Дәріс № 1. Бақ тілі мен стилі пәнінің мақсаты мен міндеттері

1. Баспасөз тілінің жалпы мәселелері

2. Баспасөз тілі – жазба тіл. Әдеби тіл. Тілдік норма

3. Жалпыхалықтық тіл және оның формалары

Баспасөз тілінің жалпы мәселелері

БАҚ тілі мен стилі пәнінің мақсаты: Баспасөз – қай заманда болса да қай кезеңде де қоғамға қызмет ететін өзіндік рөлі бар ақпараттар ағыны. Ал қазіргідей әлемдік ақпарат жүйесінде ең алдымен баспасөздің жеделдігі, нақтылығы, мазмұндағы, дәлділігі басты рөл атқарады. Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты оқиғалар туралы дер кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым, уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды. Халыққа болған оқиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым, сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағлұматтар да жинайды, сөйтіп уақыт өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымдарға қызмет етіп, оқиғалардың кейбір қырларын ашуға көмектеседі. Осы ретте, баспасөз тілін зерттеу мәселесі, тарихына зер сала отырып мәтін лингвистикасына тигізер әсерін қарастыру - «ХХ ғасырдағы баспасөз тілі» курсының негізгі мақсатын айқындайды.

Міндеттері: Қазақ баспасөзінің даму, зерттелу тарихына қысқаша шолу жасау;

• Қарастырып отырған кезеңдегі қазақ баспасөзі, баспасөз тілінің дамуына әсер еткен факторларды анықтау;

• Қазақ баспасөзі лексикасын тақырыптық-семантикалық топтарға бөліп қарастыру;

• Қазақ баспасөзі лексикасының жасалу тәсілдерін анықтау;

• Қазақ баспасөзндегі әдеби тілдің қызметін кеңейтіп, тіл мәдениетін арттырудағы рөлін анықтау.

Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында бұқаралық ақпарат құралдарының (БАҚ) ролі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының арасында теледидардың, баспасөздің қызметі қоғам үшін өлшеусіз екені белгілі. Себебі, теледидар арқылы берілетін бағдарламалар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса отырып, сан мыңдаған көрермендермен тікелей жүздесіп, оның рухани ой санасына қозғау салып зор ықпал етеді. Яғни, тележурналистер теледидар хабарлары арқылы өмірдегі құбылыстарға баға бере отырып, оларға талдау жасайды, кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал етеді, бұл ретте баспасөздің де маңызы зор. Демек, бұқаралық ақпарат құралдарының ақпарат тарату көзі ғана емес, күн өткен сайын халықтың, мемлекеттің саяси, қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады. Халықтың күнделікті өмірімен етене араласа өмір сүріп келе жатқан теледидар көрермендерін ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші, демократиялық үрдістер мен жариялықты қалыптастырушы негізгі фактор деп айтуымызға болады. Сондықтан да уақытпен бірге өзгеру, жаңарулар үстіндегі теледидардың атқаратын функциялары мен принциптеріне, хабарлардың түрі мен көлемі, жанр түрлеріне талапқа сай ұстанымдар қажет. Баспасөз үшін қойылатын талаптар орасан зор. Қазіргі қоғамда ақпарат жеткізу құралдарының негізгілерінің бірі – баспасөз болып табылады. Яғни, белгілі бір мемлекетте теледидар болсын, баспасөз болсын сол елде өмір сүретін халқына нақты, терең зерттеліп талданған ақпараттарды беріп өз көзқарастарын жеткізуі тиіс. Бұл жөнінде еліміздің президенті: «Бізде телевизия мен радио қазіргі техникалық дәрежеге ие болып, тез дамып келеді. Олар информацияның біздің адамгершілік байлықтарымыз бен мәдениетімізді насихаттау мен арттырудың әмбебап құралы ретінде өмірге берік енеді. Теледидар құрылымдық-функционалдық аспект. ХХ ғасыр-автомобиль, компьютер атом ядросының азайтылған, космостық кеңістіктің игерілген ғасыры. Шындығында жоғарыда аталған ғылыми техникалық революцияның көптеген жетістігінің бірде-бір бүкіл адамзат тұрмысының ұғымына тез сіңген жоқ. Оның түбегейлі дамуына да әсер еткен жоқ. Ал теледидар көрсетілімі яғни көпшілікке арналған бұл жаңалық бірден адамзатты баурап алды. Мұнда жақсылық жағына қарай өзгеріс жасалғаны анық байқалып тұр».

Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз ғылым мен техниканың дамып-жетілген кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бүгінгі бұқаралық ақпараттарды тарату құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кездегі бұқаралық ақпарат құралдарының оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды-теледидар, деректі кино) болып үшке бөлінеді. бұлар бір бірінен тек коммуникативті құрылымдарымен ғана ерекшелінеді, ал функционалдық құрылымдары бір-біріне ұқсас. Бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды БАҚ құралдарының бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары-радио, телевизия, газет болса осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі лингвистикалық тұрғыдан ең көп зерттелген сала деп мерзімді басылымдар тілін айтуға болады. Мұның себебі БАҚ құралдарының ішінде қоғам өміріне алғаш енген насихат құралы осы мерзімді басылым. Бұл құбылыс қоғамдағы ғылыми-техникалық революцияның даму тарихына тәуелді. Себебі, қоғам өмірінде алғаш насихат құралдарының қарапайым түрлері пайда болса, біртіндеп олар күрделеніп ақпарат таратудың электронды түрлері радио мен теледидар пайда болды. Ал ақпарат тарату құралдарынан зерттелу жағынан кенже қалып келе жатқан сала ретінде радио мен теледидар тілін айтуымызға болады. Әйтсе де бұл салалардың тіліне лингвистикалық тұрғыдан ғылыми зерттеу жұмыстары болмады деп айтуға болмайды. Қазақ тілінде теледидар тілін арнайы зерттеп жазылған лингвистикалық зерттеу болмағанымен қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың тіл білімінің телебағдарламаларға байланысты біраз мәселелерін қозғайтын мақалаларын баспасөз беттеріне кездестіріп келеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі теледидар хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90-жылдардың екінші жартысынан бері қарай көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі қарапайым халық өміріне электронды ақпарат құралдарының жақын енуі дәл осы кезбен тұспа-тұс келеді. Екіншіден 20-ғасырдың 90-жылдарынан кейінгі еліміздің егеменді мемлекет болуымен байланысты, ұлттық тіліміздің мемлекеттік мәртебе алуы, себеп болды. Яғни жас мемлекетімізге ұлттық таным, ұлттық көзқарас қалыптастыру үшін төл тілімізде мемлекет саясатын дұрыс бағытқа бұратын ұлттық арналар қажет болды. Ал бұл қоғамда аса маңызды қатынас құралы тіл арқылы, тілдің халықты ақпаратпен қамтамасыз ететін БАҚ-тағы ең пәрменді ақпарат құралы теледидар арқылы жүзеге асатын еді.

Теледидар тілінің зерттелу тарихын айтпастан бұрын біз мерзімді басылым тілінің зерттелуіне тоқталмай кете алмаймыз. Себебі, бұл ақпарат тарату құралдарының бірінші баспалдағы. Яғни, ақпарат таратудың кейінгі құралдары болып табылатын радио мен теледидар тіліндегі ерекшеліктер, сөз қолданыстар осы мерзімді басылымның тіліне негізделіп жасалып отырады. Бірақ бұл жерде біз мерзімді басылым мен электронды ақпарат құралдарының тілі бірыңғай деген ойдан аулақпыз. Олардың қолданыс мүмкіншілігінен, уақытқа тәуелділігінен тілді қолдану ерекшелігі туындап отырады. Мәселен баспасөз бетінде белгілі бір оқиғаға байланысты нақты мақала берілсе, теледидар мен радиода айтылатын ол мәселе берілетін жаңалықтың белгілі бір ғана бөлшегі болуы мүмкін. Сондықтан ол газет бетіндегі мақаладай жан-жақты тиянақтап айтыла алмай ақпарат ретінде ғана беріліп өтуі мүмкін. Мерзімді басылым тілін зерттеуге арналған еңбектерге тоқталатын болсақ лингвист ғалымдар арасында қазақ баспасөзінің тілін алғаш зерттеп еңбек жазған Н.Қарашева болды. Ғалымның ғылыми еңбегінде «Айқап» журналының тілінің грамматикалық ерекшелігіне тоқталды. Бұдан кейінгі баспасөз тілін зерттеуге арналған еңбектерден Б.Әбілқасымовтың әдеби тілді зерттеуге қатысты жазылып, газет тілінің фонетикалық-орфографиялық жүйесіне, грамматикалық ерекшеліктері барынша жан-жақты қамтылып, талданған еңбегін атауға болады. Бұдан кейінгі тіл біліміндегі мерзімді басылым тілін зерттеуге арналған ғылыми сүбелі еңбек ретінде С.Исаевтың 20-ғасырдың 20 жылдарындағы мерзімді баспасөз тілін грамматикалық тұрғыдан олардың жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін аша отырып талдаған әрі тіл мәдениеті мәселелері қамтылған еңбегін танимыз. Сондай-ақ, А.Алдашева «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» (1991) атты кандидаттық диссертациясында 1970-1990 жж. қолданыстарға шолу жасайды.Бұдан кейінгі газет тіліндегі жаңа қолданыстарды талдауға арналған зерттеу ретінде зерттеуші Қ.Қадырқұловтың еңбегі екенін айтуға болады .

Жекелеген газеттер бойынша «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы жүйелеген Б.Момынованы атасақ, О.Бүркітовтың «Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі» (Алматы, 1996) атты кандидаттық диссертациясын әдеби тіліміздің стильдік тармағына арналған жаңаша бағыттағы еңбек деп айта аламыз . Қазақ тілді газеттердің құрылымы мен жүйесіне арналып жазылған Б.Момынованың «Газет лексикасы» (жүйесі мен құрылымы) атты еңбегі газет құрылымын жаңаша зерттеген докторлық диссертация екенін айта кеткеніміз жөн .

