1. Бағалы қағаздар нарығындағы инвестициялық белсенділіктің өсуінің факторлары

Жоғарыда көрсетілген факторлардан басқа, халықтың инвестициялық тәртібіне инвестициялаудың қалыптасқан ұлттық дәстүрлері мен халықтың инвестициялық көзқарастары, сонымен қатар ұлттық нарықта қалыптасқан қаржылық құралдар және инвестициялаудың тетіктерінің сәйкес келуі әсер етеді.Алайда инвестициялаудың ұлттық дәстүрлері өте ақырын өзгереді және кем дегенде ұлттық менталитеттің арнайы мінездемесіне тәуелді болады, осы зерттеудің шегінде анализ жасау мүмкін емес. Мұндай параметр қаржылық құралдардың үлкен таңдауы сияқты, қор нарығындағы халықтың белсенділік дәрежесіне әсер етеді. Әсер етудің мұндай механизмі келесідей: қаржылық құралдар нарығындағы ұсынатын құрылым кең болған сайын,соғұрлым бұл құралдардың бір бөлігі өзінің инвестициялық мінездемесі бойынша инвестициялық сұраныстың құрылымына және халықтың жақтауына сай болады .Мұндай сәйкестік көп болған сайын, соғұрлым қор нарығындағы халықтың белсенді инвестициялық қызметін күтуге болады.

Қор нарығындағы халықтың белсенділігіне әсер ететін біз көрсеткен кейбір факторлар бағалау мөлшеріне ие болуы мүмкін, алайда олардың көпшілігі тек сапалы бағалауға душар болады.Мөлшерлі бағалау факторларына халықтың шынайы кірісінің деңгейі және салық режимінің тиімділігі жатады (4-кесте).

2.2. Халықтың номиналды және шынайы ақшалай кірістері.

4 – кесте.

	Номиналды ақшалай кірістер, жан басына орташа айлық, тенге		% өткен кездегі
	2016 жыл	2015 жыл	номиналды	шынайы
Қазақстан Республикасы	45 435	38 779	117,2	108,2
Ақмола облысы	39 864	31 562	126,3	118,4
Ақтөбе облысы	45 196	38 761	116,6	108,3
Алматы облысы	34 974	27 273	128,2	118,4
Атырау облысы	106 086	89 262	118,8	109,6
Батыс-Қазақстан	48 739	45 422	107,3	99,3
Жамбыл облысы	31 227	28 868	108,2	99,3
Қарағанды облысы	49 470	42 068	117,6	107,9
Қостанай облысы	38 558	31 409	122,8	113,9
Қызылорда облысы	41 955	36 183	116,0	106,7
Маңғыстау облысы	73 202	63 059	116,1	107,4
Оңтүстік -Қазақстан	28 119	24 196	116,2	107,5
Павлодар облысы	46 837	39 277	119,2	110,6
Солтүстік-Қазақстан	40 075	32 161	124,6	114,5
Шығыс -Қазақстан	40 484	34 133	118,6	109,7
Астана қаласы	78 962	69 736	113,2	103,6
Алматы қаласы	81 022	70 543	114,9	105,9
Max	106 086	89 262	128,2	118,4
Min	28 119	24 196	107,3	99,3
Max / Min, раз	3,8	3,7	1,2	1,2
Ескерту - Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі [12]

Оның қазақстандық қор нарығындағы халықтың сұранысының артуына мүмкіндік беретін үлесін қарастырамыз.Халықтың шынайы табысының деңгейі және оның серпінділігі- халықтың жинақтау мақсатында айқындалатын ресурстар көлеміне әсер ететін факторлардың бірі болып табылады.Бұл жинақтаудың әр түрлі пішіндері арасында, көлемі жағынан тартымды пішін халықтың көзқарасы бойынша анықталады. Халықтың табыстарының біршама жоғары деңгейіне қарамастан, Қазақстан бойынша статистикалық көрсеткіштер, әзірге, инвестициялық мақсатқа және халықтың шығынының жалпы көлеміне бағытталған қаражат үлесінің жоғарылауын сеніммен айта алмайды.Статистикалық органдар ұсынған деректемелер халықтың инвестициялық шығындары құрылымының толық суреттемесін бере алмайды.Жалғыз көрсеткіш- екінші деңгейлі банктердегі халықтың салымдары.Сондықтан халықтың инвестициялық белсенділігін толығымен бағалау әзірге мүмкін емес.

