VIII.2 Аденофлегмона
Аденофлегмонаның клиникасынан, ағымының сипатында одонтогенді немесе остеогенді флегмоналардан қандай да бір айырмашылық табу қиын. Ажыратпалы диагностикасында, жоғарыда көрсетілгендей, іріңді қабыну процесінің алғашқы даму кезеңдерінде «түйіршік» немесе «дөнгелекше құры-лым» пайда болғандығы жөнінде мәлі-мет анықтауға болады. Емі тек хирур-гиялық – тіліп ашу және ашылған ірің-ді ошаққа өткізгіштік қалдыру.
ІХ ТАРАУ
БЕТ - ЖАҚСҮЙЕК АЙМАҒЫНЫҢ ЖЕДЕЛ ІРІҢДІ
Қабыну ауруларын кешенді емдеу
Бет-жақсүйек аймағының жедел ірің-ді қабыну ауруларына дұрыс диагноз қойып, науқастың жалпы жағдайына тиесілі (адекватты) баға беру, уақыты-лы кешенді емін ұйымдастыра білу дәрігер үшін күрделі, әрі өте жауапты іс. Кешенді емдеуді ұйымдастыру этиотропты (антибактериалды), патогенетикалық (қабыну ошағындағы патофизиологиялық және патоморфологиялық бұзылыстарды реттеу және қалпына келтіру), симптоматикалық ем(ағзаның қабыну процесі барысында патологиялық бұзылысқа ұшыраған мүшелерінің қызметтерін реттеу) талаптарына сәйкес жүргізілуі тиіс. Кешенді емдеудің жоспарын құру келесі жағдайларға байланысты: науқастың жасына, іріңді қабыну процесінің өту орны мен кезеңдеріне, ағымының ерекшеліктеріне, жалпы клиникалық белгілері мен асқыну түрлеріне, инфекцияның ауырлық дәрежесіне.
Кешенді емдеудің негізгі мақсат-тары:
• іріңді ошақты тіліп-ашу, ашылған іріңді қабыну ошағына тиімді ірің өткізгіш (дренаж) енгізу, қажет болса
қабыну процесін тудырған «себепші» тісті жұлу;
іріңді қабыну процесінің көрші-лес шел кеңістіктеріне таралуына жол бермеу;
• іріңді қабыну процесінің жұмсақ тіндерден сүйекке өтуінің алдын алу шараларын ұйымдастыру;
• іріңді қабыну процесінің өту мер-зімін қысқарту;
• іріңді қабыну процесін тудырушы микробтарды жою (антибактериялық ем);
• сепсисті пиемиялық асқынулары-ның алдын алу;
• ағзаға енген инфекциялық уыттар-ды және зат алмасу процесінің толық тотықтанбаған өнімдерін және тіндер- дің ыдырауынан кейінгі бөлінген ула рды бейтараптау, улы заттарды сұйыл- ту, шығару және ыдырату, оның ағзаға сіңуін тоқтату, адсорбциялау;
• тіршілікке маңызды мүшелердің және жүйелердің бұзылған қызметте-рін реттеу, қалпына келтіру;
• ағзаның (иммундық) қорғаныс кү-шін жоғарылату.
Жедел одонтогенді инфекцияның ке-шенді емінің құрамдас бөлшектері:
• хирургиялық емі (сүйектегі және жұмсақ тіндердегі қабыну ошағын тіліп ашу);
• микробтарға қарсы ем жүргізу;
• дезинтоксикациялық емі;
• десенсибилизацияландыру емі;
• ағзаны қуаттандыру және қорға-ныс күшін үстемдеу емі;
• симптомдық емі;
• гормонмен емдеу (қажеттілігіне қарай);
• физиотерапиялық емі.
Қабыну процесінің даму кезеңдеріне және клиникалық ағымының ауыр-лығына қарай кешенді емдеудің құрамы өзгертіліп отырады.
Бет-жақсүйек аймақтарының жедел қабыну ауруларының басты ерекшеліктерінің бірі ағза лезде сенсибилизацияланып, аллергиялық жағдайға ұшырауы, соның салдарынан қабыну процесі үнемі дерлік гиперергиялық сипатта өтуі. Инфекциялық процестің ги-перергиялық ағымында қабынудың клиникалық белгілері тез дамып, жо-ғары көрсеткіштегі қызу реакциямен, жергілікті тіндердің едәуір инфильт-рациялануымен және домбығуымен, ағза тез уыттануымен, қанның ұю жү-йесі гиперкоагуляциялық жағына ығ-ысуымен сипатталады.
Осыған байланысты, бет-жақсүйек ай-мақтарының жедел іріңді қабыну ау-руларының кешенді емін ұйымдас-тыру барысында, қабыну процесінің сипаты, дерттің ұзақтығы, ағзаның қорғыныс күшінің деңгейі, іріңді қа-быну процесін тудырушы микробтар-дың түрлері ескерілуі қажет.
Жедел іріңді қабыну процестерінің кешенді емі екі үлкен бөлімнен тұра-ды: жергілікті және жалпы емі.
ІХ.1. Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну аурулары- ның жергілікті емі.
Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының жергілікті емі (кешенді емінің негізін құрайт-ын) хирургиялық жолмен іріңді ошақты тіліп ашуды және жарада тиімді ірің өткізгіш (дренаж) қалдыруды, одонтогенді іріңді процесінде, міндетті түрде «себепші» тісті жұлуды қажет ететін жауапты іс. Іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емінің дұрыс, жасалуы кезеңдері рет-ретімен орындалуын, бір реттілі, толық және түбегейлі болуын қатаң талап еттеді. Сонымен қоса, хирургиялық емінің жеке өзі ғана емес, қосымша консервативті, яғни дәрі-дәрмектік және физиотера-пиялық емімен бірге жүргізілуі тиіс.
Одонтогенді жедел іріңді қабыну ауруларының емінде, жалпы іріңді хирургияның басты қағидасы “Ubi pus, іbi evacua” (ірің бар жерде, тілік болуы тиіс) бет-жақсүйек аймағының іріңді хирургиясында да қатаң сақталып, орындалуы міндеті.
Іріңді қабыну процесін хирургиялық емдеуде қойылатын басты талап- тар:
• іріңді өлеттенген ошақты тіліп ашу, іріңін шығару;
• іріңді қабыну процесінің жанжаққа таралуына жол бермеу, көлемін шектеу;
• сепсисті-пиемиялық асқынулардың алдын-алу;
• микробтардың және өлеттенген тіндердің уыттары ағзаға сіңуіне жол бермеу.