Баспасөз беттеріндегі телехабарлар жөніндегі берілген хабарлардың барлығының дерлік қозғаған мәселелері көгілдір экраннан берілетін хабарлардың тіл тазалығын қамтамасыз ету мәселесі. Мәселен осы мәселе төңірегінде бірнеше жылдар мақала жазып келе жатқан М.Серғалиев «Ой мен сөздің жарасымы» секілді т.б. мақалаларында телебағдарламаны халыққа жеткізуші дикторлардыңтілін шұбарлап сөйлеу, сөзді орынсыз қолдану мәселелеріне сын айтады. Тіл мәдениетін университет студенттеріне оқытудың мәнісін сөз ете отырып М.Серғалиев жаңа сөздердің ең көрінетін орны газет-журнлдар мен радио-теледидар екенін айта келе «Солай бола тұра, радио тілі, телевизия тілі дейтін мәселелер тасада қалып келе жатыр. Саусақпен санарлық газет мақалалары бұл олқылықты тіптен толтыра алмайды, әлі бұл тұрғыдан теориялық та, практикалық мәні бар жайлар толып жатыр. Ондағы жылдар бойы жинақталған материалдар негізінде радио тілінің де, телевизия тілінің де теориясын жасайтын да мезгіл жетті» - деп теледидар тілінің зерттелуге зәру екендігін меңзейтін пікір тудырады.Тележурналистердің экраннан берілетін сөзі жөніндегі ойлары мен баспасөз беттерінде жиі көрініп жүрген белсенді авторлардың бірі С.Шүкірұлының «Біз қалай сөйлейміз?» т.б. мақалалары да тіл тазалығы мәселелерін көтереді. Тілші А.Тасымов көгілдір экраннан берілетін жаңалықтар халыққа жеткізуші дикторлардың тіліндегі жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданылуын сынға алса, Р.Сыздықова, Қ.Ниеталиева сынды ғалымдар теледидар радио хабарлары тілін тіл мәдениеті тұрғысынан қарастырады.

Осылайша БАҚ тілінің тазалығы, оның тіл нормаларын дұрыс қолдану мәселесі тілшілеріміздің күнделікті үздіксіз алаңдатып келе жатқаны баспа беттеріндегі үздіксіз мақалалардың жазылып келуінен көруімізге болады. Еліміздің Елордасы Астана қаласында 1999 жылы болып өткен Республикалық ғылыми-практикалық конференцияда терминолог ғалым Ш.Құрманбайұлы Қазақ баспасөзінің терминологияны қалыптастырудағы роліне тоқтала отырып өз мақаласында бұқаралық ақпарат құралдарын терминология саласындағы проблемаларды көтеруде ат салысатын қоғамдық-саяси орган дей келе баспасөз беттерінде, телерадио арналарда журналистер тарапынан жіберіліп жататын үлкенді-кішілі кемшіліктер терминологияны жетілдіру бағытындағы жұмыстарға нұқсан келтіретінін ескерте келе «Хабар» арнасынан берілетін спорт шолушысы А.Сейтхановтың тіліндегі терминдерді қолдану олқылықтарын мысал ретінде атап өтеді.

1997 жылдың 21 мамыры күні Алматы қаласында өткен Қазақ терминологиясын қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияда тележурналистердің тілі туралы біршама мақалалар беріледі. Қазақстан Республикасының Мәдениет вице-министрі Б.Тілеухан осы аталған конференцияда өзінің «Бұқаралық ақпарат құралдары және тіл мәдениеті» атты мақаласында теледидар бағдарламаларында тележурналистердің тілді дұрыс пайдаланбауының салдарынан тіл мәдениетінің бұзылуы қазіргі теледидар тілінде көп кездесетіндігін атай отырып бұл мәселелердің шешілуі үшін хабар мәтіндерінің тіліне шолу жасайтын құрылым болуы қажет, егер ол болса оны жетілдіріп, күшейтіле түскені дұрыс дегенді айтады. Сонымен қатар Б.Тілеуханов аталған баяндамасында қазақ тілі мен электронды ақпарат тілі арасында туындап жатқан олқылықтардың орнын толтыру үшін «диктор мәртебесі» болу керектігіне, әр хабарды жүргізу үшін ондағы бағдарламаның жанр тіліне көңіл бөлу керектігі жөніндегі мәселелерге тоқталады.

М.Серғалиев осы жоғарыда аталған конференцияда «Телехабарлар тілінің лексикасы және тіл мәдениеті» атты баяндама жасап қазіргі телекөрсетілімдердің дені көңіл толтырарлық дәрежеге көтерілгенін айтып өтеді. Аталған конференцияда «Терминология және тілдік норма» деп аталатын баяндамасында тілші ғалым Нұргелді Уәлиев сыртқы күштің әсеріне болып жатқан сөздік құрамдағы «жылжулар», «ығысулар», «жаңғыру» мен «жаңарулар», тәрізді құбылыстардың қарқын алуы тілдік ұжымның ой-санасындағы өзгерістердің объективтенуі (көрінісі) деуге болады. Әр саладағы мамандар телекамера, микрофон алдында сөйлеп жатады. Газет, журнал бағаналарында да сала мамандары тұрақты субъектіге айналды. Бұрын кеңестік дәуірде, олар бұқаралық ақпарат құралдарында сөз субъектісі болудан гөрі, сөз объектісі ретінде көбірек көрінетін – деген түйіндермен өз мақаласында қорытынды жасайды.