Осы арада, дағдарысқа дейінгі кезде экономика жылжымайтын мүліктің серпілісімен сипатталды. Бұл кезде халықтың көп бөлігі өздерінің қаражаттарын жылжымайтын мүлік сатып алуға салымдар салуды мақұлдады. Бұдан басқа, халыққа несие беру мүмкіндігінің күрт артуының нәтижесінде, тұтыну шығындары артты, яғни «тұтынудың несиелік серпілісінің» бастамасы болды. Сонымен қатар, халықтың мемлекеттік іс шараларға сенімділігі де маңызды болып табылады. Ауыспалы кезеңде халық арасында жекешелендіру бағдарламасы шегінде ШОҚЫ таратылды, бірақ өкінішке орай қазіргі уақытта олардың ешқандай құны жоқ және халықтың қолындағы жай ғана қағаз түрінде қалды.Осыған орай, мемлекет олардың актив ретінде қалпына келтіруін жүзеге асыратын қандай да болсын қадамдар жасап отырған жоқ.Сондықтан, халықтың инвестициялық қызметін белсендіру үшін, инвестициялық мақсаттарға бағытталған ақы пұлдар көлемінің тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін ұстанған маңызды болып табылады.

Бұрынғыға қарағанда, жаңа шартта халықтың бағалы қағаздарын инвестициялаудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін аса мықты ынтаның болуы талап етіледі.Сөзсіз, инвестициялаудың тартымдылығын жоғарылатудың негізгі тәсілі инвестициялайтын халыққа , әлемнің көптеген елдерінде , соның ішінде қаржы нарығы дамып келе жатқан елдерінде бар, салықтық жеңілдіктер енгізу болып табылады.

Салықтық режимнің тиімділігі мөлшерлі бағалауды сипаттайтын тағы да бір фактор ретінде саналады. Салықтық режим тиімділігі деп, салық жүйесінің қызметін ынталандыруды жүзеге асыратын тиімділік, яғни халықты бағалы қағаздарды инвестициялауға ынталандыру түсіндіріледі. Инвестордың көзқарасы тұрғысынан, қазіргі уақытта Қазақстандағы халықтың бағалы қағаздарды инвестициялаудағы салық режимінің тиімділігі төмен деңгейде.Бұл саладағы қазақстандық салық режимінің тиімсіздігі ,қаржы нарығы дамып келе жатқан елдердің салықтық режимімен салыстырғанда анық байқалады. Көптеген елдерде халықтың инвестицияларын ынталандыру мақсатында бағалы қағаздармен жасалған операцияларға салық салу және бағалы қағаздармен жасалған операциядан түскен табыстарға салық салу минималды немесе тіпті нөлдік ставка бойынша жүргізіледі (5 -кесте).

2.3. Бағалы қағаздар бойынша елдердің тізімі

Бағалы қағаздар бойынша және бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен халықтың табыстарына салық салудың жеңілдетілген режимі қолданылатын елдердің тізімі

