Ақшыл мұнай өнімдерінің бастапқы кристалдану кезіндегі лайлану температурасын анықтау: Суыту кезінде құрылым түзілуі, тұнба түсуі жағымсыз процесс. Себебі, мұнай құбырлары бітеледі, автодвигатель бұзылады. Кристалдану көптеген кристалдық орталар түзілуінен басталады. Молекулалық масса және қайнау температуралары артқан сайын көмірсутектердің кристалдану температуралары да артады. Симметриялы көмірсутектердің кристалдану температуралары жоғары болады. Тармақталған көмірсутектер кристалданбай аморфты күйге көшеді. Кристалдану кезінде мұнай өнімдері лайланады. Ұсақ кристалдың «бұлттар» түзілуі лайлану мезгілі деп аталады. Ал температура лайлану температурасыдеп аталады. Қату температура - пробиркада суытылатын мұнай өнімін 45-қа бұрғанда деңгейі өзгермейтін температура.

Алкадиендер: Алкадиендер — құрамында екі қос байланысы бар, жалпы формуласы С_nН_2n-2 болатын қанықпаған көмірсутектерАлкадиендерді кысқартып диен көмірсутектері деп те атайды. Диен көмірсутектерінің бірінші мүшесіпропадиен (аллен) СН₂ = С = СН₂. Диендерде қосбайланыстардың өзара орналасуы әр түрлі болуы мүмкін. H₂C = C = CH — CH₂ — CH₃ Молекулаларында қос байланыстарды бір жай байланыс бөліп тұратын алкадиендердің практикалық маңызы зор. Олардың ең маңызды өкілдері: бутадиен-1,3 (дивинил) С₄Н₆, ықшамдалған құрылымдық формуласы Н₂С=СН — СН=СН₂ және 2-метилбутадиен-1,3 (изопрен). Алкадиендердің  құрылысын бутадиен-1,3-тің мысалында қарастырайық. Зерттеулердіңнәтижесінде, бутадиен-1,3-тің молекуласындағы барлық атомдардың бір жазықтықта жататыны белгілі болды. С₁ мен С₂ және С₃ пен С₄ көміртектердің арасындағы қос байланыстар этиленнің қос байланысынан (0,134 нм) гөрі ұзындау (0,136 нм), ал ортадағы дара байланыстың ұзындығы алкандардың дара байланысынан (0,154 нм) гөрі қысқалау (0,146 нм) болатыны анықталды. Алкадиендердің алынуы: Диен көмірсутектерінің маңызды өкілдері бутадиен-1,3-ті (дивинилді) және 2-метилбутадиен-1,3-ті (изопренді) алудың негізгі жолдарына тоқталайық. 1. Өнеркәсіпте бутадиен-1,3 пен 2-метилбутадиен-1,3-ті Сr₂O₃ катализаторы қатысында 600 — 650°С температурада cәйкес алкандарды дегидрлеп алады: H₃C - CH₂ - CH₂ - CH₃ → H₂OCH - CH=CH₂ + 2Н₂ 2. Алғаш ретС. В. Лебедевтің тәсілімен 1932 жылы бутадиен катализатор ретінде алюминий оксиді мен мырыш оксидтерінің қатысында этил спиртінде гидратациялап және дегидроген деп алынды. Кейін бұл әдіс өнеркәсіпте қолданылды: 2С₂Н₅ОН → Н₂С = СН — СН = СН₂ + 2Н₂О + Н₂ Физикалық қасиеттері:Диендердің физикалық қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары алкендердің қасиеттеріне ұқсас. Алкадиендердің химиялық қасиеттері : Молекулаларында қос байланыстары болғандықтан, диендердің химиялық қасиеттері алкендерге ұқсас, бұлар да қосылу және полимерлену реакцияларына оңай түседі. Қосылу реакциялары Алкадиендер галогендерді, сутекті, галогенсутекті қосып алады. Молекулаларындағы қос байланыстары дара байланыспен бөлінген диендер қасиеттерінің ерекшеліктері бар. Бұл диендер реагенттерді бір немесе екі қос байланыстары бойынша (1,2 және 3,4 қосылу) да, молекуланың екі шетіне де (1,4 қосылу) қосып алады. Диендердің қосылу реакцияларында, негізінен, екі қос байланыс үзіліп, галогендер мен галогенсутектерді молекуланың екі шетіне қосады (1,4-қосылу). Броммен әрекеттесуі. Бутадиен-1,3-ті бромды су (бромның судағы ерітіндісі) арқылы өткізгенде, ерітінді түссізденеді. Бромның мөлшері жеткілікті болған жағдайда барлық қос байланыстар үзіліп, бромның екі молекуласы қосылады. Диендердің броммен әрекеттесіп, бромды суды түссіздендіруі еселі байланыстың сапалық реакциясы екендігін алкендер тақырыбынан білесіңдер. Полимерленуі. Диендер полимерлену реакцияларына оңай түседі. Реакция нәтижесінде каучук тәрізді жоғары молекулалы заттар түзіледі. Бутадиен-1,3-тің полимерлену реакциясы барысында молекулалар бір бірімен 4- және 1-көміртек атомдары арқылы өзара қосылады. Алкадиендердің жеке өкілдері және олардың қолданылуы. Дивинил (бутадиен-1,3) Н₂С = СН — СН = СН₂ өзіне тән өткір иісі бар түссіз газ. Мұнайды өңдегенде түзіледі және табиғи газ құрамындағы бутан мен бутиленді катализдік дегидрлеп алады. Синтездік каучуктар (бутадиен, бутадиен-стирол, бутадиен-нитрил) латекс, пластмасса, т.б. заттар өндірісінің маңызды мономерлерінің бірі.

Алкандар. Химиялық қасиеттері. Алкандар - молекула құрамындағы көміртек атомдары өзара тек дара σ-байланыстар арқылы байланысқан жалпы формуласы CnH2n+2 болатын алифатты қаныққан көмірсутектер. Алкандардың молекуласындағы әр көміртек атомының барлық төрт валенттігі толығымен, яғни шетіне дейін сутек және көміртек атомдарымен қаныққан. Сондықтан алкандар қаныққан (шектелген) көмірсутектерге жатады. Алкандарды бірінші мүшесі метан болғандықтан, метан қатарының көмірсутектері немесе парафиндер деп те атайды. Алкандардың бастапқы төрт көмірсутегі тривиальді аттармен аталады: метан, этан, пропан, бутан. Ал бесінші көмірсутек— пентаннан бастап грек сандарына -ан жұрнағы жалғанып аталады. Алкандар орынбасу, айырылу изомерлену және тотығу реакцияларына түседі. Алкандардың басқа көмірсутектермен салыстырғандағы бір ерекшелігі — олардың құрамындағы көміртек атомдарының валенттіктері толығымен сутек атомдарымен қаныққан. Сондықтан алкандар қосылу реакцияларына түспейді. Орынбасу реакциялары Қаныққан көмірсутектерге тән реакциялар. Бұл кезде С—Н байланысы үзіліп, сутек атомы басқа атомға немесе атом топтарына алмасады. Сутек атомдарының алмасулары үшіншілік көміртек атомдарында ең оңай, екіншілік көміртек атомдарында қиындау, ал біріншілік көміртектерде қиын жүреді. Қаныққан көмірсутектердің орынбасу реакияларының бірінші сатысын жалпы түрде былай жазуға болады: RH + ХҮ → RX + НҮ 1.Галогендену реакциялары—алкандардың практикалық маңызды реакцияларының бірі, жарықтың немесе жоғары температураның әсерінен іске асады. СН4 + Сl2 → СН3Сl +HCl CH3Cl + Cl2 → CH2Cl2+ HCl CH2Cl2 + Cl2 → CHCl3 +HCl СНСl3 + Сl2 → ССl4 + HCl 2. Нитрлеу реакциясы. Бұл реакцияны орыс ғалымы М. И. Коновалов (1888 ж.) ашқандықтан, Коновалов реакциясы деп аталады. Қысым мен температураны аздап жоғарылатқанда, алкандар сұйылтылған азот қышқылымен орынбасу реакциясына түседі: C2H5 + HNO3C2H5NO2 + H2O Айырылу (ыдырау) реакциялары қыздырғанда жүреді. 3. Қыздырғанда алкандар термиялық айырылады. Метанды жоғары температурада (1000°С шамасында) ауа қатыстырмай қыздырғанда жай заттарға айырылады: СН4 → С + 2Н2 Тотығу реакциялары Жану—алкандар түсетін ең маңызды реакциялардың бірі болып табылады. Көмірсутектердің қолданылуының негізгі бір саласы жану реакциясының нәтижесінде энергия бөлінуіне байланысты. Ауада қыздырғанда, алкандар тұтанып жанады. Оттек жеткілікті болса, реакция нәтижесінде көміртек (IV) оксиді мен су түзіледі және жылу бөлінеді: СН4 + 2O2 → СO2 + 2Н2O ΔН =-890 кДж/моль