Теледидар тіліне қатысты бұдан кейінгі мақалалар Алматы қаласында 1997 жылдың 21 мамыры күні Алматы қаласында өткен «Қазақ терминологиясын қалыптастырудағы ғылыми-әдістемелік негіздері» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияда бірқатар тіл жанашырлары БАҚ тіліне қатысты біраз проблемаларды көтерді. Тіл жанашырларының осы аталған конференцияда жасаған баяндамалары БАҚ пен қазақ тіліне қатысты мәселелерді әр түрлі тіл қабаттарына байланысты қарастырады. Біз жоғарыда БАҚ тілінің жалпы зерттелуіне тоқталып өте отырып олардың зерттелуінің бірқалыпты емес екендігіне, яғни тіл білімінде «газет тілі» ұғымы жан-жақты зерттеліп келе жатқан ұғым десек, радио тілі мен теледидар тілі жөнінде бұлай айта алмаймыз, себебі кейінгі аталған бұл екі саланың тілін арнайы зерттеген толық ғылыми еңбек қазақ тіл білімінде жоқ деп айтуымызға болады. Сондықтан теледидар тілі мен радио тілінің, газет тілінің ерекшелігін арнайы зерттеу нысаны етіп алу қазақ тіл білімінде жаңаша ғылыми зерттеу арнасын тудырады деген пікірдеміз.

Баспасөз тілі – жазба тіл. Әдеби тіл.

Қазақтың әдеби тілі және баспасөз тілі жөнінде көрнекті зерттеуші, ғалым Қ.Жұбанов: «Қазақ әдеби тілін зерттеу жұмыстары көбінесе Абай, Ыбырайдың тіл ерекшеліктеріне, жазба әдеби тілді қалыптастырудағы қызметтеріне байланысты болған. Қазақ әдеби тілін демократиялық бағытта қалыптастыруда зор еңбек сіңірген Абай мен Ыбырай қазақ жазба әдеби тілінің негізін қалаушы деп таныдық», - дей келе, одан әрі, - «1936 жылы жарық көрген «Абай – қазақ әдебиетінің классигі» деген еңбекте әдеби тілдің пайда болуындағы Абайдың ролі дұрыс көрсетілген болатын. «Абай ... әдебиет тілін тазартып, қазақ тілінің бар байлығын іске асыруға жол ашып, жазба әдебиет тілінің іргесін қалады», - деп ойын дамытады. Ал, ғалым С.Аманжолов болса: «Нақтылығы әдеби тіл дегеніміз көркем әдебиеттің тілі ғана емес, ол – ғылымның барлық саласын қамтитын, халыққа өнер-білім беретін, тәлім-тәрбие үйрететін баспасөздік тілі», - дегенді айтады. 

Ал қос ғалымның осы ойын зерттеуші С.Исаев: «Баспасөз тілі – жазба тіл. Қай дәуірде болмасын мерзімді баспасөз өзі қызмет ететін халықтың тілін пайдаланып қана қоймайды, оның байып, дамып отыруына әсер-ықпалын тигізіп отырады. Мысалы, бір номерінде жалпыхалықтық тілдің сөз байлығы терең пайдаланыла алмайды. Демек, жалпыхалықтық тілдің баспасөзде қолданылуы кейде бір қарағанда сезіле бермейтін тілдік элементтерді таңдап алумен астасып жатады», немесе «Қазақтың мерзімді баспасөз тілі бірден туып, қалыптасып кеткен жоқ. Мерзімді баспасөз тілінің тууы қазақ тілінде газет, журналдардың алғаш дүниеге келе бастауымен тығыз байланысты болса да, одан бұрынғы және сол кездегі жазба тіл, жалпыхалықтық тілдің нормаларынан ауытқып кете қоймайды» - деп нақтылай түседі. 

Осыдан барып біздер баспасөздің тілі де сол жалпыхалықтық тілдің негізінде дамып, көрініс табатын сала екендігін байқаймыз. Яғни, жалпыхалықтық тілдің сөздік қорын, лексикалық жеке сөздерін ұғынып, өз дәрежесіне сай қолданылуын басапсөздің тілі дейміз. Сондықтан жатық, тартымды, оқырманына түсінікті, жеңіл оқылатын етіп жазу – баспасөздің тілі болып есептеледі. 

Мәселен, кейбір газеттердің тілі жатық екен дейміз. Мұның өзі олардың тілдік қоры жақсы пайдалана алатындығының белгісі, ол үшін біздер ауыз әдебиетімізді, тарихымызды бес саусағымыздай жақсы білумен қатар, түрлі сөздіктерді көркем әдебиеттерді де көп оқуымыз керек. Бізде «Тілге жарымаған журналист, бізге жарымаған етікшіге тең» деген қанатты сөз бар. Яғни, бұл жазушының немесе журналистің тілі шұрайлы, сөздік қоры мол болуы керек дегенді меңзейді әрі қалам иесінен, автордан осыны талап етеді. Қалай болғанда неғұрлым мол, шұрайлы болса, сөз өнеріндегі мазмұнды шығарма халыққа қажет рухани байлық екендігіне дау жоқ. 

Әдеби тіл - жалпы халықтық тілдің белгілі жүйеге түскен, жазу дәстүрі мен әр түрлі жазба және ауызша әдебиеттің негізінде қалыптасқан тұрақты, орныққан қалыптары, стильдік-жанрлық тармақтары бар, сол тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ, түсінікті.