5 – кесте

	Мемлекет	capital gain tax және бағалы қағаздар бойынша салықтық жеңілдігі бар
1	Иран	Сатудан түсетін табысқа салынатын салықтан басқа салық жоқ (түскен соманың 0,5% )
2	Таиланд	Жеке тұлғаларға салық салынбайды
3	Корея	Жеке тұлғаларға салық салынбайды
4	Индия	ұзақ мерзімді ұстаушылар үшін(егер мәмілелер биржадан тыс жасалса 3 жылдан астам, немесе, мәміле биржада жасалса 1 жыл) транзакциялық салық төлегеннен кейін 30 дан 0% дейін ставка жеңілдетіледі (сомадан 0,1%)
5	Жаңа Зеландия	Салық салынбайды
6	Греция	сату кезінде қағаз қорына баратындарға салық салынбайды
7	Индонезия	Салық салынбайды
8	Малайзия	Салық салынбайды
9	Португалия	қайта қаржыландыру шарты бойынша 10 нан 0% дейінгі ставканың төменгі мөлшерін 1 жыл ұстанғаннан кейін
10	Мексика	Жеке тұлғаларға салық салынбайды
11	Бразилия	Шетел инвесторларына салық салынбайды
12	Перу	Салық салынбайды
13	Испания	егер, сатушының қос салық салудан аулақ болу туралы келісімі бар болса, онда ұйымдастырылған нарықта бағалы қағаздар бойынша салық салынбайды
14	Австралия	47 тан 23,5% дейінгі ставканың төменгі мөлшерін 1 жыл ұстанғаннан кейін
15	Дания	28 ден 0% дейінгі ставканы 3 жыл ұстанғаннан кейін
16	Италия	Шетел инвесторларына салық салынбайды
17	Норвегия	ЕО мемлекеттерінің компаниясының бағалы қағаздарына салық салынбайды
18	Гонконг	Салық салынбайды
19	Голландия	Жеке тұлғаларға салық салынбайды
20	АҚШ	жеке тұлғалар үшін 40 тан 20% дейінгі ставканың төменгі шегін 1 жыл ұстанғаннан кейін
21	Сингапур	Салық салынбайды
Ескерту – составлено по источнику

Капиталдың өсіміне салынатын салық (capital gain tax) – инвестицияның өсімінен жүзеге асырылған табысқа салынатын салық, дербес жағдайда, бағалы қағаздар және оларды сату кезінде төленетін инвестициядан алынатын табысқа салынатын салық.Хорватияда активті қайта бағалау арқылы жүзеге асырылмаған табысқа салық салынады. Басқа мемлекеттер бойынша тек жүзеге асырылған пайдаға салық салынады.

Корпоративті бағалы қағаздар инвестициясына ұсынылған салық жеңілдіктері бойынша тәжірибе әлемде кеңінен таратылған. Шетел тәжірибесі көрсеткендей, бұл шара тиімді әрі жинақтау деңгейіне оң әсерін тигізеді.Экономиканың динамикалық дамуы үшін, оның әртараптандыруының ұлғаюы жинақтаудың жоғары шамасын талап етеді.Бұл дамушы экономикаға капиталдың жіті жаңалануын,оның өсімін, яғни жинақтаудың жоғарырақ шамасына әсер етуіне негізделген.Жинақтаудың шамасын жоғарылату мақсатында дамушы және дамыған мемлекеттер бағалы қағаздарды инвестициялаудағы салықтық жеңілдіктерді қолданады (нарықтық бағаның өсуі нәтижесінде дивидентке және капиталдың өсіміне салықтың жоқтығы).

Мөлшерлі бағалауға ие емес факторлардың ішінен, жоғары дәрежедегі мемлекеттің талпынысын айрықша бөліп көрсетуге тиіс.Мұндайларға халықтың қаржылық сауаттылығының дәрежесін, ақпараттық жүйенің тиімділігін, саудаға рұқсат алу жүйесінің тиімділігі, халықтың инвестор ретінде құқықтарын қорғаудың тиімділігін жатқызуға болады.

Сонымен қатар төменгі деңгейде мемлекеттің саясатына тәуелді болып, бірақ сол аралықта қор нарығындағы халықтың инвестициялық сұранысының құрылымына белгілі бір мөлшерде әсер ететін, мөлшерлі бағалауға еліктемейтін факторларда бар.Халықтың жинақтарын қор нарығындағы ұйымдар жинақтарының арасында тарату, алдында айтып өткендей, халық тәртібінің ұлттық ерекшелігіне, оның ішінде тарихи және мәдени дәстүрлеріне тәуелді.Көптеген мемлекеттерде халықтың инвестор ретінде тәртіп заңдылықтарын анықтауға бағытталған, инвестициялаудың ұлттық дәстүрлерінің басын ашуға және халықтың инвестицияға деген көзқарастары, сонымен қатар ұлттық инвестор тәрізді сурет құрылымын жасауға арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіледі.