Іріңді қабыну процесінде «хирургиялық емдеу» және «хирургиялық өңдеу» деген ұғымдар тең мағынаны білдіреді. Мұнда іріңді ошақтың жандарында қалташықтар қалмайтындай етіп, тіндерді тіліп ашу, іріңін шығарумен қоса, өлеттенген (тіршілігі жоқ) тіндерді кесіп алу көзделеді тиіс. А.В. Глинниктің (1983) мәліметтері бойын-ша, іріңді ошаққа жүргізілген хирургиялық емнен кейін инфекциялық ошақ, тек өлеттенген тіндерден ғана тазарып қоймай, сондай ақ патогенді микробтардың да саны азаяды. Егер хирургиялық емінің алдында іріңді ошақта микробтар саны 1 мл іріңде 10 × 5 - 106 құрала, хирургиялық емнен кейін олардың саны 10×46 дейін төмендеген. Хирургиялық емдеу де қабыну ошағынан тек іріңді жалқық ғана шығып қоймай, сондай-ақ ісінген тіндер декомпрессиланады яғни қабыну ошағында тіндердің қысымы төмендеп, қанмен қоректену жағ- дайы жақсарады.
Іріңді қабыну ауруларының емі қиын да күрделі іс әрекеттер және келесі мақсаттарды көздейді хирургиялық емін кешіктірмей, уақытылы орындау;
бағыттылы антибактериялық емін тағайындау;
ағзаның уыттануына қарсы тиім-ді ем жүргізу;
иммундық және үстемдеуші ем тағайындаймыз;
жүйелердің және мүшелердің бұзылған қызметтерін қалпына келті-ру.
Іріді қабыну ауруларымен сырқаттан-ған науқастардың кешенді емінде хи- рургиялық іс–әрекет жағына үлкен мән беріледі. Қазіргі кездегі клиникалық тәжрибеде аса тиімді антибактериялық, ағзаның уыттануына қарсы дәрі-дәрмектер, иммундық препараттар және т.б. емдеу шаралары қолданылғанның өзінде, хирургиялық емінің орны еш нәрсемен алмастырылмайтыны есте болғаны жөн.
Хирургиялық емнің маңыздылығы жә-не оның науқасқа қажеттілігі келесі жағдайлармен түсіндіріледі. Қабыну ошағындағы өлеттенген тіндер, ірің, оларды шектейтін грануляциялық тін (тосқауыл шеңбері), абсцестің пиоген- ді қабықшасы антибиотиктер мен ан-тисептиктердің емдік қасиетін төмен- детеді. Іріңді ошақтағы өлеттенген тіндер микробтардың өсіп-өнуіне және қоректенуіне өте оңтайлы орта болып табылады. Іріңді қабыну ауруларында мүшенің анатомиялық ерекшеліктерін, іріңді ошақтың орналасу жерін және тарау жолдарын әбден білмейінше, іріңді қалташықтар қалмайтындай етіліп, аз жарақаттылы және тиімді жолмен тіліп ашылатын- дай операция жасау мүмкін емес.
Іріңді қабыну ауруларында операция-ның жасалу мерзіміне қарай, науқас ауруханаға түскеннен кейінгі алғаш- қы сағаттарда хирургиялық емі
шұғыл, ал бірер күн, кейде бірнеше апта өткеннен кейін тездетілген түрлеріне бөлінеді. Іріңді қабыну ауруларында жоспарлы операция тез орындалатыны заңдылы.
Іріңді қабыну процесінің түріне, өту орнына, даму ерекшеліктеріне қарай хирургиялық емдеудің екі әдісі орын- далады:
•радикалды хирургиялық емі (түбегейлі, толық, бірреттілі). Мұнда іріңді ошақты тіліп ашумен қоса, өлеттенген тіндер сау тіндерге дейін кесіп алынып тасталады. Мысалы,про- цесті сау тіндерден шектейтін жарғақты (мембрана) бірге кесіп алып тастау немесе созылмалы остеомиелитте остеонекрэктомия (секвестрэктомия) операциясы және т.б. • полиативті хирургиялық емі. Мұнда іріңді ошақ тіліп-ашылады, іріңнің кедергісіз шығуы көзделеді ол үшін жарада ірің өткізгіш (дренаж) қалдырылады (резеңкі жолақ немесе бірнеше жерден тесілген полихлорви- нилді түтіктер және т.б.) Бет-жақсүйек аймақтарының күрделі анатомиялық және топографиялық ерекшеліктеріне байланысты, мұнда іріңді қабыну про- цестеріне негізінен полиативті хирур- гиялық емі жүргізіледі.Айталық жедел, остеомиелиттің асқынуында абсцесті немесе остеофлегмонаны тіліп-ашу операциясын жасау арқылы іріңді шығару, сөйте тұра, сүйектегі негізгі қабыну ошағына аса тиіспеу флегмонада іріңді ошақты, жандарында қалташықтар қалмайтындай етіліп, ашу, іріңді жараны жуып-шайғаннан кейін, айналасындағы тіндерді жарақаттамай, іріңді жарада өткізгіштік қалдыру.
Іріңді қабыну процестерінде хирургиялық операцияның орындалу мерзіміне қарай науқастың өміріне аса маңызды (витальды), міндетті түр- де орындалатын (абсолютный) және орындалуы шартты (относитель-ный)хирургиялық іс-әрекетері жүргізі- леді .
Науқастың өміріне аса маңызды операциялардың орындалуы сәл кешіктірілетін болса, сол сәтте науқастың өміріне қауіп төнеді. Мұндай операциялар кешіктірілмей шұғыл түрде орындалуы тиіс. Мысалы, жоғары еріннің іріңді шиқанында, бет көктамырының тромбофлебитінде немесе ретро-бульбарлы абсцесте, медиастенитте және т.б. осы сияқты бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну аурулары мен олардың асқынуларында, операцияның жасалуы сәл кешіктірілсе кейін емі нәтиже бермейтіндей жағдай және науқастың өміріне қауіп төндіре- тіндей асқынулар дамуы мүмкін (ке-уекті қойнауының тромбозы, менин- гит, мидың абсцесі, сепсис және т.б.).
