы кезеңінде қан-тамыр қабырғаларының компенсатор-лық жағдайы бұрымалануымен бай-ланысты. Инфекция ошағында қабы-ну медиаторларының концентрациясы біртіндеп өсуіне байланысты, қанның белсенді кернеуі пассивті түріне ауы-сып, қанның ағымын баяулатады, қан-тамырларында стазын (қанның ағымы баяулауы немесе тоқтауы), кейін тро-мбозын тудырады. Осы процестердің барлық кезеңдерінде қан тамыр қабы-рғаларының өткізгіштігі артып, қан арнасынан оның сұйықтық бөлшегі (плазма) сыртқа шығуынан тіндердің домбығып, инфильтрацияланады туд-ырады. Қабыну процесінің осындай жолмен өтуі, ағзада соған сәйкесті жа-уап тудыруы, нормергиялық кабыну процесінің патофизиологиялық бұз-ылыстарымен сипатталады. Мұндасу-да альтерациялық, циялық және прол-иф ерациялық процестері әдеттегідей реттілігімен өтеді. Бет-жақсүйек айм-ағында өтетін қабыну процестерінің көпшілігі гиперергиялық ағымда өтеді осыған толығырақ тоқталғанды жөн көрдік.

Қабыну процестің гиперергиялық түрі сенсибилизацияланған ағзада жү-реді, оның альтерациялық және эксс-удациялық кезеңдері, пролиферация-лық кезеңімен салыстырғанда, басым-дылықпен өтеді. Мұнда қабыну проц-естің альтерациялық кезеңі қысқа мер-зім ішінде дамып, қантамыр қабыр-ғаларында аса жоғарғы еселіктегі (ги-перкомпенсациялық) фибриноидылы өзгерістерін тудырып, макрофагтар мен эозинофилдер санын өсіреді, ті-ндерді өліеттендіреді.

Қабынудың гипоергиялық түрінде альтерациялық процесі баяу ағымда өтсе, инфильтрациялық және проер-ациялық лифоцестерінің айқындылы-ғы одан да төмен болады. Қабыну реа-кциясының бұл түрі, әдетте ұзаққа со-зылып, ілеспе аурулары бар немесе радияциялық сәулемен емделген нау-қастарда қатерлі ісік аурулары дами-ды.

Бет-жақсүйек аймағының жедел қабыну процестерімен ауырған науқ-астарға физиотерапиялық ем жүргізге-нде, ағзаның иммундық күші артып, сенсибилизациялану дәрежесі төменд-ейді. Патологиялық ошақта жүйкелік-гуморальды процесінің өзгеруіне бай-ланысты, физиотерапиялық ем дәрі-дәрмектердің тіндерге әсер ету қабіл-етін арттырады. Физиотерапиялық ем- нің осындай бейспецификалық әсері-нен басқа, оның спецификалық әсері де ескеріліп тағайындалуы тиіс.

Қабыну процесінің физиотерапиял-ық емінде екі басты мақсат көзделеді:

• алғашқыда қабыну ошағының тар-ау шеңберін шектеу, қабыну процесін тежеу, ағзаның жалпы және жергілікті қорғаныс күштерін арттыру,арқылы инфекцияны жою;

• қабыну процесі созылмалы, баяу ағымда өтуінде, инфильтрациялық ке-зеңі іріңді кезеңге ауысуы айқындала бастағанда, оны жеделдету, қабыну процесінің өту мерзімін қысқарту.