2.4. Бағалы қағаздар нарығындағы салық салу

Бағалы қағаздар нарығындағы салық салу:

Туынды қаржы құралдары бойынша табыстарға салық салу тəртібін жетілдіру мақсатында жаңа Салық Кодексінде «туынды қаржы құралы» деген ұғым енгізілген (12-баптың 40) тармақшасы), ол бойынша туынды қаржы құралы - құны болашақта осы шарт бойынша есеп айырысуды жүзеге асыруды көздейтін шарттың базалық активінің шамасына (шаманың ауытқуын қоса алғанда) тəуелді болатын шарт. Туынды қаржы құралдарына опциондар, фьючерстер, форвардтар, своптар жəне басқа да туынды қаржы құралдары, оның ішінде жоғарыда тізіп көрсетілген туынды қаржы құралдарының комбинациясын білдіретіндер жатады. Бұл ретте туынды қаржы құралдарының базалық активтері тауарлар, тауарлардың стандартталған партиялары, бағалы қағаздар, валюта, индекстері проценттік ставкалар жəне нарықтық құны бар басқа да активтер, болашақ оқиға немесе мəн-жай, өзге де туынды қаржы құралдары болуы мүмкін; Салық салу мақсатында туынды қаржы құралдары бойынша табысты анықтау «Свопты қоспағанда, туынды қаржы құралдары бойынша табыс» 127-ші жəне «Своп бойынша табыс» 128-ші баптарда көзделген. Туынды қаржы құралын хеджирлеу мақсатында немесе базалық активті жеткізу жолымен атқарылған кезде қолдану жағдайында туынды қаржы құралын салық есебіне алу «Хеджирлеу операциялары бойынша салық есебінің ерекшеліктері» 129-ші жəне «Салық есебінің базалық активті жеткізу жолымен атқарылған кездегі ерекшеліктері» 130- ші баптарына сəйкес жүзеге асырылады. Туынды қаржы құралдары бойынша залалдар «Залал ұғымы» 136-бабына сəйкес анықталады жəне 129-ші жəне 130-ші баптарды ескере отырып, «Залалдарды ауыстыру» 137-бабына сəйкес ауыстырылады. Бұл ретте 250-баппен (2-тармақтың 4)тармақшасы) туынды қаржы құралдарымен жасалған операциялар қосылған құн салығынан босатылатын қаржылық қызмет көрсетулерге жататыны көзделген. 2. Қазақстан Республикасы резиденттерінің салық салынатын табысынан мынадай құн өсімінен түсетін табыстар шегеріледі: 1) Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес құрылған заңды тұлғалардың немесе консорциумның акцияларын жəне қатысу үлестерін өткізу кезінде құн өсімінен түсетін табыстар. Бұл жеңілдік аталған заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық (акционерлік) капиталы немесе акциялары (қатысу үлестері) құнының 50 жəне одан да көп проценті осындай өткізу күніне жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкін құраған жағдайда қолданылады (резидент заңды тұлғалар үшін 133-баптың 2-тармағының 6) тармақшасы жəне резидент жеке тұлғалар үшін 156-баптың 1-тармағының 15) тармақшасы); 2) өткізу күні Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімдерінде болатын бағалы қағаздарды осы қор биржасында ашық сауда-саттық əдісімен өткізу кезінде құн өсімінен түсетін табыстар (резидент заңды тұлғалар үшін 133-баптың 2-тармағының 7) тармақшасы жəне резидент жеке тұлғалар үшін 156-баптың 1-тармағының 16) тармақшасы). Қазақстан Республикасы резиденті болып табылмайтын салық төлеушілер бойынша салық салуға мынадай табыс түрлері жатпайды (193-бап – Қазақстан 1 Республикасында қызметін тұрақты мекеме құрмай жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар үшін; 201-бап – резидент емес жеке тұлғалар үшін): 1) мыналарды өткізу кезінде құн өсімінен түсетін табыстар: резидент шығарған бағалы қағаздарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасында орналасқан резидент емес заңды тұлғадағы, консорциумдағы қатысу үлестерді; резидент емес шығарған акцияларды, сондай-ақ, егер осындай акциялары, резидент емес заңды тұлғаның қатысу үлестері немесе активтері құнының 50 пайыздан астамы Қазақстан Республикасында орналасқан мүлкін құраса, резидент емес заңды тұлғадағы, консорциумдағы қатысу үлестерді; Қазақстан Республикасының жер қойнауын пайдаланумен байланысты бағалы қағаздарды, қатысу үлестерін өткізген кездегі құн өсімін қоспағанда. 