Міндетті түрде орындалатын опера- циялар уақытында орындалмаса неме-се ұзақ уақыт кешеуілдетілсе, науқас-тың өміріне қауіп төндіретіндей жағдайлар туындауы мүмкін. Мұндай операциялар барынша тездетіліп, науқас хирургиялық бөліміне түскеннен кейін, әдейленген дәрі-дәрмектік дайындық жүргізілгеннен кейін бірнеше күн немесе бірнеше апта өткізіліп жасалады. Мұндай операциялардың қатарына созылмалы остеомиелит, созылмалы гайморит, гаймор қойнауы түбінің тесілуі, және т.б. жатады. Аталмыш операциялардың жасалуы ұзаққа кешеуілдетілсе ағзаны әлсіретіп, кейін емі қиындық тудыратындай туындауы мүмкін.
Орындалуы шартты операциялар жөнінде адамның өміріне қауіп төн-дірмейтін аурулар жөнінде айтуға болады. Мұндай оперциялар жоспарлы түрде жасалады.
Хирургиялық операцияларды жасау қажеттілігі белгіленген соң, оның орындауының кері көрсетімділері анықталуы тиіс жүрек-қантамыр және тыныс жүйелері қызметтерінің жетіспеушіліктері (шок), миокард инфарктісі, инсульт, бүйрек-бауыр мүшелері қызметтерінің жетіспеушіліктері, тромбоэм- болиялық ауруы,зат алмасының ауыр бұзылыстары (декомпенсацияланған сусамыр, кома),ауыр дәрежелі анемия, кахексия). Өмірге аса маңызды мүшелері қызметтерінің аталған бұзылыстары ескеріліп, жасалатын операцияның аумағы мен ауырлығына қарай орындалу реті әр науқасқа жеке шешіледі. Науқастың өміріне орын-далатын шартты операцияның қауіп-тілігі жоғары болса, оны кейінге қал-дырып, қажетті мамандар еске шақы-рылады, кеңес жүргізілгеннен кейін, ортақ шешіммен қабылданған ем тағайындалады.
Операцияға дайындық–науқастың хи- рургиялық еміндегі маңызды бөлім. Егер науқастың мүшелері мен жүйеле- рі қызметтерінің бұзылыстары ескерілмей, операция алдында және операц-иядан кейінде де олар реттелмесе, тіп- тен мүлтіксіз орындалған операциян- ың ақыры нәтиже бермей, кейін асқынулар тудыруы мүмкін. Әрине, жедел іріңді қабыну ауруларында операцияға дайындық мерзімі едәуір қыс- қартылатыны белгілі жәйт. Сол себеп-тен, мұндай операциялардың аяғы сәтті болатындай дайындық жасау,хирургқа үлкен жауапты іс.
Іріңді қабыну ошағын тіліп-ашу операциясы хирургиялық стоматоло-гия ауруханаларында жиі орындала-тын операциялардың бірі. Бұл операцияның орындалуы аса күрделі болмаса да, шұғыл және аурухана жағдайында жүргізуді қажет етеді. Іріңді процестің өту орнына, түріне, таралу аумағына, науқастың жалпы жағдайы мен ілеспе ауруларының бар жоқтығына қарай, операцияның күрделілігі әркелкі болуы мүмкін Егер операцияны жасау қажеттілігі аса шұғыл болмаса, науқастың жалпы жағдайымен, жүрек қантамыр жүйесі қызметін реттеуге, ағзаның уыттану дәрежесін төмендетуге және операцияның асқынусыз өтуіне бағытталған операцияға дейінгі дайындық жүргізілгені дұрыс.
Іріңді қабыну ошақтың тіліп-ашу орны және оны орындау реттілігі қабыну процесінің көлеміне, сол аймақтың анатомиялық және топографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Мұнда тіндерді қабат-қабатымен тіліп, кей жерлері тұйық ажыратылып, бойындағы анатомиялық құрылымдар жарақаттанбайтындай етіліп, іріңді ошақ ашылады. Терінің және оның астында жатқан тіндердің тіліну ұзындығы бірдей болуы тиіс. Бұлай болмаған жағдайда, іріңді ошақтың жандарында ашылмай қалған қалталар қалып, резеңке жолақ немесе түтікті ірің өткізгіш (дренаж) қалдырылғанның өзінде, іріңнің шығуына кедергі келтіріп, қабыну процесі шандыр табақшалары бойымен көршілес аймақтарға тарал-уы қауіптілігі болады . Кейбір жағдайда, дұрыс қойылмаған немесе бақылаусыз қалған ірің өткізгіштіктер (резеңке жолақ немесе түтіктер) іріңнің шығуына кедергі жасап, жараның аузы тарылады, ол біртіндеп жабыла келе іріңді-сепсистік асқынулары дамуы мүмкін. Осындай асқынулардың алдын-алу мақсатымен, кейде тілінген іріңді жараның жанынан бір немесе бірнеше жерден контрапертуралық тілік жасауға тура келеді. Олар негізгі тілінген жарамен резеңке жолақтар немесе бірнеше жерден тесілген (перфорацияланған) түтіктер арқылы біріктірілуі тиіс. Контрапертура арқылы іріңді ошақты антисептикті немесе антибиотикті ерітінділерімен, ферменттермен әлсін-әлсін жуып тұру, жараны өлеттенген тіндерден тез тазаруына, жазылуына оңтайлы жағдай тудырады.
Іріңді ошақты тіліп ашқаннан кейін ірің өткізгіш (дренаж) жүйесін қалд-ыру іріңді хирургиялық емнің маң-ызды бөлігі. Ірің өткізгіштер құрылысына, жасалған затына және атқаратын қызметіне қарай енжарлы (пассивті - дәке, резеңке жолақ, түтікті және т.б.) және белсенді (вакуумды, гетеребрюшиналы және т.б.) түрлеріне бөлінеді. Іріңді жараға белсенді ірің өткізгіштік қалдыру, оның тазарылуын 2 – 3, тіптен одан да көп күнге қысқартады.