Әдеби тілдің жүйелік сипат алып, тұрақты нормаланып қалыптасуында, сұрыпталып, икемделіп, жетіле түсуінде, жанрлық-стильдік тармақтарының қалыптасып, дамуында жазба әдебиеттің алатын орны ерекше. Бірақ Әдеби тіл деген ұғымды, бір жағынан, тек жазба әдебиетпен байланыстырып, жазба тілмен балама деп тану, екінші жағынан, Әдеби тіл тарихын сол халықтың қоғамдық, әлеум., экон., мәдени тарихынан бөліп алып, соның нәтижесінде жазуы болмаған я кеш дамыған халықтың, бай ауыз әдебиеті, ауызша тарап келген әр жанрдағы халықтық әдебиеті болса да, Әдеби тілі жоқ, я болмаса кеш қалыптасқан деген үзіледі-кесілді пікір айту шындыққа жанасымды бола бермейді. Әдеби тіл тек жазба әдебиет негізінде ғана қалыптасып, дамып қоймайды, бұл процесте, мыс., қазақтың шешендік сөздерінің, ақын-жырлаулар шығармашылығының, айтыс ақындарының, лиро-эпик., батырлар жырларының, жалпы ауызша әдебиет түрлерінің де өз орындары бар. Оның үстініне Әдеби тілдің орфогр. нормасымен бірге орфоэп. та нормасы бар екенін мойындасақ, ауызша әдебиеттің те Әдеби тілді қалыптастырып, дамытуда орны бар екенін байқаймыз. Сондықтан, біріншіден, Әдеби тіл деген ұғым мен жазба тіл, жазба әдебиет тілі деген ұғымдар бір-бірімен қарым-қатынасты, байланысты болып келгенмен, тепе-тең, бір емес, екіншіден, жазба тіл әдебиліктің бірден-бір негізгі критериі, мәнді қасиеті бола алмайды, ол тек Әдеби тілдің даму дәрежесінің көрсеткіші, демек, жазба тіл мен ауыз екі тіл жалпы тілдің, соның ішінде Әдеби тілдің өмір сүру формасы болып табылады. Сол сияқты Әдеби тілді стильдік-жанрлық тармақтары бар деген белгі де әдебиліктің емес, Әдеби тілдің даму дәрежесінің сапалық көрсеткіші. Тілдің әдебилігінің мәнді сипаты, бірден-бір көрсеткіші — халықтың белгілі кезеңдегі қоғамдық, рухани, мәдени өмірінің құралы бола алуы, халықтың рухани байлығын, сөз өнерін жеткізудің, мәдени талап-тілектің қоғамдық көрінісі, құралы мен оны іске асырудың амалы бола алуы. Осындай міндетті атқаратын тіл ғана Әдеби тіл болмақ. Сонда ғана ол жалпы халықтық тіл деген ұғымнан өзінің жүйелілігімен, тұрақты нормалылығымен, сұрыпталып, өңделген қасиеттерімен, даму сатысының жоғары дәрежесімен, қоғамдық қызметінің айқындылығымен, сан алуандығымен ерекшеліне алады және өзі қызмет ететін халықтың қоғамдық даму тарихымен, саяси-әлеум.,экономика, мәдени ерекшеліктерімен байланысты әр түрлі формада өмір сүруге икемделеді.

Әдеби тілдің қоғамдағы басты қызметі — адамдар арасындағы қатынас құралы болу. Сондықтан жалпы тіл атаулыға тән қасиет-коммуникативтік қызмет Ә. т-ге де тән. Әдеби тіл арқылы айтушының, жазып қалдырған адамның ойын, пікірін ұғамыз, сұрағына жауап береміз. Ә. т. арқылы өзіміз көзбен көрмеген оқиға туралы мағлұмат аламыз. Яғни пікір алысу, ой жеткізу, адамдардың бір-бірімен ұғысуы, білмегенді білу, білім, тәлім-тәрбие, тағлым алу Ә. т-дің осы коммуникативтік қызметі арқылы жүзеге асады. Бірақ Әдеби тілдің коммуникативтік қызметі адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының басқа түрлерінен қалыптасқан белгілі тіл заңдылықтары, тілдік элементтер жүйесінің құралдық, құрылымдық, қолданыстық жағынан тұрақты нормаларының болуы арқылы ажырытылады. Мыс., ойды білдірудің ең кіші тілдік бөлшегі сөйлем болса, ол белгілі тәртіппен орналасқан, белгілі тұлғалар арқылы грамматик. байланысқа түскен, мағыналары сәйкес сөздерден, ал сөздер дәл сол сияқты морфемалар мен дыбыстардан тұрады, сөйтіп сөйлем жүйелі құрылым құрайды да, ерекше коммуникативтік қызмет атқарады. Сол арқылы қате құрылған сөйлемді, орынсыз қолданылған жеке сөзді, сәйкессіз тіркестерді, кейбір дыбыстық ауытқуларды тауып, анықтай аламыз. Сонымен бірге Ә. тіл арқылы белгілі бір оқиғаны оқушыға жеткізіп қана қоймай, сезіміне әсер етуге де болады, яғни оқушысын бірде күлдіріп, рахаттандырып, көңіліне нұр сеуіп, өсіреді, бірде жылатып, көңілін күйдіріп, қайғыртады. Бұл — Әдеби тілдің экспрессивтік-эстетик. қызметі болып табылады.  Әдеби тілдің қалыптасу жолын нақты көрсете алатын ерекшеліктерге назар аударсақ, әр түрлі Әдеби тілдер арасындағы ұқсастықтар мен ортақ сипаттарды байқауға болады. Солардың негізінде Әдеби тілдің қалыптасуының негізгі үш жолын көрсетуге болады:

1. Әдеби тіл белгілі халықтың бір ғана тобы сөйлейтін бір диалектісінің негізінде қалыптасады. Ондайға бұл диалектінің не геогр., не экон., не лингвистика, не тектік-этник., не мәдени дәрежесі т.б. жағынан артықшылығы болады. Орыс Әдеби тіл Мәскеу диалектісінің, татар Әдеби тіл Қазан (орта) диалектісінің негізінде қалыптасты деген қорытынды осындай ерекшеліктерге сүйенеді.