2) өткізу күні Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімдерінде болатын бағалы қағаздарды осы қор биржасында немесе шетелдік қор биржасында ашық сауда-саттық əдісімен өткізу кезінде құн өсімінен түсетін табыстар. 3. Қазақстан Республикасының резиденттері жеке тұлғалар үшін борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақылар сомалары салық салудан босатылуы сақталған (156-баптың 1-тармағының 3) тармақшасы). Бұдан басқа, резидент жеке тұлғалардың салық салынатын табыстан сыйақыларды есебіне жазу күніне Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде болатын бағалы қағаздар бойынша сыйақылар сомалары алынып тасталады (156-бабының 1-тармағының 5) тармақшасы) Салық төлеушілердің қалған санаттары үшін салық салынатын кірісті сыйақыны есебіне жатқызу күні Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде болатын бағалы қағаздар бойынша сыйақыға кеміту көзделген (ҚР резиденттері заңды тұлғалар үшін - 133-баптың 2-тармағының 2) тармақшасы; 143-баптың 2-тармағының 3) тармақшасы - төлем көзінен ұсталатын корпоративтік табыс салығы; 193-бап - қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құрмай жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар үшін; 201-бап – резидент емес жеке тұлғалар үшін). Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының резиденттері заңды тұлғалар үшін кəсіби қызметін бағалы қағаздар нарығында жүзеге асыратын ұйымдарға төленетін, репо операциялары жəне борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақыға төлем көзінен салық салынбайтыны белгіленген (143-баптың, 2-тармағының 9) тармақшасы). 4. Бағалы қағаздар бойынша дивидендтерге салық салу кезінде Қазақстан Республикасының резиденттері заңды тұлғалардың жиынтық жылдық табысынан тəуекелдік инвестициялаудың жабық пайлық инвестициялық қорлары мен тəуекелдік инвестициялаудың акционерлік инвестициялық қорлары төлейтінді қоспағанда, дивидендтерді алып тастау бойынша жеңілдіктер сақталады (99-баптың 1-тармағының 1) тармақшасы). Қазақстан Республикасының резиденттері жеке тұлғалар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының резиденттері емес салық төлеушілер алатын дивидендтерге қатысты мыналарға салық салудан босатылу көзделген: 1) осындай дивидендтерді есебіне жазу күніне Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін қор биржасының ресми тізімінде болатын бағалы қағаздар бойынша дивидендтер (резидент жеке тұлғалар үшін - 156-баптың 1-тармағының 5) тармақшасы; қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекемесін құрмай жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар үшін; резидент емес жеке тұлғалар үшін - 201- бап) акцияларды немесе қатысу үлестерін үш жылдан астам иеленген жағдайда, заңды тұлғаның немесе консорциумның жарғылық (акционерлік) капиталы құнының немесе акцияларының (қатысу үлестерінің) 50 жəне одан көп проценті дивидендтерді төлеу күніне жер қойнауын пайдаланушылар (жер қойнауын пайдаланушы) болып 2 табылмайтын тұлғалардың (тұлғаның) мүлкін құраса, резидент заңды тұлғадан алынған дивидендтер (156-баптың 1-тармағының 7) тармақшасы –резидент жеке тұлғалар үшін; 193-бап – қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме құрмай жүзеге асыратын резидент заңды тұлғалар үшін, 2001 –бап – резидент емес жеке тұлғалар үшін).