Қабыну процесінің кезеңдері ауы-сып тұруына байланысты, физиотера-пиялық емінің әдістері және мөлшері өзгертілуі тиіс. Дерттің алғашқы кезе-ңдерінде қабыну ошағындағы қан та-мырларының салдануы (параличі) жә-не қабырғаларының өткізгіштігі арту-ына байланысты , улы заттардың сің-ірілуін төмендетуге бағытталған физи-отерапиялық ем тағайындалады. Қаб-ыну процесінің осы кезеңдегі зат алм-асу процесін тежеу, жергілікті тінде-рдің оттегін игеру қабілетін төмен-дету, альтерациялық сатысын қысқар-тып, инфекцияның тарау аумағын шектейді. Сонымен қоса, қабыну ош-ағында биологиялық белсенді затта-рдың түзілуін азайтуы, жасуша қабы-ғы мен жарғағының тығыздап, оның ыдырауына мүмкіндік бермейді. Ос-ының нәтижесінде протеолиттік ферм-енттің лизосомадан жасуша аралық кеңістігіне шығуы шектеледі және жал қықтың жинақталуы төмендейді.

Жедел қабыну процесінің алғашқы кезеңінде физиотерапиялық емді таға-йындау, дерттің клиникалық ағымын тежеуге немесе кері дамуына мүмкін-дік береді. Физиотерапиялық емдері арасында осындай әсері,бары тек мұз-дату әдісі ғана. Мұздату қабыну про-цестің алғашқы клиникалық белгіле-рін басып, инфекциялық ошақтың тарауын шектейді. Беткей қабыну про-цесінде мұздатуды аз уақытқа (15 - 20 минут), бірнеше рет (1 - 2 сағат сай-ын) тағайындауға болады. Мұздатуды ұзақ қолдануға болмайды. Себеб мұ-дайда жүйке тармақтарының қозуы және өткізгіштік қасиеті артады, көкт-амырларында қан ағымының бағыты бұзылып, оның кернеуін, тіндердің ги-поксиясы мен домбығуын тудырады. Жергілікті гипотермия ретінде жиі ау-ыстырылып тұратын мұз, салқын су немесе хлорэтил қолдануға болады.

Қабыну процесінің жалқықтық (ин-фильтрациялық) кезеңі іріңді кезеңіне ауысуында, инфекциялық ошақты тіл-іп ашқаннан кейін тағайындалатын физиотерапиялық емнің мақсаты ірі-ңді жара өліеттенген тіндерден тазар-ылуын жеделдету, жарақаттанған тін-дердің регенерациялануын үстемдеу, дұрыс бітісуін қамтамассыз ету және мүшелердің патологиялық бұзылыста-рын қалпына келтіру.

ІХ.3.6.1 Ультражоғары жиіліктегі электр тоғы (УЖЭТ - УВЧ).

УЖЭТ қабыну процестің әр кезе-ңінде тағайындауға болады. Ультр-ажоғары жиіліктегі электр тоғынан туындайтын биофизикалық процес-терінде тіндердің зарядталған бөлшек-тері, иондар мен молекулалар ығысып, қозғалысқа енеді. Бір зарядтылы бөл-шектер мен поляриза-цияланған екі өрісті (дипольді) молекулалардың ау-ыспалы тоқтың әсеретуінендегі тербе-лістен, электролиз құбылысы жүрм-ейді. Осының нәтижесінде туындйтын эндогенді (тіндік) жылу – зарятталған бөлшектердің бір-бірімен соқтығы-суынан және үйкелісуінен туында-йтын процесс. Сондай-ақ, тербелісті қозғалыстың өзі эндогенді жылудың пайда болуына ықпалын тигізеді. Себебі, молекулалық құрылымда, әсір-есе коллоидтарда, ол физика-химия-лық жылу беру реакциясымен жүреді.