2. Әдеби тіл кейде сол халықтың өз ана тілі емес, бөтен халықтың тілі болуы да мүмкін. Бөтен тілдің әдеби тіл болуы сол халықтың тәуелсіздігінің жоқтығымен, басқа бір елге бағынышты болуымен, мәдениетінің мешеу қалуымен байланысты. Кейде ондай әдеби тіл ол халық үшін белгілі бір мерзім ішінде өмір сүріп, кейін ол қасиетінен айрылып қалуы мүмкін, немесе жергілікті халық тілімен қатар өмір сүріп, көбіне тек ресми әдеби тіл шеңберінде қалып та қояды, немесе жергілікті халық тілімен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде әр түрлі өзгерістерге ұшырауы да ықтимал.

3. Көп жағдайда әдеби тіл сол халықтың бар болса барлық, я бірнеше диалектісінің негізінде немесе жалпы халықтық тілінің негізінде, сол сияқты сөйлеу тілі мен бай ауыз әдебиетінің дәстүрінде қалыптасады. Қазақ әдеби тілі, соңғы кезде тіл мамандарының көрсетуінше, жалпы халықтық тілдің негізінде қалыптасты деп саналады.

Жалпыхалықтық тіл және оның формалары. Тіл – қоғамдық құбылыс. Тілдің даму тарихы қоғамдық өмірмен тығыз байланысты. Тіл қоғам өмірімен бірге жасап, бірге дамиды. Қатынас құралы болып саналатын тілдің адам қоғамында алатын орны ерекше зор. Қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынасы олардың бәріне бірдей түсінікті ортақ тіл арқылы жасалады. Ол ортақ тіл жалпы халықтық тіл деп аталады.

Қолданылу ерекшелігіне қарай жалпы халықтық тілдің ауызша және жазбаша түрлері болады. Мұнда ескертетін бір жай : «ауызша», «сөйлеу тілі» мен «жазбаша» және «кітаби» дегендерді бір-бірімен мағыналас деп қарауға болмайды. Сондай-ақ тіл мен сөздің де өз алдына жеке ұғымдар екенін ескерген жөн. Тіл мен сөз әрқашанда диалектикалық бірлікте қаралады. Тіл мен сөзді бір-бірінен бөліп ажырату үшін, ең алдымен тілдің қандай элементтерден тұратынына көңіл аударған жөн. Тіл құрайтын элементтер: морфема, сөз, сөз тіркесі және сөйлем. Бұларды тіл жүйесі деп те атайды. Тіл жүйесінсіз сөйлеу де болмайды. Осы арқылы адамдар өзара пікір алысады. Сөз тұтас бірліктер танылып қабылданады. Сөз ауызша және жазбаша болып бөлінеді.

Ауызша сөйлеуде әр түрлі сазды үн шығады, яғни адамдар айтайын деген ойын бір-біріне үнді тіл арқылы жеткізеді. Сөйлеуде есту сезімі қатысады. Ауызша сөйлеу интонациялық құбылмалылыққа өте бейім тұрады. Ол тілге әр түрлі мәнерлік, әуезділік сипат береді. Интонация деген ұғымға сөйлеу темпі, сөйлеу сазы, дауыстың құбылуы, екпін т.б. сияқтылар енеді.

Жазбашада бұл көрсетілген ерекшеліктер болмайды. Өйткені, онда ой қағазға жазылып жеткізіледі. Яғни жазу тілдің, көзге көрінетін белгілері/дыбыс құрамы, сөз тіркесі/ арқылы адам ойын жеткізу тәсілі ғана.

Жазбашада ой тілдің көзге көрінетін белгілері қағазға жазылып жеткізілетін болғандықтан, онда ауызша сөйлеудегідей әңгімелесушінің қатысып отыруы шарт емес.

Сонымен жазу – ол белгілі бір мәтін. Бұл түрлі текстер /газет, журнал, кітаптардағы материалдар/ әр жай, күйді білдіріп хабарлайды. Ал, хабар – тіл фактісі. Сөйлеуде де, жазуда да тіл жүйесі пайдаланылады. Оларға дыбыс құрамы, сөз тіркесі және сөйлем жатады. Сондықтан сөйлеу де, жазу да – тіл фактісі болып есептелінеді.

Тіл – қоғам өмірінде адамдардың өзара пікірлесу, түсінісу қызмет атқарады. Тіл оймен тығыз байланысты. Сондықтан тілді оймен байланысты өткір құрал ретінде жұмсай білу үшін оның даму заңдылығына, қазіргі жағдайына, байлығына, негізгі қағидаларына қанық болу керек. Халықтың тіл қазынасын меңгеру, тілді өткір құрал ретінде ұстарта білу – үлкен өнер. Әрбір мәдениетті кісі сол өнерді үйренуге, тіл мәдениетін арттыруға талпынады.

Әдетте мәдениет – қоғамның оқу – білім, ғылым, өнер тағы басқа рухани табыстарының жиынтығы деп білеміз. Тіл оған жатпайды, бірақ мәдениеттің елеулі формасы деп есептелінеді. Осы орайда оның мәдениетті дамыту қызметі ерекше болады. Тіл мәдениеті деген ұғым тілдің мәдениетке қатысты екенін аңғартпайды, тілдік тәсілдердің кемелдену, ширау, жүйелену дәрежесінің қандай екенін меңзейді. Сондықтан сөйлеудегі, жазудағы тіл жұмсаудың өнегелі үлгілері, сауаттылық, айқын ойлылық, ізеттілік тіл мәдениеті дегенге енеді.