Іріңді ошақтың жергілікті емі нәти-желі болу үшін Ф.Т.Темерханов және т.б., (1985), вакуумгидрооксигенация-лық (ВГО) емдеу әдісін ұсынады. Мұнда іріңді ошақ бірден 3 түрлі әд-іспен емделеді: теріс мәнді қысым, оттегі және антисептикті ерітінділер (Авт. свид.13777120.Бюлл.изобр, 1988, 8). Автор осылайша іріңді ошақтың өлеттенген тіндерден және іріңнен тез тазарылуына, бітісуіне, сондай-ақ қысқа мерзім аралығында грану-ляциялық тіндер пайда болуына жағдай туғызған. Кейбір жағдайларда, жас дәрігерлер іріңді ошақты тіліп-ашу операциясын кейінге қалдырып, негізгі емі ретінде ұзақ уақыт тек ан-тибиотиктер тағайындап, флегмона- ның «пісіп жетілуін», іркілу (флюкт-уация) белгісінің пайда болуын күтеді немесе өлшемі кіші тілік жасау арқылы ірің шығарады. Жедел іріңді қабыну процесінің емін осылайша жүргізу, әрине үлкен қателік деп табуға болады. Біздің пікірімізше, іріңді ошаққа кіші көлемді тіліп-ашу операцияларын, тек шектелген іріңді процестерінде ғана (абсцесс, жедел іріңді лимфаденит) жасап, ал жайылмалы, бірнеше шел кеңістіктерін қамтитын, асқынуға бейім іріңді қабыну ауруларында кең өлшемді тіліп-ашу операцияларын жасалғаны абзал. Бұл жөнінде М.Б. Фабриканттың (1935) «...тіліп ашылатын жараның өлшемі қажеттілігінше ауқымды, мүмкін-дігінше ықшамды болуы тиіс» деген сөзі естен шығармауы тиіс.
М.С.Мозаченканың клиникалық бақы- лаулары бойынша, бет-жақсүйек айма- ғының іріңді қабыну ауруларымен сырқаттанған науқастардың 34%-на хирургиялық емі кешеуілдетіп жүргіз- ілгендігі, осы айтылғандардың айғағы болса керек.
Қарағанды мемлекеттік медицина университетінің хирургиялық стомат-ология кафедрасының клиникасында бет-жақсүйек аймағы іріңді қабыну ауруларының емін жетілдіру жолында біршама ғылыми зерттеулері жасалып, нәтижелі табыстарға қол жеткізген-дігі мәлім (К.З Шалабаева,1990: О.Ж.-Шалабаев,1992:С.М.Хегай,1991: В.П.Дырда,1994: Б.С.Жаналина,1994).
Солардың ішінде, іріңді ошақты хирургиялық өңдеуден кейін тазала-нуын тездету мақсатымен науқастың құлақмаңы сілекей безінен бөлінген сілекейді түтік арқылы іріңді жараға жеткізіп, жуу тәсілін (С.М.Хегай,1991) мысалға алуға болады. Бұл тәсілде сі-лекейдің құрамындағы лизоцим фер-менті мен иммуноглобуллин А және емдеу барысында қолданған антиби-отиктер сілекеймен бірге патогенді микробтарды жойып, іріңді жараның тез тазарылуына, тіндердің регене-рациясын арттыруға, сөйтіп науқастың ауруханадағы емделу мерзімін едәуір қысқартуға мүмкіндік туды.
Ғылыми әдебиеттерінде бетжақсү-йек аймағының іріңді қабыну ошағына өлшемі кіші операцияларын жасау арқылы іріңді ошақты түтіктермен антибиотикті немесе фермент ерітін-ділерімен жуып-шаюды тиімді деп есептейтіндер кездесіп тұрады. Соны-мен қатар, іріңді қабыну процестерін-де өзіне сұйықтық тарту (адсорб-циялау) қасиеттерінің қабілетеріне ие заттар және белсенділігі жоғары пре-параттар, бактериофаг ерітінділері жө-нінде іріңді жараны емдеуге тиім-ділігі айтылады (Е. Ш. Магарилл,- 1974; И.Худояров,1976; М. Бегимов,1979). Аталған ерітінділер жараны іріңнен, өлеттенген тіндерден тез тазартып, регенерациялануына оңтайлы жағдай тудырған және әсемдік мақсатымен жараға екінші реттілігі тігіс салуға мүмкіндік берген.
Бет-жақсүйек аймағының іріңді ош-ағын тіліп-ашу операциясы бет жүйкесінің шеткері (перифериялық) тармақтары мен сол аймақтан өтетін ірілі-ұсақты қан тамырларын зақымдамай, олардың анатомиямиялық және топо-графиялық орналасу ерекшеліктері ескеріліп, беттің және мойынның табиғи тері қатпарлары бойымен, әсемдік талаптарына сай жүргізілуі тиіс (128 сурет).
128 сурет. Бет-жақсүйек аймақтарының флегмоналары мен абсцестерін ауыз қуысы сырт- ынан тіліп ашу операцияларының орындарымен ба бағыттары: 1 - иек; 2 – жақсүйек асты аймағы; 3 - қанатжақсүйек және жұтқыншақмаңы кеңістіктері; 4 - бетсүйек аймағы; 5 - самай, самайасты, қан- аттаңдай шұнқырлары; 6 – самай аймағы;- 7 –көзұяасты аймағы және көзұясы; 8 – сүйір тіс ойығы (Andre бойынша, 1971.
Сонымен қоса, бет-жақсүйек аймағының кейбір флегмоналарында, әсіресе төменгі жақсүйек аймағының шел кеңістіктерінде өтетін іріңді ошақтарды тіліп-ашу операцияларын орындау барысында, бұлшықеттер сүйектен мұқият ажыратылылады олар жарақаттанбайтын шаралар жүргізілуі тиіс. Себебі жарақаттанған бұлшық еттер, соның ішінде меншікті шайнау бұлшықетінің (m. masseter) талшықтары жиырылып, бекитін орнынан ығысуында, жара дұрыс бітіспей, жұмсақ тіндер тыртықтанып деформацияланады, ауыздың ашылуы шектеулуі кеш асқынулар қатарына жатады. Сонымен қоса, бет-жақсүйек аймақтарының жұмсақ тіндерінде қалыптасатын осындай тыртықтар бетті ұсқынсыздандырып, әсемді-гін,науқастың психикалық жағдайына кері әсерін тигізеді (129 сурет).
а ә
129 сурет. Іріңді ошақты тіліп ашқаннан кейін бетте қалыптасқан тыртықтар.
А оң жақ самай және ұрт аймақтарының терең тыртықтары; Ә–самай аймағының терең тыр- тықтары.