Осындай процестердің нәтижесінде қалыптасатын эндогенді жылу қабыну ошағында туындайтын ауырсыну сезі-мін басып, дегидротациялық (сусыз-дану), спазмолитікті және десенсибил-изациялау әсерін тигізеді. Ретикула – эндотелиилі жасушалардың қызметі артып, қанның тұтқырлығы төменде-йді, ағымы жақсарады. Қабыну оша-ында тіндердің дегидратациялануын-ан, микробтардың патогенділігі мен ағзаның уыттану дәрежелілігі төмен-дейді. Кальцийдің иондары жинақтал-уынан, қанның рН сілтілі жағына ығы-сып, тіндердің тыныс алуы жақсарады, дәнекер тінінің пролиферациясы арта-ды. Сонымен қоса, УЖЭТ параси-мпатикалық жүйке жүйесінің жұмы-сын жақсартып, симпатикалық жүйке жүйесінің жұмысын тежейді, тегіс жә- не көлденең жолақ бұлшықеттерінің спазмын жояды. Электр тоғы өрісінің физиологиялық әсерін науқас субъ- ективті жылу ретінде сезінеді. Электр тоғы өрісінің әлсіз белсенділіктегі мөлшері (атермиялық мөлшері) гип- ерергиялық қабынудың үстемділігін тежейді. Осы мақсатпен УЖЭТкүнара 5 - 20 Вт қуатта, ұзақтығы 8 - 10 минуттан тағайындалады. УЖЭТбо- лар-болмас жылу сезімін тудыратын мөлшері қан тамырларының жиыр- ылуын жақсартып, зат алмасу проц- есін және дәнекер тінінің пролифер- ациясын реттейді. Сол себептен, оның осы мөлшерін нормергиялық немесе гиперергиялық қабыну процесінде іріңді ошақты тіліп ашқаннан кейін тағайындау қажет.

Клиницистер негізінен УЖЭТ тек ұтымды жақтарын ғана ескеріп (қан-лимфа айналымын жақсартуы, тінде-рдің ісінуін басуы, спецификалық иммундық жүйесінің қызметін артт-ыру т.б.), кейбір кемшін жақтарына мән бере бермейді. Айталық, қабыну процесінің жедел ағымы үстемді бол-ған сайын, физиотерапиялық емінің тиімділігі төмендеп, тіптен кері әсерін тигізуі мүмкін.

Бет-жақсүйек аймағының қабыну процестерінің кейбір түрлерінің УЖ-ЭТ емінде өршуі, тіптен остеоми-елиттің дамуына себеп болуы мүмкін. Себебі, УЖЭТ туындайтын жылу тереңде жатқан қан тамырларын бос-аңсытып (диятация), көктамыр қаны кернеуін, стазын, және қан тамыр-лары қабырғаларының өткізгіштігін арттырады, тіндердің ісінуін жеде-лдетеді. Ақуыз молекуларының жеке амин қышқылдарына ыдырауынан, қанның рН қышқыл жағына ығысып, қабыну ошағындағы қыл қантаырл-ары тромбпен бітеледі. Әсіресе бет-жақсүйек аймағының ауқымды жедел іріңді қабыну ауруларында пас-сивті қан кернеуі, ұсақ қан тамы-рларының, соның ішінде көк қантамырларының парезі УЖЭТ емінен кейін одан әрі арта түседі.

Сондықтан қабыну процесінің асқ-ынуына жол берілмеу үшін, УЖЭТ емі тек іріңді ошақ тілініп-ашылғаннан кейін ғана тағайындалуы тиіс. Әсіресе УЖЭТ тромбофлебиттің алғалшқы клиникалық белгілері байқалғанда та-ғайындау өте қауіпті.

ІХ.3.6.2 Ультракүлгін сәулесі (УКС).

Ультракүлгін сәулессі үш спектор-

лы толқын бөлшектерінен тұрады: қысқа, орташа және ұзын. Олардың жалпы спекторлы толқыны интегра-лды деп те аталады. Қабыну процес-терінің физиотерапиялық емінде УКС қысқа және интегралды спектор тол- қындары қолданылады.