Тіл мәдениеті үшін күрес, сайып келгенде, тіл тазалығы, ой дәлдігі үшін күрес. Ал «тіл тазалығы үшін, мағына дәлдігі үшін, тіл өткірлігі үшін күрес – мәдениет құралы үшін күрес», - деген болатын М.Горький. – Бұл құрал неғұрлым өткір болса, ол солғұрлым нысанаға дәл тиіп, ол солғұрлым жеңімпаз болмақ». Халықты тіл мәдениетіне үйрететін баспасөзге аса жауапты міндеттер жүктеледі. Баспасөздің бұл міндеттерді абыроймен орындап, әдеби тілді дамытуға, тіл мәдениетін арттыруға елеулі үлес қосқанын жақсы білеміз. Әсіресе халықпен күн сайын, сағат сайын тілдесіп отырған республикалық, облыстық газеттердің осы тұстағы қызметі ерекше.

Алайда, кейде баспасөз бетінде, жеке кісілердің сөзінде жазуында тіл мүкістігі, тіл мәдениетінің ақауы байқалып жүр. Тіл орашолақтығы бара-бара «тіл ауруына» айналуы мүмкін. Сондықтан сөйлеуде, жазуда кездесетін кемшіліктерді дер кезінде қоғам тезіне салып отыру керек деп білеміз.Мәдениетті кісілер тосырқап қарайтын, әдеби тілдің қалыптаса түсуіне, тіл мәдениетіне нұқсан келтіретін кемшіліктер аз емес. Олардың бастылары мыналар:

1.Орфографиялық қателер. Қазақ халқының жазу мәдениетін жақсарту мақсатында алфавит пен орфографияға бірнеше рет /1929 жылы латын алфавитіне, 1940 жылы орыс графикасына негізделген алфавитке көшу жөнінде/ реформа жасалды. 1957 жылы әріптердің алфавит тәртібі жөнделіп, рофография ережелеріне біраз өзгерістер енгізілді. Соның нәтижесінде жазуымыз әлдеқайда жөнге келіп, халықтың сауаттылығы артты, ресми түрде қабылданған орфографиялық ережелер бойынша жазу дәстүрге айналып келеді. Алайда кітаптарда, газет-журналдарда сөздерді қате жазу жиі кездеседі. Әсіресе біріккен, дублет сөздерді жазуда бірізділік жоқ. Ондайды жөнге салатын орфографиялық сөздіктердің де кемшіліктері аз емес. Біздің баспасөзіміз бір сөзді бірнеше құбылтып, мысалы, қадірлі, қадырлы, кәдірлі деп, ақиқат, ахиқат деп, педогогтік, педагогтық деп түрлендіріп жаза береді. Біріккен сөздерді жазудағы алақұлалаықтан аяқ алып жүре алмайсың. Мұндайға жұрттың көзі үйреніп, жаман әдетке айналып барады.

2. Орфоэпиялық қателер. Әдеби тіл сөйлеу тілінен нәр алып дамиды да, керісінше, сөйлеу тіліне ықпалын тигізеді. Мәдениетті ккісілер елдегі қарапайым кісілерше сөйлегенде де, әдеби тілдің нормаларына бой ұра, әдеби тілдің тұрқын бұзбай сөйлеуге тырысады. Осы бағыт жалпы халықтық дәстүрге айналып, жұрт әдеби тілде сөйлейтін болады. Қазақ тілінде осы процесс жүріп жатыр. Бірақ сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу талабы ескерілмей, елеусіз қалып келеді.Сондықтан сөздердің айтылуындағы алақұлалық басым.Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек.

3.Стильдік қателер. Сөйлеуде де, жазуда да нысанамыз – ой дәлдігі болмақ. Қолына қалам ұстаған кісі өз ойын қағазға түсіргісі келсе, соны қалай жазсам екен деп ойланады. Бұл оның өз ойына лайық сөз іздеп, сөйлем құрудың жолын қарастырғаны. Тілде бар мыңдаған сөздерден дәл сол ойға лайық сөз талғап, оны басқа сөздермен тіркестіріп, сөйлемді дұрыс құру оңай жұмыс емес. Кісі оқу, үйрену, жаттығу арқылы ойын емін – еркін, әрі дұрыс жазуға төселеді. Соның өзінде құнтты, ұқыпты болу керек.

Жарыққа шыққан кейбір кітаптар мен газет- журналдардан кейде білместіктен, кейде ұқыпсыздықтан жіберілген стильдік қателер көп кездеседі; сөздерді орынсыз қолдану, дұрыс тіркестірмеу, сөйлемдерді дұрыс құрастыра алмау сияқтылар да – сауатсыздықтың белгісі. Сөздегі алақұлалық жергілікті ерекшелікті /диалектизмді/ көп қолданудан болады. Қазақ халқының әдеби тілі белгілі дилект негізінде емес, жалпы халық тілінің түрлі говорлары қатысуымен жасалғандықтан, әне жердің сөзі неғып жүр, мына жердің сөзі кімге керек?... деуге болмайды. Бірақ соларды тыңдап, талғап керекті жерінде қолданудың орнына оларды беталды қаптата беру байқалады. Мұндай жергілікті ерекшеліктерге әуестенушілік әсіресе, жазушылар қауымы арасында күшті. Бұл да стильдік қатеге жатады. Баспасөз бетінде, жиналыстарда, оқта-текте болса да, тіл мәдениетіне қатысты пікірлер айтылып жатады.