Алкандардын карапайым өкілдері: Алкандар жанған кезде көп жылу бөлінетіндіктен, отын ретінде кең түрде қолданылады. Метан СН₄— түссіз, иіссіз, ауадан екі еседей жеңіл, жанғыш газ.  Суда нашар ериді. Табиғи газ құрамындағы метан тұрмыста және өндірісте отын ретінде кеңінен пайдаланылады. Оттекпен немесе ауамен қоспасы қопарылғыш келеді. Газдың бөлінгенін байқау үшін оған (газ баллоны, т.б.) иісті заттар қосады. Метанды айыру арқылы алынған күйенің, сутектің, ацетиленнің қолданылу аялары да үлкен (3-сызбанүеқа). Күйе каучук пен резеңке өндірісінде, типографиялық бояу ретінде қолданылады. Түзілген сутек экологиялық таза отын ретінде, аммиак және азотты тыңайтқыштар алуға қолданылады. Метан  химия  өнеркәсібінің бағалы шикізаты. Одан галоген туындылар,  метанол,  формальдегид, синтез-газ, т.б. көптеген заттар алынады. Этан С₂Н₆, пропан С₃Н₈, бутан С₄Н₁₀, пентан С₅Н₁₂— сәйкес қанықпаған көмірсутектерді алуға қолданылады.  Пропан мен бутанның қоспасын баллондарға құйып, отын ретінде  тұрмыста пайдаланады. Алкандардың физикалық қасиеті: Алкандардың гомологтық қатарында салыстырмалы  молекулалық  массаларының өсуіне  байланысты  балқу және қайнау температуралары мен тығыздықтары біртіндеп артады. Гомологтық қатардағы заттардың  қасиеттері  ұқсас болады және белгілі бір  заңдылықпен  өзгереді. Гомологтық қатардың бірмүшесінің қасиеті белгілі болса, сол арқылы басқа  мүшелерінің  қасиеттерін  болжауға болады. Сонымен қатар гомологтық қатарларда диалектиканың сан өзгерісінің сапа өзгерісіне ауысу заңы айқын байқалады. Молекула  құрамы  келесіәр СН₂ тобына өскен сайын зат қасиетінің біртіндеп өзгеретінін көреміз. Сан өзгерісінің сапа өзгерісіне ауысуы химияда жиі кездеседі. Алкандардың бастапқы төрт мүшесі — газдар, пентаннан бастап пентадеканға (С₁₅Н₃₂) дейін — сұйық заттар, ал құрамында С₁₆ және одан да көп көміртек  атомдары бар жоғары молекулалы алкандар — қатты заттар болады. Қалыпты жағдайда қысымды жоғарылатқанда, пропан мен бутан сұйық қаайналады.  Изомер  алкандардың физикалық  және химиялық қасиеттерінде  айырмашылықтар болады. Мысалы, нормальді  құрылымды алкандардың қайнау және балқу температуралары сәйкес тармақталған алкандардың қайнау, балқу температураларынан жоғары. Алкандар — полюссіз қосылыстар. Олар судан жеңіл және сумен араласпайды (ерімейді). Сол сияқты басқа полюсті еріткіштерде де ерімейді, органикалық еріткіштерде ериді. Сұйық алкандар көптеген органикалық, заттардың еріткіші ретінде қолданылады. Метан мен этанның және үлкен молекулалы алкандардың иістері жоқ, ал кейбір ортаңғы мүшелерінің өздеріне тән иістері болады. Алкандар — жанғышзаттар. Алкандардың химиялық қасиеті: Алкандар орынбасу, айырылу изомерлену және тотығу реакцияларына түседі. Алкандардың басқа көмірсутектермен салыстырғандағы бір ерекшелігі — олардың құрамындағы көміртек атомдарының валенттіктері толығымен сутек атомдарымен қаныққан. Сондықтан алкандар қосылу реакцияларына түспейді. Алкандар құрамындағы тағы бір ерекшелік — оларда едәуір берік коваленттік σ-байланыстың болуы. Бұл байланыстың полюстігі төмен, сондықтан алкандар, негізінен, SRмеханизмі бойынша реакцияларға түседі. С—С байланыс едәуір қатаң жағдайда үзіліп, реакцияға қиын түседі. Алкандардың парафиндер деп аталу себебі осы. Алкандар химиялық реакцияларға энергия берген (қыздыру немесе ультракүлгін сәулелердің әсерінен) жағдайда ғана түседі. Реакция барысында көміртек пен сутек С—Н арасындағы байланыс үзіліп, сутек атомы басқа атомдар мен атом топтарына алмасады немесе көміртек атомдарының С—С араларындағы байланыстар үзіледі. Алкандар полюссіз қосылыстар болғандықтан, байланыстардың үзілуі негізінен радикалдар түзе, гомолиттік механизм бойынша жүреді.

Алкандардың қатарында көмірсутектердің молекулалық массалары артқан сайын олардың қай параметрі өседі және себебі: Алкандар(парафиндер)-алифатты қаныққан көмірсутектер.Алкандардың жалпы формуласы: С_nH_2n+2). Алкандардың қарапайым өкілдеріне метан(СН₄), этан(С₂Н₆₎, пропан(С₃Н₈₎ жатады. Алкандар қатарында көмірсутектердің молекулалық массалары артқан сайын олардың изомерлерінің саны артады. Құрылымдық изомерлердің айырмашылығы олардың физикалық қасиеттеріне байланысты . Атомдары тармақталмаған тізбекті көмірсутектер молекулалардың бір-біріне тығызырақ жақындасып орланасуына және сәйкесінше молекулааралық әсерлесудің аздығына байланысты тармақталмаған изометрлерге қарағанда едәуір төмен температурада қайнайды. Алкандардың молекулалық массалары артқан сайын олардың балқу және қайнау температуралары жоғарылайды.

Алкендер. (этилен көмірсутектері) Қанықпаған көмірсутектердің құрамында бір қос байланысы бар көмірсутектер — алкендер. Алкендер — молекула құрамында бір қос байланысы бар, жалпы формуласы СnН2n болатын қанықпаған көмірсутектер. Алкендердің ең қарапайым өкілі — құрамында екі көміртек атомы бар — этилен С2Н4. Алкендердің гомологтық қатары этиленнен басталатындықтан, алкендер этилен қатарының көмірсутектері немесе олефиндер деп те аталады. Алкендердің жалпы формуласын СnН2n (n= 2) деп есептеп, этиленнің молекулалық формуласын табуға болады: C2H2•2=C2H4 ықшамдалған құрылымдық формуласы: CH2=CH2 Алкендердің құрылысы. Алкендердің құрылысын олардың ең карапайым мүшесі—этиленнің (этеннің) С2Н4 мысалында қарастырайық. Этилен молекуласындағы көміртек атомының әрқайсысы екі сутек атомымен байланысқан және олар өзара қос байланыс арқылы жалғасқан . Алкендерде көміртек атомдары sр2-гибридтенген күйде болады. Этилен молекуласындағы әр көміртек атомының бір s-және екі р-электрон орбитальдары гибридтенуге қатысады. Яғни, әр көміртек атомында үш гибридтенген электрон бұлты және бір гибридтенбеген р-электрон орбиталь болады. Үш гибридтенген орбитальдың екеуі сутек атомдарының s-электрон бұлттарымен екі σ-байланыс, ал үшінші гибридтенген орбиталь екінші көміртек атомының осындай орбиталімен қаптасып тағы бір σ-байланыс барлығы бес σ-байланыс [бір sp2 — sp2 (С — С) және төрт sp2— s(С — Н)] түзеді. Гибридтенбеген р- электрон орбитальдары σ-байланыстар орналасқан жазықтыққа перпендикуляр орналасып, бір-бірімен жазықтықтың екі жағында (астында және үстінде) каптасып, екі π-электрондар арасында (С — С) бір π-байланыс түзеді. Яғни, этеннің молекуласындағы көміртек атомдары өзара бір σ-және бір π-байланыстар арқылы жалғасады. Қос байланыстың ұзындығы 0,134 нм, байланыс энергиясы 612 кДж/моль болады. π-байланыс σ-байланысқа қарағанда әлсіз болады да, реакцияға түскенде оңай үзіледі.