Қабыну процестің жергілікті емін-де іріңді ошақты тіліп-ашумен қоса, оның патогенетикалық емінің талабы-на сәйкес себепші тіс жұлынуы қажет. Себепші тісті уақытылы жұлу, патогенді микробтардың вируленттігін төмендетіп, қабыну ошағы шектелуіне жағдай тудырады. Себепші тіс неғұрлым ерте жұлынса, іріңді процестің жұмсақ тіндерден сүйекке өту қауіптілігі, соғұрлым төмен болады.Кейбір авторлар іріңді процестің жедел кезеңінде тіс жұлу операциясы қабыну процесінің үдей түсуіне, жайылуына себебін тигізеді деген пікірлерін білдіреді(Н .А. Груздев, 1980). Шынында да, кей жағдайларда, іріңді ошақты тіліп-ашу-мен бірге себепші тіс жұлынғанда ин-фекциялық процесс үдей түсіп, ағзаның уыттануы лезде артуы кездесіп тұрады. Науқастың жалпы жағдайы аз уақыт болса да ауырлауы мүмкін. Осыған байланысты, Н.А. Груздев (1978), бет-жақсүйек аймағының іріңді ошақтарын тіліп-ашу операциясын жасау алдында науқастарға дәрі-дәрмектік дайындау емі жүргізілуіне үлкен мән береді.
ІХ.2. Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емінде жансыз-дандыру әдістерін таңдау
Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емінде жансыздандыру түрлерін дұрыс таңдау, оның нәтижелі аяқталуына мүмкіндік береді. Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емі Ю.И.Быстровскийдің (1976) мәліметтері бойынша, науқастардың 20,4% - да наркозбен жүргізілсе, қазіргі кезде бұл көрсеткіштің жиілігі едәуір өскендігіне күмән жоқ. Шектелген іріңді қабыну процес-терінің хирургиялық емі жергілікті анестезиямен жүргізілу мүмкіндігі болса, оның жайылмалы, терең және бірнеше шел кеңістіктерінде өтуінде, операция міндетті түрде жалпы наркозбен орындалуы қажет (Н.Н. Бажанов, С.С.Ганина,1980; В.С.Старо-дубцева, 1980).
Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының өту ерекшеліктеріне байланысты, жансыздандыру әдістеріне қойылатын өз талаптары бар. Жансыздандыру түрлері мына талаптарға сәйкес болуы тиіс:
жансыздандыру әдісі науқастың тыныс алуын бұзбауы тиіс;
наркоздан кейін науқас тез оянып, тіршілік рефлекстері (жұтқыншақ кеңірдектік және т.б.) тез қалпына келуі.
Егер бұрынғы кездері іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емі көкта- мырішілік гексенал немесе тиопентал наркозымен жүргізіліп келсе, қазіргі кезде олардың тыныс алу және қанайналым бұзылыстарын тудыратындары белгілі болды. Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларында ағзаның уыттану дәрежесі өте жоғары болатыны, гипоксиялық және гипертермиялық бұзылыстары мен өтетіндігі мәлім. Сондықтан жоғарыда аталған наркотикті заттардың наркоз ретінде қолданылуы науқастың тыныс алуын одан әрі нашарлатып, жүрек-қан тамыр жүйесінің қызметін бұзуы, науқастың өміріне қауіпті асқынулар тудырады. Осыған байланысты, қазіргі кезде барбитураттардың жеке өздерін көктамырішілік наркоз ретінде қолданылмайтын болды.
Бет-жақсүйек аймағының жедел ір- іңді қабыну ауруларының хирургиялық емі қысқа мерзімді көктамырішілік сомбровин наркозымен жүргізіледі. Әдетте, сомбровинді енгізгеннен соң 10-15 секунд өткеннен кейін наркоздың әсері басталып, ұзақтығы 3-5минутқа созылады. Сомбровиннің жеке өзін қолданғанда, әсіресе оны көктамырға тез жіберілгенде, ұзақ мерзімді апное ap (noe – тыныс алудың тоқта- уы) дамып, қан қысымы күрт төмендейді, жүректің қызметі бұзылуы мүмкін. Егер сомбровинді бірнеше рет көктамырға енгізсе, аллергиялық реакция дамуы ықтимал. Осындай асқынулардың алдын алу мақсатымен, сомбровинді 10% хлорлы кальций немесе кальций глюканат ерітінділерімен 1:1 қатынасында қолданады. Дәрі-дәрмек-тік дайындық (премедикация) ретінде, міндетті түрде атропин, 2 % проме-дол ерітінділері немесе пипольфен енгізілуі тиіс. Анестезияның уақытын 15 - 20 минутқа ұзарту үшін, сомбровиннің көктамырішілік наркозы седуксенмен бірге жүргізіледі. Мұндайда наркоздың қозу сатысы қысқарып, асқынусыз өтеді, жеңіл аяқталады. Осындай көп компонетті наркоз ішімдікке немесе наркоманияға шалдыққан, эпи- лепсиямен ауыратын науқастарға тиі -мді болып табылады.
Әйтсе де, сомбровиннің екі кемші-лігін айтуымыз керек. Біріншіден, оның әсер ету мерзімі қысқа (3-4 мин), екіншіде - наркоз кезінде жақсүйектің қарысуы. Осыған байланысты, наркоз беру кезінде науқастың ауызын күштеп ашқанда, жақсүйегі сынып кету қауіптілігі бар.
Іріңді процестің хирургиялық емі ұзаққа созылатыны белгілі болса, сом- бровиннің орнына фторатан немесе соның қатарындағы препараттардың бірімен, айталық азот тотығымен ингаляциялық наркозын жүргізген тиімді. Ингаляциялық (маскалы) наркоз хирургтардың іс-әрекетіне кедергі келтірмеуі үшін, оны хирургиялық сатысына дейін жеткізіп, әрі қарай наркоздың анестезиялық кезеңін тұрақты ұстап тұру мақсатымен, газды наркоти-калық қосындыларын мұрыннан жіберген тиімді саналады.