2.5. Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында

Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс — шаралар жүргізілуде. Бағалы қағаздар нарығының дамуы жолында шешеуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік – психологиялық мәселелер көп.

Экономикалық мәселелерге:

1)    Нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;

2)    Бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;

3)    Заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

4)    Салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы (депозитно-регистраторская  система);

5)    Бағалы қағаздар нарығының материалдық – тетехникалық негізінің аздығы;

6)    нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендегі жатады.

Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығычмен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды .

Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық  комиссияның осы іспен шұғылданүға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындайда. Оқу орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия торағасының жарлығына сәйкес құрылған  Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырады Аттестациялық комиссияның құрамына. Ұлттық комиссияның бір мүшесі оның басқармасы болып, ал мүшелері және хатшысы болып, бағалы қағаздар нарығын реттейтін Бас басқарманың мамандары кіреді. Қазіргі уақытта оқуды табысты бітіріп, мамандық  туралы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерік іспен айналысуға құқық алды.

Дүниежүзілік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі (моделі) бар. Олар:

1.Банктік үлгі– онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы банктер қаржы қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда, Белгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банктер өз міндетіне алады.

2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағала қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады    (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл үлгі бойыншы бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға қарағанда «арзан» ақша.

3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады.

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының  ерекшелігі – кіші және жалпы жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығынын банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан еліміздегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни немесе нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.

Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

1)Нарықта акионерлік капитал үлгісінің көптігі;

2)Үлестік бағалы қағаздардың қарыздық қағаздардан көптігі;

3)Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;

4)Нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.

Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:

1) Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен ақша – ол «арзан» ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру — өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2) Әлі көп уақытта дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік береді.

3) Саясат факторы – дүниежүзіндегі сияқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі халық. Жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқы жүзеге асыру- бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығында үлгісіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.

Бағалы қағаздар нарығы барлық мемлекеттерде, көптеген қарым-қатынастарда экономикалық өсуді қаржыландырудың өте жақсы және тиімді механизімі болып табылады.

Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығы — әлемдік экономика мен халықаралық шаруашылықтың жоғары дамуындағы негізгі құрушысы. Оның даму деңгейін экономиканың және кәсіпкерлік мәдениеттің жалпы күйіне байланысты шешеді. Бағалы қағаздар нарығын “ экономикалық ауа-райының ” бараметрі деп атайды

Бүгінгі бағалы қағаздар нарығы тиімді инфрақұрылыммен  экономикалық қарым-қатынастағы дамыған елдердегі инвестицияны жинақтауды түрлендіруде ең негізгі рольді атқаратын, ақша қаражаттарын қайта бөлудегі ең негізгі механизм болып қатысады.

Соңғы жылдары Қазақстанда қаржылық сектордың дамуында сапалық сонымен қатар сандық тұлғалау жағынан позитивті тенденциялар қарастырылуда. Қаржылық ұйымдардың капиталы мен активтері жоғары қарқынды өсуде.

Қазақстанда қалыптасқан жағдай, яғни қазіргі кезде бастапқы нарық механизімі екіші қайтара нарыққа қарағанда ойдағыдай жұмыс істеуде. Россиялық ғалымдарының айтуы бойынша бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздардың айналымы арқылы өседі, бірақ соңғы жылдары екінші қайтара нарықтың дамуына көптеген кедергілер әсер етуде,  ол өз кезегінде  бүкіл бағалы қағаздардың дамуына әсер етуі мүмкін. Ең негізгілеріне келесілерді жатқызуға болады:

1)    бастапқы нарықта техникалық қамтамасыз етумен оперативтік мәмілесі (сделок), екінші қайтара нарыққа қарағанда жоғары.

2)    екінші қайтара нарықта кәсіптік қатысушылардың қаржылық қуаты жеткіліксіз.

3)    көптеген  жағдайда бағалы қағаздар бастапқы таратуда ең төмен бағаны ұстай алады.