Алкилдеу және полимерлеу қай процеске жатады: Пиролиз процесі. Пиролиз процесінің мақсатты бағыты – төмен олефиндер өндірісі. Мақсатты бағытына қарай пиролиз процесі арқылы этилен, пропилен немесе бутилен алынады. Сонымен қатар, аз мөлшерде моноциклді және полициклді ароматты көмірсутектерден тұратын сұйық өнім алынады. Пиролиз процесінен алынған этил спиртін стирол және пластмасса алуда қолданылады. 1.Алкандарды крекингілеу. Өнеркәсіпте алкандарды 700°С-қа дейін қыздырғанда, алкендер түзіледі: С₈Н₁₈ → С₄Н₁₀ + С₄Н₈ 2. Алкандарды дегидрлеу. Өнеркәсіпте алкендерді жоғары температурада сутек бөле отырып, сәйкес алкандарды айырып алады. Мысалы, этаннан этилен алуды қарастырайық: H₃C — СН₃ → CH₂ = CH₂ + H₂ Лабораторияда алкендерді бірнеше жолмен алуға болады: 3. Спирттерді дегидраттау. Өршіткі ретінде концентрлі күкірт қышқылы, фосфор қышқылы, алюминий оксиді сияқты су сорғыш заттар қолданылады. . H3C-CH2-OH → H2C=CH2+H2O 4. Галоген алкандарды дегидрогалогендеу. Галоген алкандарға сілтілердің спирттегі ерітінділері мен әсер еткенде алкен түзіліп, галоген сутектер бөлінеді. H3C-CH-CH2 →H3C-CH=CH2

│ │

CI H

5. Дегалогендеу:

H3C-CH-CH2+Zn H3C-CH=CH2+ZnBr2

│ │

Br Br

Алкиндер (ацетиленді көмірсутектер) Алкиндер деп кеміртек атомы бірімен-бірі үш байланыс арқылы байланысқан қосылыстарлы айтады. Ацетиленді кемірсутектер гомологтық қатар құрайды. Жалпы формуласы СnH2n-2. Алкиндердің молекуласындагы қанықпаған кеміртегі атомы sp гибридтенген күйде болады. Бүл қатардың бастапқы мүшесі – ацетилен Н-СЮ-Н. Ацетилен молекуласындагы барлық терт атом да біржазықтықта орналасқан, байланыстың арасындағы бұрыш - 180°. Негізгі гомологтардың формуласымен атаулары 9-кес-теде берілген. Тривиалды номенклатура бойынша атау гомологтық қатардың бірінші ѳкілі – ацетиленде ғана сақталады. Рационалды номенклатура бойынша алкиндерді кѳбінесе алкил-мен алмастырылған ацетилен ретінде атайды: С Н з -С зС Н СНз - С = С -С Н -С Н з мегилацеі’илен СНзметилизопропилацетилен Физикалыққасиеттері.Ацетиленнің гомологтық қатарында С,-С^ - газ тәріздесзат, Cj-C^^- сұйықтық, С^- дан басгап қатты заттар. Ацетилен кемірсутектерінің қайнау және балқу температураларының негізгі ѳзгеру заңдылықтары этилен кемірсутектері қатарындағы заңдылықтарға үқсас (8-кесте). Үшбайланыстың тұрған орны қайнау температурасына күшті осеретеді. Химиялық қасиеттері. Ацетилен кѳмірсутектерінде үш байланыс бар, бір о-байланыс, екі л-байланыс. Олефиндер сияқты, ацетилен кѳмірсутектерінде де қосылуреакциясы жүреді, бірақ реакция сатылы ѳтеді.

Ароматты көмірсутектер: Ароматты кѳмірсутектерге молекулаларында атомдардын ерекше тобы - бензол сақинасы бар барлық карбоциклді қосылыстар жатады. Бұл қосылыстар ароматты ерекшелік деп аталатын белгілі физикалық және химиялық қасиеттер керсетеді. Ароматты қосылыстардың негізгі ерекшеліктерінің бірі – ол молекуладағы п-электрондар тығыздығьшың бірқалыпты таралуы. Молекуладағы х электрондардың бірыңғай тұйық Жүйені қүруы ароматтылықтың негізгі белгісі болады. Физикалық қасиеттері. Ароматты кѳмірсутектер - әдетте сүйық, ал кейде қатты заттар, ерекше күшті иісті болады. Арендердің физикалық сипаттамалары 11-кестеде кѳрсетілген. Молекулалық массалары ѳскен сайын олардың қайнау температуралары жоғарылайды, әдетте орто- изомерлердің қайнау температуралары пара-изомерлерден кем болады. Нормалді қүрылымды орынбасары бар изомерлерден гѳрі изоқұрылымды орынбасары бар изомерлердің қайнаутемпературасы тѳменірек болады. Бензол гомологтарының әрбір жаңа метилен (CH^) тобына ѳсуі қайнау температурасын орташа 30°Сарттырады. Симметриялы қүрылымды изомерлердің балқу температурасы жоғарырақ болады. Екі орынбасарлы изомерлердің ішінде - пара-изомер ең жоғары температурада балқиды. Ароматты кѳмірсутектер суда ерімейді, бірақ кѳптеген органикалық еріткіштерде жақсы ериді. Арендер мен үзақ уақыт жұмыс істегенде олардың улы зат екенін естен шығармау керек. Химиялық қасиеттері. Ароматты кѳмірсутектер кѳбінесеорын басу, қосылу және тотығу реакцияларына бейімкеледі.

Газ тәрізді көмірсутектер: Табиғи жанғыш газ негізінен газ тәрізді парафинді көмірсутектер – метан, этан, пропаннан тұрады.

Жай эфирлердің жалпы формуласы. Хим.қасиеттері: Жай эфирлер молекуласындағы екі көмірсутек радикалы оттек атомы арқылы байланысқан қосылыстар. Жай эфирлердің жалпы формуласы: R — О — R'. Жай эфирлерді су молекуласындағы екі сутек атомының орнын алкил топтары басқан қосылыстар деп қарауға болады. Формулада екі радикал бірдей немесе әр түрлі болуы мүмкін. Әр түрлі радикалдары бар эфирлерді аралас эфирлер деп атайды. Жай эфирлер оттек атомымен байланысқан көмірсутектердің аттары бойынша аталады. Егер екі бірдей радикал болса, ди- қосымшасы қосылады. CH₃-O-CH₃ - диметил эфирі CH₃-O-C₂H₅ - метилэтил эфирі Изомерлері: Жай эфирлердің оттекпен байланысқан радикалдар бойынша изомерлері болады. Сонымен қатар жай эфирлер жалпы формуласы С_nН_2n+2O бойынша спирттерге изомер болып келеді. С₄Н₁₀О-ның изомерлері: СН₃ — O — CH₂ — CH₂ — CH₃ - метилпропил эфирі CH₃ — CH₂ — O — CH₂ — CH₃ - диэтил эфирі C₄H₉OH - бутанол, т.с.с. Алу тәсілдері: Жай эфирлер табиғатта кездеспейді, оларды синтездік жолдармен алады. Минерал қышқылы қатысында спирттерді молекула аралық дегидратациялап алады: С₂Н₅ОН + НОС₂Н₅ → С₂Н₅ - О - С₂Н₅ (диэтил эфирі) Алкоголяттарды галоген алкилдермен әрекеттестіріп алады: C₂H₅ONa + СН₃І → С₂Н₅ - О - СН₃ + Nal (метилэтил эфирі) Физикалық қасиеттері. Жай эфирлердің бастапқылары (диметил және метилэтил эфирлері) газдар, диэтил эфирінен бастап оңай буланатын сұйық заттар, жоғарғылары — қатты заттар, өздеріне тән иістері бар. Эфирлер өздеріне сәйкес спирттерге қарағанда едәуір төмен температурада қайнайды. Мысалы, этил спирті мен диметил эфирінің молекулалык құрамы бірдей — С₂Н₆O. Этил спирті сұйық зат 78,3°С-та қайнайды, ал диметил эфирі газ -24°С-та қайнайды. Мұның себебі, эфирлер молекуласында молекулааралық сутектік байланыстың болмауынан. Эфирлер суда нашар ериді, судан жеңіл. Химиялық қасиеттері: Жай эфирлер — инертті қосылыстар. Олар гидролизденбейді. Концентрациялы күкірт қышқылын қосып қыздырғанда, олар сульфат түзеді: С₂Н₅—O—С₂Н₅ + H₂SO₄(конц.) → C₂H₅O-SO₂-OC₂H₅+Н₂O (диэтилсульфат) Металл натрийді жай эфирмен қосып қыздырғанда, эфир ыдырайды: С₂H₅—О—С₂H₅+ 2Na → C₂H₅ONa + C₂H₅Na Қолданылуы. Диэтил эфирі — түссіз сұйықтық, өзіне тән иісі бар, ұшқыш, тез от алғыш. Жұмыс істегенде сақ, болу керек. Оны сақтаған кезде пероксидтер түзіледі. Суда нашар ериді (6%, 20°С). Әр түрлі органикалық қосылыстар диэтил эфирінде жақсы ериді, сондықтан еріткіш ретінде қолданылады. Медицинада этил эфирі наркоз ретінде және жүрек қызметін күшейту үшін пайдаланылады. Өндірісте жасанды талшық алуда және түтінсіз оқ-дәрі жасауда қолданылады. Қасиеттері: Этилен оксиді — түссіз газ, эфирдің иісіндей иісі бар, қайнау температурасы 10,7°С. Суда және органикалық еріткіштерде жақсы ериді.