Бет-жақсүйек аймағы флегмонасын-ың хирургиялық емінде науқасты шал-қасынан жатқызып, басын артқа қайырғанда, ауыз қуысынан сілекей немесе қан тыныс жолдарына өтуінде, аспирациялық асфиксия дамуы мүмкін. Осындай, өмірге аса қауіпті асқынулардың алдын алу мақсатымен, ауыз қуысынан тыныс жолдары дәкемен мұқият тығындап, бітеу қажет. Бет-жақсүйек аймағының жайылмалы іріңді қабыну ауруларына, әсіресе ауыз қуысы түбінің шірікті-өлеттенген флегмонасында жергілікті анестезияның жеке өзі нәтиже бермей, тіптен науқастың өміріне қауіп төндіруі мүмкін.
Жедел іріңді қабыну ауруларының хирургиялық емінде жергілікті анес-тезияның кемшін жақтары:
• іріңді ошаққа анестетик ерітін-дісін енгізгенде ауырсыну сезімі одан әрі күшейіп, тіндер толығымен жансызданбайды;
• новокаин сілтілі ерітінді болғанд-ықтан, қышқылды ортада (қабыну ошағында) бейтараптанып, жансыз-дандыру қасиетін жояды;
• қабыну процесінде шайнау бұлш-ықеттері тырысуынан ауыздың ашы-луы шектеліп, жергілікті анестезия дұрыс орындалмайды;
• іріңді қабыну процесінде ұзаққа созылған ауырсыну сезімінен науқа-стың психикалық және эмоциялық күй-жағдайы бұзылады, орталық нерв жүйесінің қызметін тежейді, жергілі-кті анестетіктер енгізгеннің өзінде, ба-сылмайтын доминантты, психогенді ауырсыну сезімінің ошағы қалыптас-ады.
Мұндайда өкпенің жасанды вентил-яциялық (ОЖВ) эндотрахеалды нарк-озымен іріңді ошақты тіліп ашу опер-циясын жасау, асфиксиялық асқынл-ардың алдын алуға мүмкіндік береді, операциядан кейін де науқастың ты-ныс алуын жеңілдетіп, гемодинамик-алық және микроциркуляциялық қан-айналымын жақсартады. Интубациял-ық наркоз операцияның жасалу уақы-тын едәуір қысқартуға мүмкіндік бер-еді, тыныс ацидозының дамуына, ау-ыз қуысынан сілекейдің және қанның тыныс жолдарына өтуіне (аспирация-сына) жол бермейді.
Бет-жақсүйек аймағының іріңді қа-быну ауруларының басым көпшілігі-нде, науқастардың тыныс жолдар-ында патологиялық өзгерісте болуы-нан, мұрын арқылы интубациялық (на-зтрахеалды) наркозын жасау мүмкін-дігі үнемі бола бермейді. Мұрыннан бақылаусыз интубациялау мүмкіндігі болғанның өзінде, оның өзі өте қи-ын, әрі орындалуы ұзаққа созылуын-ан, дыбыс желбезегі зақымданып, ре-флекторлық спазм (тарылуы) туында-уы, операциядан кейінгі ерте стеноти-калық асфексия (тұншығу) дамуына себеп болуы мүмкін. Мұндай асқыну-лар шұғыл трахеостомия жасауды қа-жет етеді. Осындай асқынулардың ал-дын алу шараларын жүргізу, стенотик-алық және аспираторлық асфиксия-ларын болдырмауға, тыныс алуынын реттеуге, операциядан кейініңгі ерт-елі қарқынды ем ұйымдастыруға мүм-кіндік береді.
Дертінен әбден әлсіреген науқаста-рдың қан қысымын реттеу мақсаты-мен эндотрахеальды наркозбен қоса нейролептиканальгезия жүргізу тиім-ді болып табылады.
Айтқандарды қорытындылай бол-сақ, бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының хирургия-лық емін жалпы наркозбен жүргізу тиімді болатыны күмән тудырмайды. Жалпы наркозды тәжірибесі мол, бет-жақсүйек аймағының анатомиял-ық және топографиялық ерекшелікте-рін жақсы білетін, білімді анестези-олог жүргізсе, операция асқынусыз, нәтижелі аяқталады.
ІХ.3. Бет-жақсүйек аймағының жедел іріңді қабыну ауруларының жалпы емі.
Ағымының болжамы қатерлі емес (балы 90 нан аспайтын) іріңді инфекц-иялық процестерінің негізгі емі хир-ургиялық. Болжамы қатерлі емес бет-жақсүйек аймақтарының одонтогенді абсцестері мен флегмоналарында хир-ургиялық емімен бірге, ірің өткізгіш (дренаж) ретінде қосымша «себепші» тіс жұлынуы тиіс.
Ілеспе аурулары жоқ, ағымының бо-лжамы қатерсіз іріңді инфекциялық процесімен ауырған науқастарға жал-пы ем ретінде антибиотиктер және де-сенсибилизацияландыру дәрі-дәр мек-тері мен аналгетиктер тағайындау жа-қсы нәтиже береді. Солардың ішінде ацетилсалицил қышқылы (аспирин) және оның қатарындағы дәрі-дәрмек-тер (аскофен, асфен, цитромон, индо-метацин, ибупрофен) тағайындау тиі-мді болып саналады.Іріңді қабыну пр-оцесінің аяқталуын жеделдетуге, жа-раның іріңнен тез тазаруына және бі-тісуіне оңтайлы жағдай тудыру мақ-сатымен физиотерапиялық ем тағай-ындалады.
Болжамы күмәнді (балдың жалпы саны 91 - 160 дейін) инфекциялық қаб-ыну ауруларында жақсүйектерінде жә-не жұмсақ тіндеріндегі іріңді ошаққа хирургиялық ем жүргізіліп, ашылған жараға ірің өткізгіш енгізіледі және орташа дозалы антибиотиктер таға-йындалады. Емнің алғашқы кезеңінде кең спекторлы антибиотиктер тағайы-ндалса, кейін – бактериологиялық зер-ттеулерге (іріңді ошақтан анықталған микробтардың түрлері мен антибиот-иктерге сезімталдығы) негізделіп тағ-айындалады.