УКС жансыздандыру, десенсибили-зацияландыру, бактерицидті, қабынуға қарсы, дәрумендер мен пигмент түз-етін қасиетері бар. Әсіресе оның эр-итемалық мөлшерінің емдік қасиеті өте тиімді. УКС эритемалық мөлшері терінің және шырышты қабықтың қан тамырларын тұрақты кеңейтіп, қан-ның кернеуін арттырады, астында жа-тқан мүшелер мен тіндерден қанның өтуін жеңілдетеді. УКС емінен кейін эритемалық өзгеріске енген теріде (шырышты қабықта) асептикті қаб-ынуы өтіп, ақуыздар ыдырауынан медиаторлар (гистамин, серотонин жә-не т.б.) түзіледі. Осының нәтижесінде қабыну ошағы айналасында лейко-циттік тосқауыл шеңбері қалыптасып, инфекциялық процестің тарауына кед-ергі қойылады. Эритеманың пайда болу деңгейі неғұрлым жоғары болса, тіндерде жүретін физиологиялық реа-қция соғұрлым басым өтіп, УКС қаб-ынуға қарсы әсері артады.

УК сәулесінің қолдану ұзақтығын анықтау мақсатымен әрбір науқастың қарнына немесе білегінің ішкі тері бетіне жеке биомөлшер сымалын жүр-гізеді. УКС кейін қалыптасатын эри-теманың көлемі мен айқындылығына қарай келесі биомөлшерлер белгі- ленеді: субэритемалы (1/4 - 3/4 био-мөлшер), кіші (1 - 2 биомөлшер), орташа (3 - 4 биомөлшер), үлкен (5 - 6 биомөлшер), гиперэритемалы (7 - 8 биомөлшер). УК сәулесінің субэрит-емалы мөлшері ағзаны шынықтыруға, тіндердің жергілікті иммунитетінің тұрақтылығын (резистенттілігін) жоғ-арлатауға, дәрумендер түзілісін нем-есе зат алмасуын арттыруға жалпы сәулелендіру әдісін тағайындау тиімді.

УКС эритемалы (кіші, орташа және үлкен) мөлшері қабыну процесінің жергілікті емі ретінде қолданылып, тіндердің қызу аумағын кеңейтуге мүмкіндік береді. Қабыну процесінің нормергиялық және гиперергиялық ағымының асушасыз және жасушалы жалқықты кезеңдерінде УКС кіші және орташа биомөлшері тағайын-далады. УКС осындай мөлшері пр-оцестің үстемділігін тежеп, тереңде жатқан тіндерден тері бетіне қан тартады. Гиперэритемалы мөлшері ір-іңді ошақ тіліп ашылғанан кейін, іріңнің бөлінуін және өліеттенген тін- дердің ыдырауын жеделдетуге тағ-айындалады.

УКС мына жағдайларда тағайын-дауға болмайды: өкпе туберкулезінің үстемді ағымында, гипертиреоз, бүй-рек ауруларында, жүйке жүйесінің қо-зу ауруларында.

ІХ.3.6.3 Ультрадыбыс емі.

Бет-жақсүйек аймағының қабыну ауруларында ультрадыбыс (УД) емі іріңді ошақты тіліп ашқаннан кейін немесе қабыну процесінің инфильтра-циялық кезеңінде, оның жедел саты-сын жеделдеу (подострый) сатысына ауыстыру үшін тағайындалады. Іріңді жара антибиотиктермен, антисептик-термен немесе протеолиттік фермен-ттермен өңделгеннен кейін ультра-дыбыс емін тағайындау, қабыну оша-ғын өліеттенген тіндерден, іріңді детр-иттерден тазаруына жағдай туғызады мүмкіндік береді. Сондай-ақ, УД емі жергілікті тіндердің қан және лимфа айналымын жақсартып, грануляция-лық тіндердің қалыптасуын жеделдет-еді. УД толқыны іріңді жараға енг- ізілген дәрі-дәрмектердің емдік қаси- еттерін арттырып, жасушалардың им-мундық күшін, микробтардыңанти- биотиктерге және антисептиктерге сезімталдығын жоғарылатады. Жасу-шалық жарғақтың өткізгіштік қасиеті артып, дәрідәрмектердің тіндерге ену қабілеті 3 см дейін тереңдейді, олар-дың фармакологиялық қасиеттері өсе-ді (Н.Н.Бажанов және т.б., 1987).