Жарыкшакты коллекторлы жыныстар: Коллектор дегеніміз – мұнай, газ, суды өз бойына сіңіріп, игеру кезінде қайта беру қабілеті бар тау жыныстары. Көпшілік жағдайда олар терригенді (құмды-алевролитті) және карбонатты тау жыныстары. Коллекторлардың әртүрлі жіктемелері белгіленген. Литологиялық құрамы бойынша терригенді, карбонатты және аралас тау жыныстары болып ажыратылады. Құрылымы және қуыс кеңістігінің генезисі бойынша түйіршікаралық (кеуекті), жарықшақтық және каверналық болады. Жарықшақты коллекторларға көбінесе жарықшақтанған карбонатты жыныстар жатады, сирегірек бұл топқа жарықшақтанған құмтастар, алевролиттер, аргилиттер, ангидриттер, метаморфтық және магмалық жыныстар кіреді;

Катализ (грекше katalysіs – бұзылу) – реакция өнімдерінің құрамына кірмейтін, бірақ реакцияға қатысатын катализаторлардың әсерінен реакция жылдамдығының өзгеруі. “Катализ” терминін алғаш рет 1835 жылы швед химигі И.Берцелиус (1779 – 1848) енгізген. Катализді оң Катализ және теріс Катализ деп екіге бөледі. Оң Катализ кезінде катализатор реакция жылдамдығын арттырады, ал теріс Катализ кезінде реакция жылдамдығы баяулайды. Реакция жылдамдығын әлсірететін заттарды кейде ингибиторлар деп те атайды. Реакцияланатын заттар мен катализаторлардың фазалық күйіне байланысты Катализ гомогендік, гетерогендік және микрогетерогендік болып бөлінеді.

Каталитикалық риформинг? Каталитикалық риформинг (хошиістендіру) үлкен көлемді күшейтілген қысымның үлкен көлемді сутектің қатысуымен 5000С температура кезінде атқарылады; бұл жағдай сутектің бөлінуі арқылы және катализаторда қорытқы көмірдің жинақталуы арқылы өтетін хош иісті көмірсутектердің жинақталуындағы кері айналымды реакциялардың өтуін қиындатады. Катализатордың қызметін алюминийдің оксидіне жалатылған платина атқарады; ол бірнеше айлар бойы өзінің активтігін сақтайды, кейін регенерация жолымен қайта алынады. Катализатордың құрамында сондай-ақ хлор бар, ал өнімге активтігін сақтау үшін аз мөлшерде дихлорэтан СlCH2 CH2Cl енгізіледі. R-86 бейметалл катализатордағы каталитикалық риформинг (платформинг) – мұнай өңдеу саласындағы ең маңызды үрдістердің бірі. Бұл үрдістің автокөлік және әуе құралдарына арналған жоғары октанды бензин өндіруде алатын маңызы ерекше. ЛГ-35-11/300-95 қондырғысының шикізаттық өнімділігі жылына 300 мың тоннаны құрайды. Зерттеу әдісі бойынша 97 шекке дейінгі октандық санмен жоғарғы октанды компонент алу арқылы бензиндік нұсқада пайдаланылады. Қондырғы 1971 жылдың желтоқсан айында пайдалануға берілген. Бас жобалаушысы “Ленгипрогаз” институты. Қондырғыда жылдық өнімділік қуатын 450 мың тоннаға жеткізу мақсатында төмендегідей қайта жаңғырту жұмыстары жүргізілді: 1-кезең. 1995 жылы АП-64 катализаторы американдық R-56 фирмасы шығарған бейметалл катализаторға ауыстырылды. 2-кезең. 1997 жылы сумен тазарту блогының П-101 пеші өңделіп, іске қосылды, риформинг реакторлары бар П-1 пешінің камераларын қайта түйіндеу жұмыстары жүргізілді. 3-кезең. 2004 жылы Т-1/1, Т-1/2, Т-1/3 сумен тазарту блогының жылуалмастырғыштарды алмастырылды. 4-кезең. 2005 жылы Т-6/1-4, Т-6а/1-4 риформинг блогының жылу алмастырғыштары алмастырылды. Реакторлардың ішкі құрылғылары «Скэллоптарға» алмастырылды . Сумен тазарту және риформинг катализаторлары S-120 және R-86-ға алмастырылды. Каталитикалық риформинг қондырғысы үш блоктан тұрады: 1. Тіке айдалатын бензинді алдын-ала сутекпен тазарту (нафта). 2. Сутекпен тазартылған бензиннің платформингі (гидрогенизат).3.Платформатты тұрақтандыру. Екі ағын бар:1. шикізат беру. 3. көмірсутекті газ беру Қондырғы келесідей өнім түрлерін береді: 1. тауарлық бензиндердің жоғары октанды компоненті; 2. сұйытылған тұрмыстық газ; 3. көмірсутекті газ. ЛК-6У қондырғының 200 секциясы – каталитикалық риформинг, автомобиль бензиндерінің жоғары октан компоненттерін және ЛК-6У қондырғының 100 секциясының 62-180°С көлемді бензин фракциясының каталитикалық айналуының нәтижесінде техникалық сутегі алуға арналған. Су құрамдас газ (техникалық сутек) отындарды гидротазалау [процес]]інде пайдаланылады. Риформинг процесі полиметалл катализатормен толтырылған төрт реактор арқылы тізбектеп өтуі кезінде жүзеге асырылады. Каталитикалық риформинг шикізатының сапасын жақсарту үшін 200 секциясының құрамына гидротазалау блогы енгізілген, бұл шикізаттың күкірт, азот, оттегі құрамдас, металл органика және шексіз қоспаларын төмендетуге мүмкіндік береді.

Коллектор таужыныстарымен флюидтіректі таужыныстар: Коллектор дегеніміз – мұнай, газ суды өз бойына сіңіріп, игеру кезінде бере алатын тау жыныстар. Литологиялық құрамы бойынша коллекторлар карбонатты және терригенді болып келеді. Коллекторлардың негізгі қасиеті кеуектілік пен өткізгіштік. Кеуектіліктің мәні процентпен немесе бірлік үлесімен есептелінеді. Өткізгіштіктің өлшем бірлігі – дарси милидарси немесе шаршы микрометр. Коллекторлардың литологиялық құрамы бойынша сипаттамасы. 1. Терригенді тау жыныстарының коллекторлары, басқалармен салыстырғанда айтарлықтай жақсы зерттелген: құмтастар, алевриттер және өте сирек ерекшеленген саз-балшықтар жатады. Соңғылары кремнийлі, жапырақшақтанған, күшті битумдалған, жарықшақтануға қабілеті бар жыныстар. 2. Карбонатты коллекторлардан мұнай газды өндіру терригенді коллекторлармен қарағанда айтарлықтай кейінірек басталды. Карбонатты жыныстардың көпшілігінде екінші кезектілік (жарықшақтар, каверналар) тараған, бұларды зерттеу қиынырақ, себебі қуыс – кеңістіктердің пішіні өте күрделі келеді. Оолитті және органогенді ізбестастардың кейбір түрлерінді бірінші кезектілік жақсы дамыған (оолитті, көралды ізбестастар, қабыршақтастар). Хемогенді ізбестастар және доломиттерге негізінде екінші кезектілік тән. Доломиттердің қарқынды түрде каверналық-қуыстардың пайда болуына бейімділігі бар, сөйтіп олар сапалы коллекторлар бола алады. 3. Аралас және басқа тау жыныстар коллекторлары. Мұнай газ коллекторлары ретінде метаморфтық және магмалық тау жыныстары болу мүмкін. Құрылымы және қуыс кеңістігінің жаралу тегіне қарай коллекторлардың негізгі үш түрі белгіленеді. 1. Гранулярлы (кезекті) коллекторлар – бірінші түйіршік аралық кезектілікпен сипатталатын терригенді жыныстар: құмдар, құмтастар, алевриттер, алевролиттер және оолитті ізбестастар; 2. Жарықшақты коллекторларға көбінесе жарықшақтанған карбонатты жыныстар жатады, сирегірек бұл топқа жарықшақтанған құмтастар, алевролиттер, аргилиттер, ангидриттер, метаморфтық және магмалық жыныстар кіреді; Флюидтіректі (жапқыш) тау жыныстары өткізгіштік қабілеті нашар және флиюдтерді өткізбейтін жыныстар. Жапқыш тау жыныстарына саздар, аргиллиттер, сазды алевролиттер, сазды әктастар, гипс, ангидрит, тұздаржатады. Жапқыштар таралу ауданы, қалыңдығы, тұтастығы, тығыздығы және басқа ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Таралу ауданына қарай жапқыштар аймақтық, зоналық (белдемдік) және жергілікті болып бөлінеді. Аймақтық жапқыштарға алабты түгел қамтитын немесе оның айтарлықтай бөлігін қамтитын өткізгіштік қабілеті жоқ тау жыныстардың қалың қабаттары жатады. Мысалы, Туран плитасында кең тараған саз – балшықты алаб шөгінділері. Зоналдық жапқыштар – зона аумағында жайылған қалыңдығы айтарлықтай флюидтерді өткізбейтін жыныстар. Жергілікті флюиодтіректер – бір немесе жақсы орналасқан бірнеше минай газ жыйналымдарын қамтитын, жергілікті құрылымға бағынышты өткізгіштік қабілеті төмен жыныстар. Литологиялық құрамына байланысты ең көп тараған жапқыштар сазды – балшықты және тұзды – ангидритті жыныстар.