Инфекциялық қабыну процесінің болжамы күмәнді науқастарға, негізін-ен ағзаның иммундық қорғаныс күшін реттеуге бағытталған патогенетика-лық ем тағайындалады. Мұндай емнің үш түрі жүргізіледі:
Біріншісі - науқастың иммундық жүйесін реттеуге және қабыну проце-сінің үстемділігін тежеуге, сонымен қоса инфекцияға ағзаның гиперерги-ялық реакциясын басуға бағытталған десенсибилизациялау емін жүргізу. Осы мақсатпен келесі дәрі-дәрмектер тағайындалады: аналгетиктер мен ан-типиритиктер (антипирин, амидопи-рин, аналгин, фенацитин, парацета-мол), салицилаттар (аспирин), финил-пропион және финилсіркелі қышқыл-дарының түзілістері (ибупрофен, ин-дометацин), антигистаминді препара-ттар (димедрол, супрастин, тавегил).
Іріңді инфекцияға ағзаның гиперер-гиялық реакциясы мына клиникалық белгілермен сипатталады:
• қабыну процесі жедел басталып, қарқынды ағымда өтуі (1 - 3 күн ара-лығында);
• қабыну процесінің жергілікті кли-никалық белгілері айқын байқалуы;
• дене қызуы (қолтық астынан өл-шенгендегі) 38°С жоғары көтерілуі - гипертермиялық реакция;
• дене қызуы мен қантамыр соғуы аралығындағы «қайшылық»:болуы та-мыр соғуы жиілегенде, дене қызуы арта түсуі (нормергиялық реакцияс-ында, дене қызуының 1°С көтерілуі, 1 минуттық тамыр соғуын 10 санға жиілетеді);
• гиперлейкоцитоз (1 мкл қанда лей-коциттер саны 12,0 мыңнан жоғары);
• лимфоциттер саны қалыпты көрсе-ткіште немесе сәл көбейуінде нейтр-офилез дамуы;
• эритроциттердің тұну жылдам-дығы (ЭТЖ) 40 мм/сағ жоғарылауы.
Екіншісі - инфекциялық қабыну процесіне ағза гипоергиялық реакция-мен жауап қайыруында (иммундық тапшылығында), иммундық жүйе қыз-метін реттеуге және баяу ағымды қабыну процесінің реакциясын жоға-рылатуға бағытталған ем. Осы мақса-тпен орталық жүйке кызметін реттей-тін (кофеин, фенамин және т б дәрі-дәрмектер: аскофен, асфен, новоми-грофен, пирамеин, циркофен, цитром-он), иммундық жүйенің қызметін үстемдейтін (продигиозан, пирогенал, левомизол, жалпы УКС, қуаты төмен жиіліктегі гелинеонды лазер) дәрі-дәрмектер мен физиотерапиялық ем тағайындау.
Іріңді инфекцияға ағзаның гипоер-гиялық реакциясы келесі клиникалық белгілермен сипатталады:
• қабыну процесі баяу басталып, са-ябырлы ағымда өтеді. Сондықтан, нау-қастардың басым көпшілігі инфекци-яның алғашқы белгілері анықталған-нан кейін, 3 - 5 тәулік өткізіп дәрігерге қаралады;
• қабыну процесінің жергілікті кли-никалық белгілері саябырлы ағымда немесе көмескіленіп сипатталуы: қаб-ыну инфильтраты үтінің терісі немесе шырышты қабығының түсі өзгеріссіз немесе сәл қызарған, ауырсыну сезі-мі болар-болмас;
• инфекциялық қабыну процесінің аумағы мен дене қызу көрсеткіштері аралығында сәйкестік болмауы (жай-ылмалы іріңді қабыну процесінде дене қызуы субфебрильді немесе қалыпты көрсеткіште);
• дене қызуы мен қан тамыр соғуы аралығындағы «қайшылық» - қантам-ыр соғу жиілігі төмендегенде дене қызуы жоғарлауы (нормергиялық реа-кцияда дене қызуының 1°С көтерілуі 1 минут аралығындағы тамыр соғуын 10 санға жиілетеді);
• инфекциялық қабыну процесінің аумағы мен лейкоциттік реакция ара-лығында сәйкестік болмауы; (мұндай
сәйкессіздіктің аса айқын түрі - жедел іріңді қабыну процесімен ауырған на-уқастарда лейкопения дамуы);
• лимфоциттер саны азайуы;
• эритроциттердің тұну жылдамды-ғы (ЭТЖ) 40мм/сағ жоғары; Іріңді қабыну процесінің иммундық тапшы-лықта өтуі, иммуннологиялық және биохимиялық зерттеулер қортынды-сынан анықталады.
Үшінші жолы – инфекциялық про- цеске науқастың ағзасы қандай реакц-иялық жауап қайырса да, иммундық жүйе қызметін реттеуге адаптогендер тағайындалады. Инфекцияға ағза ги-перергиялық реакция қайыруында, ад-оптогендер қабыну процесінің белсен-ділігін нормоергиялық ағымға бұрып, ал гипоергиялық реакциясын керісі-нше, үстемдейді. Осындай қасиеттерін ие адаптогендер қатарына жататын-дар: женьшень, элеутерококк, қытай лимонкасы, сондай-ақ дибазол 0,005 г тәулігіне 2 - 3 рет тағайындалады.
Ағзаның уыттану белгілері айқынд-алғанда (гипертермиялық реакция, гиперлейкоцитоз, гиперкоагуляция және т.б.) антибактериялық және им-мундық жүйелерінің қызметін реттей-тін дәрі-дәрмектермен бірге дезинток-сикациялық емі жүргізілуі тиіс. Іріңді қабыну процесінің болжамы қатерлі науқастарға антибиотиктер «өте жо-ғары» мөлшерде тағайындалып, олар парентеральды жолмен енгізілуі жөн.
Бет-жақсүйек аймақтарының және мойынның жедел іріңді қабыну ау-руларының жалпы емінің құрамы: антибиотикті, инфузиялық ем, биолог-иялық белсенді дәрі-дәрмектер мен ферменттік ем, иммундық және физи-отерапиялық емінен тұрады.
ІХ.3.1. Антибиотикті ем.
Егер одонтогенді іріңді қабыну ау-руларының шектелген түрлерін (созы-лмалы периодонтиттің өршуі, жедел іріңді периостит, абсцесс, іріңді лим-фаденит және т.б.) емхана жағдайын-да емдеуге мүмкіндік болса, іріңді қа-быну ауруларының өршуінде, жедел одонтогенді остеомиелиттерде, іріңді инфекцияның асқынуында немесе он-ың бірнеше шел кеңістіктерінде өтуін-де (флегмонада) науқас ауруханаға жатқызылып, кешенді емінің құрамы-на міндетті түрде антибиотиктер кір-гізілуі қажет.