УД толқыны іріңді жараға енгіз-ілген дәрі-дәрмектік ерітінділерде те-рбеліс тудыруы, «қайнаған» сұйы-қтық іспетті көбік бөлшектерін қал-ыптастыруы, оларды іріңді жараның тереңіндегі түкпірлеріне жеткізеді. Осының нәтижесінде жара іріңнен, қан ұйындыларынан, өліеттенген тін-дерден тез тазарады. УД емінен кейін іріңді жараның түсі жаңарып, беті қанмен толысады, жағымсыз иісінен арылады. Емнің үшінші күні-ақ инф-екциялық ошақтың өлшемі едәуір кі-шірейіп, ауырсыну сезімі қайтады, науқастың дене қызуы төмендейді, жалпы жағдайы жақсарады.

Қабыну процесінің жергілікті рН көрсеткішінен маңызды мәліметтерді білуге болады. Мысалы, қабыну про-цесінің рН көрсеткіші УД емі алдында ацидоз жағына ығысса (рН - 4,6 – 5,8 (орта есеппен - 5,3±0,6), ультрадыбыс емінен 2 - 4 күн өткен соң қалыпты көрсеткішіне (рН - 7,7±0,4) жетеді. Жергілікті ацидоздың рН көрсеткіші 5,6 төмен түскенде, қабыну процесі ауыр ағымда өткен. Мұндай жағдайда қантамыр қабырғаларының өткізгіш-тігі артып, қыл қантамырларының жиырылу қабілеті төмендейді. Осыған байланысты, УД емінің қысқа мерзім ішінде жергілікті ацидозды жоятын қасиеті ескеріліп, қабыну процесінде жиі қолданылады.

Ультрадыбыс емі портативті УЗ-Т5, УЗ-102 қондырғылармен жүргізіледі. Оның арнайы вибраторы (толқын өт-кізгіш) қабыну ошағының көлеміне сәйкес болуы қатаң талап. УД бел-сенді мөлшерінің - 0,5 - 0,4 Вт/-кв.см., қолдану уақытының ұзақтығы – 5 - 10 мин, жиілігі – 10 - 12 рет. Диаметрі 5 мм вибратордың толқын өткізгіш жағ-ын ашылған іріңді жараның қаб-ырғаларына тигізбей, УД емі жүр-гізіледі. Сонымен қоса, фура-цилиннің 1:5000 ерітіндісі 30 сек, содан соң 100 мл 0,5% новокаинге ерітілген 50 мг трипсин ерітіндісі іріңді жараға ен-гізіледі.

ІХ.3.6.4 Электрофорез.

Тұрақты электр тоғының жеке өзі қабыну процесіне тиімді әсер етпесе де, оны дәрі-дәрмектермен бірге қолд-ану, олардың фармакологиялық қаси-еттерін арттырып, микробтардың дәрі-дәрмектерге сезімталдығын өсір еді.- Осыған байланысты, электрофорезді қабыну процесінің барлық кезең-дерінде колдануға болады.Әдетте,эл-ектрофорез антибиотиктермен (пен-ициллин, тетрациклин және т.б.), ане-стетиктермен (новокаин, тримек-аин, димедрол) қабыну процесінің баст-апқы немесе ағымының белсенді кез-еңдерінде тағайындалады. Қабыну процесінің жедел кезеңі қайтқанда немесе іріңді ошақты тілініп ашқаннан кейін электрофорез емі протеолиттік ферменттермен (трипсин, химотри-псин) және гепаринмен жүргізіледі.

Аталған дәрі-дәрмектердің фармак-одинамикалық қасиетін арттыру мақ- сатымен, электрофорезді УД емімен немесе ультрафонофорезбен бірге жүргізуге болады.

Электрофорез емі АГН-32, АГП-33, Поток-1, ГР-2М қондырғыларымен жүргізіледі. Ол үшін электродтарды қабыну ошағына таяу орналастырады. Электрофорез емінің ұзақтығы - 20 минут, тоқтың тығыздығы - 0.1мА/см. Емі күн сайын немесе күнара 10 - 30 рет жүргізіледі.