Көмірсутектердің жіктелуі: (қаныққан, қанықпаған,ароматты) Молекуласындағы бүкіл көміртек атомдары бір-бірімен қарапайым байланыста болатын, сондықтанда қосыпалу реакциясына және полимерлену процесіне қабілетсіз көмірсутектер. Қаныққан көмірсутектерге метанды (балауызды) және нафтенді (полиметиленді) көмірсутектер жатады. Көмір атомдары қосарлана байланысқан және үштік байланыстағы көмірсутектер "қанықпаған көмірсутектер" деп аталады. Көмір арасындағы мұндай еселі байланыстар олардың қосып алу реакциясына және полимерленуге қабілеттілігін қамтамасыз етеді. Синонимі — "шектік көмірсутектер" Құрамындағы  көміртек атомдары еселі байланыстар (қосжәнеүш) арқылы жалғасқан қанықпаған  көмірсутектерді қарастырамыз. ҚанықпағанHYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BA%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D1%81%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%BA&action=edit&redlink=1" HYPERLINK "https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D0%BD%D1%8B%D2%9B%D0%BF%D0%B0%D2%93%D0%B0%D0%BD_%D0%BA%D3%A9%D0%BC%D1%96%D1%80%D1%81%D1%83%D1%82%D0%B5%D0%BA&action=edit&redlink=1"көмірсутектердің үш түрі болады. Олардың қарапайым өкілдері: этилен, бутадиен, ацетилен. Қанықпаған қосылыстар көмірсутектер арасында кең тараған, практикалық маңызы зор топты құрайды. Қаныққан көмірсутектер қатарының метаннан басталатыны тәрізді, қанықпаған көмірсутектері үлкен тобының қарапайым өкілі этилен болып табылады. Көмірсутектердің  тағы біртүрі — ароматы көмірсутектер. Олардың алға шашылған мүшелерінің өздеріне тән жағымды иістері болғандықтан, ароматты көмірсутектер деп аталды. Ароматты көмірсутектердің ең қарапайым және маңызды мүшесі — бензол С₆Н₆.

Крекинг деген не? Крекинг (ағыл. crackіng – бөлшектену, ыдырау)  жанармай алуүшін мұнайды немесе оныңжеке фракцияларын өңдеу. Крекинг–мұнай өңдейтін зaттардағы негізгі термиялық процесс. 470 – 540С температурада және 4 – 6 МПа қысымда көмірсутектер ыдырап, изомерлену реакциясы жүреді. Бензинмен қатар ауыр қалдықтар (кокс) және көп мөлшерде газ түзіледі. Реакцияның бағыты мен жылдамдығы, алынған өнімнің құрамы бастапқы алынған заттың химиялық құрамына, температураға, жылу әсерінің ұзақтығына, қысымға, қолданылған катализаторға байланысты. Крекингтің бірнеше түрі бар. Термиялық крекинг ашық түсті мұнай өнімдерін алу үшін жоғары температура (470- 500ӘС) мен қысымда (5 – 6 МПа) өтеді. Мұнда 25 – 40% бензин алынады, оның октан саны төмен '(56 – 60). Күкіртті, шайырлы, жоғары парафинді мұнайда термиялық крекинг өнімнің сапасы төмен болады. Октан саны аз, ал  керосин және  дизель жанармайында күкірт көп, ауыр қалдықтар 30 – 40% болады. Сондықтан осы кездекөбінекатализдік К. қолданылады. Бұл әдісте түрлі катализаторлар қолданылады, процесс 0,4 МПа-ғадейінгіқысымда, 450- 520С  темпратурада жүргізіледі. Мұнайды, әсіресе, керосин мен газойль фракцияларын катализдік крекинг арқылы өңдейді. Осындай әдіспен октан саны 80 – 90 болатын бензин алуға болады. Су буы арқылы Крекингілеуде мұнай заттарының газдары, мұнайдың ең ауыр фракциялары пайдаланылады. Бұл әдіс пиролизге қарағанда кокстенудіе дәуір төмендетіп, олефин шығымын, әсіресе, катализаторлар қолданғанда, арттырады. Гидрокрекинг сутек қысымы арқылы жүргізіліп, мұнайдың күкіртті және шайырлы ауыр фракцияларын өңдеуде қолданылады. Бұл процесс сутектің 5 – 30 МПа қысымында 350 – 450С темп-рада Mo, Nіоксидтері мен сульфидтерін катализатор ретінде қолдану арқылы жүреді. Мұндай процесс кезінде мұнай  гидрогенделеді,  полиц иклді  көірсут ектер  изопарафиндерге ыдырайды.^[1].

Күрделі эфир қосылыстардың жалпы формуласы, химиялық қасиеттері?  Жай эфирлердің жалпы формуласы R – O – R немесе R– O– R' (R, R' – органикалық радикалдар) Күрделі эфирлер табиғатта кең тараған. Олар биологиялық өте маңызды қосылыстар. Гүлдер мен жемістердің құрамында күрделі эфирлер болуына байланысты олардың хош иістері болады. Өсімдік және жануарлар майлары күрделі эфирлерге жатады. Карбон қышқылдарының күрделі эфирлерін қышқылдардың карбоксил тобындағы сутек атомының орнын көмірсутек радикалы басқан сутектің немесе спирттердегі гидроксил тобының орнын органикалық қышқылдың радикалы басқан туындылар деп қарастыруға болады: Химиялық қасиеттері: Гидролиздену реакциясы. Күрделі эфирлердің гидролизі этерификация реакциясына кері реакция, қышқыл немесе сілті қатысында жүреді. Күрделі эфир сумен әрекеттесіп айырылып, реакция нәтижесінде қышқыл және спирт түзіледі: CH3COOC2H5 + H2O → CH3 - COOH + C2H5OH

Қандай құрамның изомері төменде келтірілеген,физ,хим қасиет. Бутан С4Н10 екі құрылымдық изомер түрінде бола алады. 1)Бутан С4Н10- қайнау температурасы 0,5 градус, Балқу температурасы 138,3 градус, Тығыздығы ᵽ₄²ᵒ0,5, 2) Изобутан СН3-СН(СН3)-СН3 балқу температурасы 159,9гр, Қайнау темп 11,7 гр. ᵽ₄²ᵒ0,561

Қатты алкандар қандай қосылыстарға жатады және қай тепмературадан жоғары қайнайтын мұнай фракциясында кездеседі? Қатты алкандар 300С градустан жоғары температурада қайнайтын фракцияда кездеседі. Оларға құрамында көміртек саны С15-тен жоғары комірсутектер жатады. Гексадеканның С16Н34 балқу температурасы 18С, ал гектадеканның қайнау температурасы 303С, балқу температурасы 21С.