З. В. Ермолаева және Т. И. Белезина 1942 жылы алғашқы рет таза пени-циллин ашқандары белгілі. Кейін стр-ептомицин, биомицин, левомицин, хл-ортетроциклин және т.б. антибиотик-тердің түрлері ашылып, клиникалық тәжірибеде кеңінен қолданыла баста-ды.
Антибиотиктер (anti - қарсы және bios - тіршілік) микробтарда, жануар-лар мен өсімдіктерде түзілетін ақуыз өнім. Олар микробтардың белгілі бір түрлерін жойып, енді бірінің өсіп-өнуін тежейді.
Микробтар өздеріне қарсы топтарға зиянды, ал өзі текті түрлеріне – зияны жоқ химиялық заттар бөледі. Осы заттарды антибиотиктер деп атайды. Антибиотиктер әртүрлі саңырауқұлақ-тардың секрециялық өнімдері, хими-ялық құрамы жағынан органикалық қышқылдар қатарына жатады. Анти-биотиктердің микробтарды жою қаси-еті, олардың зат алмасу процесіндегі ферменттік жүйеге әсер етулерімен байланысты. Әйтсе де, антибиотиктер-дің әсер ету механизмі күрделі болған-дықтан, қазіргі кезеңнің өзінде олар-дың кейбір қасиеттері толық зерттеліп болмағанға ұқсайды.
Антибиотиктердің микробтарға әсер ету орны олардың қабырғалары, қаб-ықшасы, мембранасы, цитоплазмасы мен рибосомасы. Сонымен қоса, анти-биотиктер микробтардың ақуыз синте-зіне де әсер ететіндігі анықталған. Олардың кейбіреулері микробтық жа-сушаға ДНК және РНК деңгейінде әс-ер етеді. Сөйтіп, антибиотиктердің микробтарға әсер ету жолы сан түрлі екендігіне көз жеткізуге болады. Мыс-алы, пенициллин грамша теріс әдісі-мен боялатын микробтардың қабыр-ғасына әсерін тигізе алмаса, жартылай синтездеу жолымен алынатын пениц-иллин (ампициллин, карбенциллин) және цефалоспориндер, олардың қаб-ырғасын ыдыратып, жоятын қабілет бар. Кейбір антибиотиктер микробтар-дың дамуы (өсіп-жетілуі) кезеңінде (бактериостатты), ал басқалары, олар-дың жетілген кезеңінде (бактерицидті) әсер етеді. Бактерицидті әсері бар ан-тибиотиктер қатарына барлық пениц-иллиндер, стрептомицин, неомицин, канамицин, цефалоспориндер және ге-нтамицин жатады. Ал бактеристатикті антибиотиктер қатарына тетрацикли-ндер, эритромицин, олеандомицин, ли нкомицин, және натрий фузидині жат-ады. Сульфаниламидтердің бактерис-татикті әсері бар.
Н. С. Егоров іріңді қабыну аурула-рының емінде қолданылатын антиби-отиктерді микробтарға әсер ету меха- низміне қарай келесі топқа бөледі:
• Грамм әдісімен оң боялатын ми-кробтардың қабырғаларында (құры-лымында полисахаридтер, ақуыз-дар, липидтер, полипептидтер) өт--тін алмасу процесін тежейтін ант-биотиктер. Антибиотиктердің бұл тобына пенициллиндер, цефалоспори-ндер, циклосерин, бацитрацин, ванко-мицин, новобиоцин жатады. Микробт-ың қабырғасында өтетін алмасу процесінің соңғы сатысын тежейтін антибиотиктер, оның түрін өзгертеді немесе өзгертілген жасушаға айнал-дырады, аминоқышқылдарды қабыл-дауға және қорытуға кедергі жасап, микробты ыдыратады. Пенициллин-нің микробтық қабырғасында өтетін алмасу процесін тежейтін қасиеті тек микробтардың өсіп-өну сатысында ға-на жүзеге асады.
• Микробтық жасушаға сырттан және өзінен сыртқы әртүрлі затта-рды өткізетін липпротейдті цито-плазмалық жарғақтың жұмысын бұзатын антибиотиктер. Мысалы, полимиксиндер микробтық жасуша-дан сыртқа төмен молекулалы затта-рды (фосфаттар, пентоздар) шығар-ып, нуклеин қышқылдарын ыдыра-тады, ал граммицидиндер жасушалар-дың К+ ионын азайтып, ақуыздың синтезін тежейді, сөйтіп микробтарды жояды. Антибиотиктердің бұл тобына нистатин, леворин жатады.
• Микробтық жасушаның рибосо-масында өтетін ақуыз синтезін те-жейтін антибиотиктер: стрепто-мицин, канамицин, неомицин, тетра-циклиндер, эритромицин хлорамфен-икол (левомицетин), линкомицин, фу-зидин натрии және т. б. Бұл топтағы антибиотиктер ақуыздың синтезін бұ-зумен қоса, микробтардың метабо-лизмінде көптеген өзгерістер тудыра-ды. Мысалы, стрептомицин тотығу пр-оцесін тежеп, цитоплазмалық жарғақ-тың өткізгіштік қасиетін бұзады, жас-ушадан аминоқышқылдарды, нуклеид-терді және калий ионын сыртқа шыға-рса, тетрациклиндер бактериялық фе-рменттердің белсенділігін тежейді.
•Нуклеин қышқылдарының синт-езін тежейтін антибиоти-тер: РНК синтезін (неомицин, канамицин, новобиоцин) немесе ДНК синтезін (новобиоцин, брунемицин және т б.). тежейтін антибиотиктер нуклеин қыш-қылдарының синтезі тежелуінде, ақуз синтезі де бұзылады.
Пуриндердің және перимидинде-рдің синтезін тежеу арқылы нукл-еин қышқылдарының синтезін бұза-тын антибиотиктер.
Антибиотиктердің бактерицидті жә-не бактериостатикті түрлеріне бөлін-етіндерін жоғарыда көрсеткен бола-тынбыз. Бактериостатикті антибиот-иктер микробтарды түбегейлі жоймай, тек олардың өсіп-өнуін, дамуын ғана тежейді, әрі қарай оларды ағзаның қо- рғаныс күші жояды.
Антибиотиктердің микробтарды жою қасиетіне байланысты жіктелуі 9 кестеде келтірілген.