ІХ.3.6.5 Гипербариялық оттегімен емдеу (ГБО).

Жедел қабыну ауруларында тін-дерде өтетін патофизиологиялық бұ-зылыстардың сипаты гипоксиямен жү-ретіндігі (оттегінің жетіспеушілігі) бе-лгілі. Тіндерің жергілікті гипок- сиясы қан тамырларының тромбозымен, тін-дердің ісінуімен, қанайналымы наша-рлауымен, микроциркуляциялық бұз-ылыстарымен өтеді. Осының нәти-жесінде қабыну ошағында алмасу про-цесі мен тіндердің регенерациясы бұз-ылады. Қабыну цепростің анаэробты түрі, оттегісіз өтуінде, тіндердің қоре-ктенуі (трофикасы) одан әрі бұзылып, толық тотықтанбаған өнімдері жина-қталуынан, жергілікті ацидоз дамиды.

Алмасу процесінің толық тотық-танбаған өнімдері жинақталуынан, қабынудың деструктивті компоненті басым өтіп, тіндердің регенерациялық қасиеті төмендейді. Ацидоз жағдай-ында микробтардың тіршілік қабілеті жоғарлап, улы өнімдер тіндердің деструкциясын одан әрі күшейтеді. Қабыну ошағында жүретін микро-циркуляциялық бұзылыстар, тек қан-ның келу ағымын ғана бұзып қоймай, сондай-ақ оның кері қайту ағымын да нашарлатады. Соның салдарынан, ми-кробтардың улары, көмір қышқылы мен зат алмасуының қышқыл өнімдері жинақталып, тіндердің өліеттену аум-ағын ұлғайытады. Сөйтіп, оттегінің жетіспеушілігі қабыну ошағындағы патологиялық процестің одан әрі өрши түсуіне себеп болады. Қабыну ошағын тіліп ашқаннан кейін де, өткізгіш жүйе арқылы ірің үнемі шығарылып тұрса да, тіндердің оттегіне тапшылығы ұзақ уақыт сақталуы, инфекциялық про-цестің кері дамуына кедергі болады.

Қабыну процесіндегі оттегінің тап-шылығын реттеуге бағытталған шара-лар, оның патогенетикалық емі болып табылады. Осындай шаралардың бірі – гипербариялық оксигенация - ГБО (оттегіңің жоғарғы қысымы).

ГБО емінің басты мақсаты - ағзаның сұйық бөлшегін (қан, лимфа, тін сұй-ықтығы) оттегімен қанықтыру. Ағза-ның сұйықтық ортасы оттегімен қаны-қтырылғанда, гипоксиялық жағдай-дағы жасушалар мен тіндер оттегі тапшылығынан тез арылады.

XIX ғасырдың екінші жартысында Берт жасушаларға қысыммен оттегін енгізгенде, оның тіндерге улы әсері барын анықтап, ағзаны уландыратын зиянды қасиеті барын дәлелдеген. ГБО тағайындағанда, оның емдік мөлшері, жүргізілу ұзақтығы мен санын және т.б. Жағдайларды ескеру өте маңызды. Дұрыс тағайындалған ГБО емі өте жақсы нәтиже беріп, ағзаның улану дәрежелігін қысқа мерзім аралығында жоятыны анықталған.

Шетелдік және Кеңес Одағының ғалымдары (Б.В.Петровский, С.Н. Ефуни, 1976) ГБО емін ұзақ жылдар бойы қолдануларынан жинақтаған мәліметтер бойынша, іріңді инфекци-ялық процесінде ГБО емінің күн-делікті ұзақтығы 30 - 90 мин, қысымы – 5 - 3 атм., саны 10 - 15 болуы тиіс. Іріңді процестің сипатына, науқастың жалпы жағдайына қарай ГБО санын 30 дейін жеткізуге болады.