Қатты алкандар. Алкандар (метанкөмірсутегі) – газ, сұйық, қаттыкүйдекездеседі. Газ күйіндегі қосылыстары құрамында көміртегіңі 1-ден 4-кедейінтізбегі (С1-С4) мен табиғи газдар (метвн, этан, пропан, бутан, изобутан) бар. Көміртегінің бестен он беске дейін атомдары кездессе, сұйық зат болып табылады. Гексадеканнан бастап (С16) нормалы алкандар қалыпты температурада мұнайда қатты қайнайтын фракцияларда ерітілген немесе кристалл күйінде болады. Мұнайдағы алканның жалпы құрамы негізінде -25-30 % (ерітілген газдарды санамағанда). Еріген күйдегі көмірсутегін санасақ кейбір мұнайларда алкан құрамы 40-50 % дейін жетеді. Алайда құрамындағы алкандары 10-15 % қана болып келетін мұнайларда бар.

Қүрамы бірдей, бірақ химиялық құрылымы айрықша затгар қалай аталады? Қүрамы бірдей, бірақ химиялық құрылымы айрықша затгарды изомерлер деп атайды. Гомологтық қатардың тѳртінші мүшесінен бастап қүрылымдық изомерия кездеседі. Бутанныңекіизомері, пентанның үш жене гексанның бес изомеріболады. Мысалы; СНз - СН - СНз – СНзСНз...СНз - СНз - СНз - СНз - СНзСНз С Н з -С – СНз...СНз...н-пентан изопентаннеопентан.. .Бұл қосылыстарлы кұкіртті сутегінің туындылары ретінде қарастыруға болады, егер күкіртті сутегінде бір сутек атомын радикал орынбасса - тиол, ал егерекісутекті екі радикал орынбасса - тиоэфиртұзіледі. Тиоспирттерді (тиолдар) мершптандардеп те атайды, мысалы, СНзЗН-метилмеркаптан. Жүйелік номенклатура бойынша кѳмірсутектерінің аттарына –тиол жалғауын қосу арқылы атайды: хим қасиеттері.Тиолдар спирттермен салыстырғанда жогары қышқылдық қасиет кѳрсетеді. Сондықтан сілтілермен түз түзеді. Ондай түздарды тиолаттар (меркап- тидтер) деп атайды: C,HjSH + NaOH ^CjHjSNa + H,0 этантиолат (натрий этилмеркаптиді) Алкил сульфидтер ауыр металдардың тұздарымен комплексті қосылыстар оңай түзеді; CHj- S - СНз + HgCl, >(СНз),5-НдС1,

Метанолды өндірісте алу үшін қандай шикізаттар қолданады. 1. Кѳміртекоксиді мен сутектен синтездеу. Реакция 300-400°С, жоғары қысымда және катализатордың (хром және мырыш оксидтері) қатынасымен жүреді: СО + 2Н ,>СНзОН 2. Метанды және оның гомологтарын жартылай тотықтыру арқылы: СН, + О >СНзОН 3. Метил спиртін біраз' мелшерде ағашты қүрғақ айдау арқылы алады, сондықтан метанолды алыну жолына байланысты ағаш спирті деп атайды. Бұл ең ескі алыну, тәсілдеріне жатады. Метил спирті - химия ѳнеркәсібінің ең маңызды ѳнімдерінің бірі. Метанол еріткішретінде және кѳптеген органикалық қосылыстар ал уда жартылай ѳнімретінде қолданылады.

Мұнай және Мұнай өнімдері: Мұнай – көмірсутектер қоспасы болып табылатын,жанатын майлы сұйықтық; қызыл-қоңыр кейде қара түске дейін немесе әлсіз жасыл-сары,тіпті түссіз түрі де кездеседі; өзіндік иісі бар ; жерде тұнбалық қабатында орналасқан пайдалы қазбаның ең маңызды түрі. Мұнай өнімдері – көмірсутектер мен олардың туындыларының қоспасы; мұнай мен мұнай газдарынан алынатын жеке химиялық қосылыстар. Мұнай өнімдері отын, майлар,битум,ауыр көмірсутектер ж-е әртүрлі мұнай өнімдері сияқты негізгі топтарға бөліеді.Отын негізіндегі м ө: көмірсутекті газдар мен бензин,лигроин,керосин,дизель отыны, мазут, т.б. Әртүрлі мұнай өнімдеріне мұнай коксы,күйе,мұнай пиролизінің әр алуан өнімдері(бензол,толуол,ксилол т.б.).

Мұнай компоненттерін бөлу әдістері: Жалпы мұнай және мұнай өнімдерінің анализін жеңілдету үшін оларды алдын-ала молекулалық массасы және химиялық құрамы бойынша бөледі. Мұнайды бөлу және әр түрлі көмірсутек топтары мен гетероатомдарды шығару үшін физикалық және химиялық әдістерді қолданады. Химиялық әдістер бөлінетін компоненттің әр түрлі реакциялық қабілетіне негізделген. Физикалық әдістер қатар өмір сүретін тепе-теңдікті фазалардағы компоненттердің концентрациясының әр түрлілігіне негізделген. 1Төмен қысымдаайдау

2Азеотропты жәнеэкстрактивтіайдау

3Кристализация

4Экстракция

5Термиялық диффузия

6Хромотография

6.1Фронтальды анализ

6.2Айқындау (проявительный) анализі

6.3Ығыстырып шығару

Мұнай қышқылы терминіне қандай заттар жатады? Мұнай қышқылы термині құрамына кіретін барлық алифатты, алициклді, ароматты, гибридті қышқылдарды қамтиды. Мұнай қышқылдары мен фенолдар қышқылдық қасиет көрсетеді, олар мұнайдан немесе оның фракцияларынан сілтілермен алынуы мүмкін. Қышқылдық қасиет көрсететін заттардың болуы барлық оттекті қосылыстар сияқты мұнай орындарының жасы мен тереңдігіне байланысты азаяды. Мұнай қышқылдары мұнайдың 250 ⁰C жоғары қайнайтын орташа фракциясында болады да алифатты және нафтенді қышқылдары көп болатын органикалық қышқылдар қоспасынан тұрады. Бензин фракциясында тек қана алифатты қышқылдар кездеседі, себебі қарапайым алициклді және ароматты қышқылдар 200 ⁰С жоғары температурада қайнайды. Бұл қышқылдардың қалыпты немесе әлсіз тармақталған құрылысы болады. Алифатты қышқылдар сонымен қатар жоғары қайнайтын фракцияларда анықталған. Әртүрлі мұнайда аз мөлшерде көміртек атомдарының саны 25-дейін болатын қалыпты және тармақталған тізбекті барлық дерлік қаныққан алифатты қышқылдар болатындығы анықталған. 2,6,10-триметилундекан; 3,7,11 – триметилдодекан; 2,6,10,14-тетраметилпентадекан және 3,7,11,15-тетраметилгексадекан қышқылдары сияқты изопреноидты құрылымды полиметил орынбасқан алифатты қышқылдар бөлінген:

2,6,10-триметилундекан

3,7,11 – триметилдодекан

2,6,10,14-тетраметилпентадекан

3,7,11,15-тетраметилгексадекан

Химиялық және физикалық қасиеттері бойынша бұл қышқылдардың нафтен қышқылдарынан аз айырмашылығы бар. Парафинді мұнайда ғана, яғни парафинді көмірсутектерге бай мұнайда алифатты қышқылдар, ал нафтендіде нафтен қышқылдары көп болады. Жалпы формуласы C_nH_2n-1 нафтен қышқылдары нафтен көмірсутетктері – циклопентан мен циклогексанның туындылары болып табылады. Нафтен қышқылдары типіне байланысты негізінен циклопентан немесе циклогексан туындылары болуы мүмкін, мұнайда карбоксил тобы әдетте ядродан 1-5 көміртек атомына аласталынған. Нафтен қышқылдары қаныққан, олардың көбі бес мүшелі нафтен сақтнасынан тұрады және молекулаларының құрылысы: Олар карбон қышқылына тән қасиеттердің бәрін көрсетеді. Әсіресе олардың сілтілермен, сілтілік металдар карбонаттарымен немесе металл оксидтерімен өңдегенде көмірсутектерде ерімейтін тұз түзу қабілеті өндірісте мұнай фракциясы мен шикі мұнайды нафтен қышқылдарынан тазалау үшін қолданылады. Мұнай өнімдерінің құрамында нафтен қышқылдарының қоспасының болуы металдардың жемірілуге ұшырауына әкеледі. Ароматты қышқылдар бензол мен полициклді арендердің туындылары болып табылады. Мұнай қышқылдарының құрамы мұнай типіне сәйкес келеді. Мұнайдың жоғары фракцияларында аралас құрылысты көмірсутектер туындылары болып табылатын қышқылдар болуы мүмкін. Мұнайдан бөлінген шикі мұнай қышқылдары қою және жағымсыз иісі бар сұйықтықтар. Аз мөлшерде мұнай құрамында ароматты спирттер- фенолдар анықталған.