Сонымен қатар екінші қайтара нарықтың қалыптасуына кедергі жасайтын  ішкі себептер де бар: бағалы қағаздар нарығында кәсіптік қатысушылар жүйесі және бағалы қағаздар нарығындағы айналымдағы мониторинг, биржалық емес нарықта мәмілені жасау, әлсіз жұмыс істеп жатыр.

Қазақстан Республикасының суверенитетін жариялауда бағалы қағаздар нарығы басқа қаржылық нарықтағы секторға қарағанда, толығымен жоқ болды. Өте қысқа мерзімде мемлекетпен бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуына өте үлкен және өте сапалы жұмыс істейді.

Осы жұмысты қорытындылай келе Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың даму дәрежесі мен жалпы жағдайын анықтайтын негізгі көрсеткіштерді айтуға болады:

1)    Бағалы қағаздардың айналымы мен шығарылуын реттейтін құқықтық инфрақұрылым, бағалы қағаздар нарығындағы субъектілер қызметі, бағалы қағаздар нарығында қалыптасатын мемлекеттік реттеудің құрылымы мен тәртібінің қатынасы қалыптасты. 2003 жылы “ жаңа ұрпақ ” деген заң және қор нарығы қызметіне әсерін тигізетін барлық нормативті – құқықтық актілерінің өзгеруі сияқты.

2)    Бағалы қағаздар нарығының институционалды инфрақұрылымы жетерліктей көлемде қалыптасты. Институционалды инфрақұрылым жинақтаушы зейнетақы қоры арқасында ол бағалы қағаздар нарығында жылдам қамтамасыз ететін  сапалы және сандық жаңа делдалдардың дамуына әкелді, сонымен қатар бағалы қағаздардың субъектілерін мемлекеттік реттеу және жаңа лицензияланған қызметтің пайда болу шартының арқасында дамыды. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары бағалы қағаздардың институционалды инфрақұрылымының жағдайы тұрақты .

3)    Бағалы қағаздар нарығының техникалық инфрақұрылымы құрылды және жұмыс істеуде.

4)    Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың маманданған қызметінің құрылу жүйесі қалыптасуда.

Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2010 жылға дейінгі кезеңге арналған негізгі бағыттары мыналар болады:

1)    Ішкі институционалдық инвесторларды дамыту;

2)    Бағалы қағаздар нарығының және олардың туындыларының сапасын жақсартуды ынталандыру және қаржы құралдарының жаңа түрлерін енгізу;

3)    Инвесторлардың құқықытарын қорғауды жетілдіру және зейнетақы мен резервтік активтердің сақталуын қамтамасыз ету;

4)    Бағалы қағаздар нарығының технологиялық инфрақұрылымын дамыту;

5)    Бағалы қағаздар нарығының екі деңгейлі жүйесін одан әрі дамыту;

Ірі институционалдық инвестор ретінде ресурстың ең көп көлемін жинақтаған банктер ретінде екінші деңгейлі банктер, сондай-ақ сақтандыру нарығының даму дәрежесіне қарай сақтандыру ұйымдары дамытылатын болады. Сақтандыру ұйымдарын дамыту щеңберінде олардың резервтік активтерін нарықтық бағалау зейнетақы активтерін бағалаумен бірыңғай стандартқа келтіріледі.Бағалы қағазадар портфелін ұстап отырған брокерлік және дилерлік ұйымдарды және құнды қағаздар нарығының басқа да кәсіби қатысушыларын дамыту 2004 жылдан бастап олардың капиталдану деңгейін жоғарлату арқылы жетілдіретін болады .

Қазақстандық акциялар мен облигациялардың инвестициялық тартымдылығын арттыру маңызды міндет болып табылады, мұның аясында корпорациялық басқару нормаларының сақталуына, ұсақ акционерлердің құқығы мен мүдделерін қорғаудың қағидаларын, акционерлік қоғамдағы төлем тәртібін және акционерлік қоғам қызметінің ашықтығын нығайтуға, салық заңнамасының бағалы қағаздар бойынша кіріске салық салу бөлігінде жетілдіруге назар аударылатын болады.