Эксперименттік зерттеулерден ан-ықталғандай, ГБО қабыну проце-сінің үстемділігін тежеп, тіндердің домбы-ғуын, ісінуін және өліеттену аумағын шектейді. Сондай-ақ, ГБО коллагеннің түзілуін тежеп, іріңді жараның дұрыс бағытта тыртықтануына септігін ти-гізген. Оттегінің қысым деңгейіне қар-ай, оның бактериостатикті, бактерио-цидті немесе олардың тіршілігіне оң-тайлы жағдай туғызатындай қасиет-тері бар. Оттегінің аз қысымы анаэр-обты бактериялардың өсуін артады. ГБО 2 - 3 атмосфералық қысымы ан-аэробтарға бактериостатикті әсер етіп, токсиндердің бөлінуін, олардың ағзаға енуін шектейді. Гипербариялық окси-генацияның 2 атм қысымы стафило-кокктарға, көк іріңді таяқшаларға, протеяларға және т.б. патогенді ми-кробтарға бактериостатикті әсерін ти-гізеді. Жоғары қысымды оттегінің ағзаға жалпы әсеретуі, әлі де толық зерттеліп болмаса да, оның кейбір мүшелер мен жүйелерге кері әсер тигізетіні анықталған. Біріншіден, он-ың мұндай кері әсері жүрек-қан тамыр жүйесіне қатысты. Әдетте, қанның гипероксиясынан (оттегінің артуы) жүректің соғуы төмендеп, жұмыс-ының өнімділігі және айналымдағы қанның көлемі азаяды, қан айналымы бәсеңдейді. Оттегінің шамадан тыс жоғарғы қысымы, қанға рефлекторлы әсер етуімен байланысты деген пік-ірлер бар. Мұндайда тіндердің отт-егімен қанығуы шамадан тыс артып, ағзаның оттегімен улану қауіптілігі өседі, асқынулар тудырады. Дұрыс тағайындалған ГБО, ағзаның

иммундық күшін арттырып, тіндердің регенерациялық процесін жеделдетеді. Ағзаның қорғаныс күші өсуін ескеріп, ГБО іріңді қабыну ауруларында ке-шенді ем ретінде тағайындалады.

ГБО емі бір немесе бірнеше кісілік барокамерада жүргізіледі. Барокаме-раның жұмысын ұйымдастыруға және жүргізуге арнайы маман дайындал-ады. ГБО емі бір орынды «Виккерс» немесе «Ока» барокамераларында жү-ргізіледі. Әдетте ГБО емі бетжақс-үйек аймағының өте ауыр дәре-желі іріңді қабыну ауруларында, ағз-аның жоғары дәрежелі интоксикациялнау-ында, іріңді қабыну процесінің көр-шілес аймақтарға тарау қауіптілігі бо-лғанда және бұрын жүргізілген ем нә-тиже бермеуінде тағайындалады. Ан-аэробты инфекцияда ГБО емі міндетті түрде жүргізілуі тиіс (Карапетян И.С., 1980).

ГБ жүргізілу реттілігі: камера ішінің қысымы 2 атм, емінің ұзақтығы - 45 мин., компрессиялық уақыт - 10 мин. Ем күн сайын, жалпы саны 5 - 10.

ГБО емі іріңді ошақ тілініп ашыл-ғаннан кейін жүргізіледі. Іріңді қа-быну процестерінің асқынуларында (сепсис, медиастенит, флебит және т.б.) ГБО емінің санын 15 дейін жет-кізуге болады.

ГБО емінің кері көрсетімдері:

• эпилепсия;

• мұрын-құлақ ауруларының жедел сатысы (отит, гайморит, фронтит);

• өкпеде тұйық кеңістіктер болуы;

• гипертониялық ауру (АҚ 160 мм. сын. бағ. жоғары);

• евстахиев түтігінің бітелуі;

• клаустрофобия (жабық кеңістіктен туындайтын қорқыныш сезім);

• жақсүйектерінің ұралары;

• дене қызуының көтерілуі.

Х ТАРАУ

БЕТ - ЖАҚСҮЙЕК АЙМАҒЫНЫҢ ЖЕДЕЛ ІРІҢДІ