фенол	о-крезол	м-крезол	п-крезол
силенол		этилфенол	β-нафтол

Фенолдар қышқылдар тәрізді сілтілермен әрекеттесіп тұз түзеді С₆Н₅ОН + NaOH → C₆H₅ONa + H₂O натрий феноляты Осының салдарынан фенолдар мұнайдан немесе мұнай фракцияларынан нафтенді және алифатты қышқылдармен бөлінеді. Құрамында фенолдардың натрий тұздары болатын нафтен қышқылдарының натрий тұздарының сулы ерітінділері өсімдіктердің өсуін реттеуші ретінде қолданылады. Мұнай құрамында бейтарап оттекті қосылыстарға сонымен қатар күрделі және жай эфирлер жатады. Күрделі эфирлердің біразы жоғары қайнайтын фракцияларда немесе мұнай қалдықтарында болады. Олардың көбі ароматты қосылыстар болып табылады. Мұнайдың барлық оттекті қосылыстарының ішінде өндірістік маңызы бар тек нафтен қышқылдары, дәлірек айтқанда олардың нафтенаттары. Нафтен қышқылдарының тұздарының көбісі кристалданбайды, олар қоймалжың күйінде және коллоидты түрде болады. Нафтен қышқылдары және олардың сілтілік металдармен тұздарының беттік активті қасиеті жақсы болғандықтан жуғыш және тазартқыш заттар ретінде қолданылады. Нафтен қышқылының натрий және калий тұздары эмульсиялық май алуда эмульгатор, мұнайды сусыздандыруда деэмульгатор болып табылады. Кальций және алюминий нафтенаттары қою жағар заттар алуда қоюландырғыш қызметін атқарады, кальций мен мырыш тұздары мотор майларын шашыратушы қондырма болып табылады. Қорғасын, кобальт және марганец нафтенаттары лак бояу өндірісінде сиккативтер ретінде қолданылады. Мыс тұздары ағаш пен мақта матаны ыдыраудан сақтайды. Алюминий тұздары скипидар ерітіндісімен бірге лак ретінде қолданылады.

Мұнай мен газдың химиялық және элементік құрамы: Элементтік құрамы. Мұнай негізгі бес элементтен тұрады- көміртегі 82-87%, сутегі 12-14%, оттегі, күкірт, азоттың мөлшері 5-8% (оттегі 0,05-3,5 %, күкірт 0,1-7%, азот 1,7%) , сонымен бірге мұнайда фосфор мол, ауыр металдар кездеседі. Көміртегі мен сутегінің қоспасы көмірсутектер деп аталады. Егер құрамында оттегі, күкірт, азот болса, олар оттегілі, күкіртті, азотты қоспалар деп аталады. Сутегі ең жеңіл элемент болғандықтан тығыздығы азырақ болады. Химиялық құрамы. Табиғи газдың негізгі бөлігін метан(CH₄) құрайды — 98 %-ға дейін. Табиғи газ құрамына ауыр көмірсутек яғни метанның гомологтары кіруі мүмкін: Этан (C₂H₆), пропан (C₃H₈), бутан (C₄H₁₀), және басқада көмірсутек емес заттар: Сутек (H₂), күкіртсутек (H₂S), көміртек диоксиді (СО₂), азот (N₂), гелий (Не).

Мұнайдағы газды бөлу үшін қандай әрекет жасайды? Мұнай мен газды бөлу (сепарациялау) қос сұйықты салқындату және гравитациялық тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Кейбір ұңғымалардың өнімі сондай-ақ сынақ сепараторына жіберіледі. Осындай үнемі бақылау мұнайгаз ұңғымаларының өндірістік көрсеткіштерін өлшеу үшін және жұмыс қысымын анықтау үшін қажет. Осындай өлшемдер инженерлерге кеніштегі өндіру көлемін жақсартуға мүмкіндік береді. Барлық қайта өңдеу кешендеріне өндірістік процесстерді басқаратын қазіргі заманғы жүйе орнатылған, ол операторларға жұмыс қондырғыларын қадағалауға, ҚӨҚ-ның басқа кешендерімен ақпарат алмасып отыруға, газдың таза ауаға кетуін және өрт бола қалған жағдайда бірден анықтау жүйелер жұмысы кіретін барлық процесстерді басқаруға мүмкіндік береді. Онда қандайма болмасын жағдайда тиімді іс-қимыл жасай алатын, апаттарды жоя алатын қызметкерлер және өрт стансалары бар

Мұнайды тығыздығына байланысты бөл және сипатта: Жеңіл мұнай 860кг/м³-тан төмен, орташа мұнай 870-960кг/м³ аралығында, ауыр мұнай 960 кг/м³-тан жоғары.

Мұнайдың жіктелуі? Мұнайдың бұл классификациясын Грознен мұнай қылыми зерттеу институты ұсынған. Бұл классификацияның негізінде мұнай құрамындағы белгілі бір немесе бірнеше көмірсутек класының басым болуы жатыр. Келесі кластар ажыратылады: парафинді; парафинді нафтенді; нафтенді; парафинді нафтенді ароматты; нафтенді ароматты; ароматты; Егер класс аты бір көмірсутек атынан тұрса онда мұнай құрамында сол көмірсутектің мөлшері 50%-дан кем емес болуы керек; егер қоспа болса әр көмірсутектің мөлшері 25%-дан кем болмауы тиіс. Парафинді мұнайдың барлық фракциясында дерлік алканның көп мөлшері болады: бензинді фракцияда 50%-дан кем емес, майлы фракцияда 20% және одан жоғары. Бқндай мұнайға Маңғышлақ мұнай жатады(Өзен, Жетібай кен орындары) Парафинді нафтенді мұнайда алканмен қоса циклоалкан да көп болады, арендер аз. Жоғарыда айтылған екі топта да шайырлар мен асфальтендер аз болады. Парафинді нафтенді мұнайға Батыс Сібір мұнайы жатады. Нафтенді мұнайда циклоалкандар 60%-дан жоғары болады. Бұндай мұнай Бакуда (Балахан және Сурахан), Ембіде (Доссор және Мақат), Майкопте кездеседі. Парафинді нафтенді ароматты мұнайда үш класс көмірсутектерінің мөлшері шамамен бірдей болады. Құрамында қатты парафиндер аз болады 1,5%-дан көп емес, шайырлар мен асфальтендер 10% . Нафтенді ароматты мұнайда циклоалкандар және арендер көп болады, әсіресе ауыр фракцияларда. Алкан тек жеңіл фракцияда аз мөлшерде кездеседі. Өатты парафин мөлшері 0,3%-дан көп емес, шайырлар және асфальтендер – 15-20%. Ароматты мұнай жоғарғы тығыздығымен ерекшеленеді. Барлық фракцияларында арендер көп мөлшерде кездеседі. Оған Қазақстандағы прорвинская, Поволожьедағы бугурусланская мұнайлары жатады.

Мұнайдағы механикалық қоспалармен суларды жою үшін қандай процесстер қолданылады? CH2=CH-CH3+X => CH3-CH2-CH3 Пропен Пропан CH2=CH-CH3+H2 => CH3-CH2-CH3

Мұнайдың нафтенді көмірсутектері: Нафтенді көмірсутектер (циклоалкандар). Моноциклді нафтендер мұнайда циклопентанды және циклогександы көмірсутектермен кең танымал болып келеді. Нафтенді көмірсутектері - моторлы жанар және жағар майлардың ең маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Нафтенді көмірсутектері парафинді көмірсутектеріне қарағанда асфальтендер мен шайырларды өте жақсы еріту қабілетіне ие.

Мұнайдың негізгі технологиялық сипаттамалары? Мұнайдың технологиялық сипаттамалары. Мұнайдың және мұнай өнімдерінің тауар ретіндегі сапасы әртүрлі технологиялық параметрлермен сипатталады және бұл көрсеткіштері: - тығыздығы; - молекулалық массасы; - тұтқырлығы; - температуралық сипаттамалары (тұтану, лаулау, қату температурасы). Ерігіштік. Мұнайда йод, күкірт, күкіртті сутек, күкіртті қосылыстар, шайырлар, өсімдіктер мен жануарлар майлары, ауа, көміртек оксидтері, газды алкандар және т.б. жақсы ериді. Мұнай мен мұнай өнімдері суда іс жүзінде ерімейді. Жылулық қасиеттері. Мұнайдың жылу өткізгіштік, жылу сыйымдылық және басқа да жылулық - физикалық қасиеттері оның құрамындағы көмірсутектердің молекулалық массасына және молекулалық құрамына, жылуөткізгіштік температураға, жылу сыйымдылық тығыздық пен температураға байланысты. Жоғары жылуөткізгіштік алкандарға, би және үшциклдік тармақталған кұрылымдарға тән. Алкандардың жылу өткізгіштігі ең жоғары, ал ароматты көмірсутектердікі ең төмен болып саналады. Сұйықтар мен газдардың энтальпиясы. Сұйықтың энтальпиясы деп массасы 1 кг сұйықтың температурасын 00С-тан берілген температураға дейін қыздыру үшін жұмсалатын жылудың кДж алынған мөлшерін айтады. Будың энтальпиясы деп сұйықты қайнау температурасына дейін кыздыруға кажетті жылудың мөлшерін айтады. Жану жылуы деп 1м2 сұйық немесе қатты отын толығымен жанғанда бөлінетін жылудың (кДж) мөлшерін айтады. 1888 жылы барлық жаңғыш қазбалар каустобиолиттер деп аталынған. Олар екі топқа бөлінген: көмірлер және битумдар. Битумдарға (лат. «битумен» - шайыр) мұнайды және жаңғыш газдарды да, сонымен қатар мұнай тектес қатты заттар да жатқызылған. 1987 жылы мұнайлардың тығыздығы бойынша жалпы жіктелуі келесідей қабылданған: 1. жеңіл мұнайлар - 870,3 кг/м3 2. орта - 870,3 - 920,0 кг/м3 3. ауыр - 920,0 - 1000 кг/м3 4. өте ауыр - 1000 кг/м3 жоғары, тұткырлығы 10000 мПа/с кем емес; 5. табиғи битумдар - 1000 кг/м3 , тұткырлығы 10000 мПа/с жоғары. Сонымен қатар түрлі классификациялары нәтижесінде кұрастырылған мұнайдың шифрі арқылы оның жалпы сипаттамалары, ең тиімді өндеу әдістері, мұнай өнімдерін жақсарту қажеттілігін негіздеу туралы ұсыныс жасауды жеңілдетеді. Сонымен қатар мұнайлар физикалық және химиялык сипаттамалар және ауыр қалдықтардың кұрамы бойынша жіктелінеді

Мұнайдың сұйық алкандары Алкандар, негізінен, табиғатта кездеседі. Газ тәрізді алкандарды табиғи газ бен мұнайға серіктес газдардан алады. Сұйық алкандар мұнайдың, қатты алкандар мұнай мен озокериттің құрамында болады. Мұнайдың сұйық алкандары C₅-C₁₅ қалыпты жағдайда сұйық күйінде болатын алкандар. Олар мұнайдың бензин және керосин фракцияларында болады және қалыпты немесе аз тармақталған құрылысты болады. Барлық мұнай үшін алкандардың фракцияларға белгілі бір заңдылықпен таралуы болады, онда мұнай фракциясының орташа молекулалық массасының артуымен олардағы алкандардың мөлшері азаяды. Мұнайда пентан, гексан және гептанның барлық изомерлері табылған.Мұнайда сонымен бірге қалыпты құрылысты барлық алкандар, тіпті С₃₆Н₇₄-ке дейінгі гексатриаконтан табылып, бөлініп алынған. Сұйық алкандар карбюратор, дизель және реактивті двигательдері отындарының құрамына кіреді. Әр отында олардың атқаратын функциясы және өзіне тән қасиеті болады. Бензиннің құрамындағы алкандардың детонацияға төзімділігі жоғары; дизель отынының алкандары оңай тұтанады; реактив отындары оңай тұтанумен қатар кристаллизациялану температурасы төмен болуы керек. Қазіргі кезде көптеген мұнайдың орташа фракцияларында сонымен қатар, табиғи битумдарда және жер қыртысында шашыраған органикалық заттарды изопреноидты көмірсутектер табылған.Олардың ішінде мұнайда көп таралған көмірсутектер ФИТАН С₂₀Н₄₂ 2,6,10,14 – тетраметилгексадекан және пристан ( С₁₉Н₂₀) 2,6,10,14 – тетраметилпентандеканды а.ө.б.

Мұнайдың температуралық қасиеттері?. Температуралық қасиеттері. Мұнай өнімдерінің температуралық қасиеттерін сипаттау үшін жарылудың төменгі шегі, тұтану температурасы, өздігінен тұтану, тұтану және лайлану температурасы сияқты көрсеткіштер енгізілген. Лап ету температурасы - белгілі бір стандартты жағдайда мұнай өнімдері буының ауамен қоспасы қопарылғыш зат болып келетін және отты жақындатқанда лап ете түсетін температураны айтады.Тұтану температурасы - қыздырылған мұнай өніміне жалынды жақындатқанда 5 секундтан кем емес уақыт бойы жанатын температураны айтады. Тұтану температурасының лап ету температурасынан әрдайым жоғары болатындығы белгілі. Өздігінен тұтану температурасы - мұнай өнімін қыздырғанда оның ауамен қоспасы отты жақындатпаса да өздігінен тұтана алатын температураны айтады. Лайлану температурасы - парафинді көмірсутектер мен мұз кристалдарының түзілуі салдарынан лай пайда болу температурасы.

Мұнайдың физикалық-химилық қасиеттерін анықтау. Тығыздық- бұлмұнай және мұнай өнімдерінің сапасын анықтаудағы маңызды және кеңінен қолданылатын көрсеткіштердің бірі.Тығызыдық белгілі бір температурада көлем бірлігі массасы ретінде анықталады және кг/м3 , г/см3 өлшенеді. Іс жүзінде көбінесе өлшем бірліксіз шама – салыстырмалы тығыздық та бар. Мұнайдың салысьырмалы тығыздығын (ᵽ) 20 градус температурада анықтау қалыптасқан.Басқа темп-да анықталған тығыздық шамасын 20 градус темп-ға аудару үшін Менделеев теңдеуін пайд. ᵽ₄ͭ= ᵽ₄²ᵒ- а(t-20)Мұндағыᵽ₄²ᵒ мұнай өнімінің 20С темп-ғы салыстырмалы тығыздығы, ᵽ₄ͭ мұнай өнімінің t ғы салыстырмалы тығыздығы , а 1С темп-ға түзету коэф. Мұнайдың тығыздығын ареометрмен ,Мор Вестфаль таразының көмегімен немесе дәлдігі біршама жоғары пикнометрмен анықтауға болады. Молекулалық массасы.Бірнеше құрамнан тұратын мұнайды талдау үшін қолданылады.Мұнай фракцияларының қайнау температурасы артқан сайын олардың молекулалық массасы90-нан 480-ге дейін өседі.Осығын байланысты Б.М. Воинов м фр-ң молекулалық мас (М) анақтауды теңдеу ұсынды: М=a+bt+ct² t- фракцияның орташа молекулалық қайнау температурасы. M= 60+3tорт.м+0,001tортм парфинлер ушин. Тұтқырлық. Сыртқы күштердің әсерінен бөлшектерінің орын ауыстыруына қарсы тұратын сұйықтықтардың қасиеті.Басқа сипаттамалар сияқты тұтқырлық химиялық құрамына байланысты.Динамикалық және кинематикалық Тұтқырлықты капилярмен жабдықталған арнайы шыныдан жасалған вискозимерлерде анықтайды. Шартты тұт-ты металлдан жасалған вискозиметрлермен ан-ды.

Мұнайдың фракциялық және топтық құрамы: Мұнайлардың тауарлық сапасы және фракциялық құрамын оларды зертханалық айдау жолымен анықтайды. Мұнайдағы жекеленген фракциялардың белгілі-бір температура аралықтарында пайыздық мөлшері мұнайдың фракциялық құрамын сипаттайды. Мұнайдың фракциялық құрамы.  Қайнау температурасы Фракциялар Молекуладағы көміртек атомдарының мөлшері  32 ͦC төмен Көмірсутекті газдар 1-4  32-105 ͦC Бензин 5-12  105-160 ͦC Нафта (лигроин) 8-14  160-230 ͦC Керосин 12-18  230-430 ͦC Газойль 14-20  430 ͦC жоғары Мазут 20-45

Реакцияны жалғастыр: CH₃Cl + Cl₂ СН₂Сl₂ + HCl