Пайдаланатын әдебиеттер:

1.М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы. А, 2005ж

2. Қазақ тілінің мәдениеті. А, 1971ж

3. Т.Қожакеев. Жас тілшілер серігі. А,1991ж

4. Б.Жақып. Қазақ публицистикасының тарихы мен қалыптасуы. А, 2007ж

Дәріс № 2. Қазақ тілінің функционалдық стильдері.

1. Функционалдық стильдердің стильдік белгілері. 

2. Функционалдық стилистиканың түрлері. 

Функционалдық стиль түрінің әрқайсысының өзіне тән стильдік белгісі болады. Стильдік белгі дегеніміз – белгілі бір функционалдық стильдің даралығын, басқа стильдерден өзгешелігін танытатын қасиеті. Мысалы, көркем әдебиет стиліне тән ерекшелік – сөздің бейнелілігі, эстетикалық қуаты. Ғылыми тілге тән басты белгі – сөздің дәлдігі, нақтылығы. Функционалдық стильдерге қойылатын белгі кейде бірнеше түріне ортақ болуы мүмкін. «Қазақ әдеби тілінің әрбір функциональдық стилі өзіндік ерекшеліктерге ие. Осы ерекшеліктері арқылы олар бір-бірінен дараланады.

Әр стильдің өзіндік белгілерін, қасиеттерін, ерекшеліктерін танып, білудің қазақ тілінде ерекше мәні бар. Әдеби тілдің функционалдық стилдерінің тығыз байланыста болуы, олардың саралануының кейіннен пайда болған құбылыс екенін растайды. Бұл байланыс бір функциональдық стильге тән амал-тәсілдің екінші бір функциональдық стильде қолданылуынан, бір функиональдық стильдің екіншісіне әсер етуінен, соның нәтижесінде әдеби тілдің стильдер жүйесінің дамуынан байқалады. Бір стильге тән тілдік ерекшеліктердің екіншісіне ауысып, өнімді қолданылуы стильаралық диффузия деп аталынады».

Стилистикалық норма – қолданыс тіліне қойылатын барлық функионалдық- стилистикалық талаптардың жиынтығы.

Сөз қолданудағы стильдік нормаға сай емес қолданыстар стильдік қателер деп танылады. Орынсыз қолданылған, бұзып айтылған әрбір сөз немесе сөз тіркесі стильдік қатеге жатады. Сөйлем ішінде бір сөздің немесе сөз тіркесінің орынсыз қайталануын да стильдік қате деп танимыз.

Лингвистикалық стилистиканы түр-түрге тарамдағанда, басшылыққа алатын принцип оның негізгі зерттеу бағыттары болуға тиіс.

Лингвистикалық стилистикада ең басты назарда болатын екі бағыт бар. Олардың бірі – мәтіннен тысқары стилистикалық ресурстар (мүмкіндіктер). Бұл аспектіні тіл ресурстары стилистикасы деп те аталады.

Зерттеу нысандарының (объектілерінің) ауқымына, көлеміне байланысты жалпы стилистика, салыстырмалы-салғастырмалы стилистика, ішінара стилистика (частная стилистика) және дара (индивидуальдық) стилистика болып бөлінуі.

Лингвистикалық стилистиканың мазмұны мен бағыттарын айқындайтын ең басты түрлері – функциональдық стилистика мен тіл ярустары стилистикасы.

Функциональдық стилистика өз ішінде стильдер жүйесі бойынша жіктеледі:

ауызекі сөйлеу тілі;

ресми стиль;

ғылыми стиль;

публицистикалық стиль;

көркем әдебиет стилі (тілі).

Тіл ресурстары стилистикасын бұдан сәл ықшамдап, тіл стилистикасы (стилистика языка) деп те атап жүр. Стилистиканың бұл түрінің басты бағыты – сөздердің мәтіннен тысқары күйіндегі стилистикалық қызметін айқындау.

“Стиль” сөзінің тарихы мен мағынасы туралы. Функциональдық стиль және экспрессивтік-эмоционалдық стиль; олардың арақатынасы. Функциональдық стильдерді жіктеуге қатысты әр түрлі ғылыми көзқарастар. Функциональдық стильдің түрлері.

Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан — функционалды сипатқа ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола тұра, оның қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керісінше стилистиканың дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне, басқа қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізді. Лингвостилистика  тілдік теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс, тілдің әлеуметтік табиғаты, оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы, қызмет ету заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы). Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірі — тілдің қос қырлылығының (жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы) ашылуы болды. Тіл осы екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы -құрылымдық-жүйелік жағы, жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз тудырушылық аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.

Тіл — өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Сондықтан оны бірден тұтастықта алып зерттеу мүмкін емес, жеке бір қырынан келіп: логикалық, құрылымдық-жүйелік, психологиялық т.б. зерттеуге болады.

20 ғасыр тіл ғылымының үлкен жетістігі деп тілдің жүйесін, оның құрылымдық ұйымдасуын жан-жақты қарастыруын айтуға болады. Бірақ бұл тілдің кейбір мәнді белгілерін анықтауға жеткізе алмады. Соңғы кездері тілді зерттеуде коммуникативтік-функционалдық бағыт кең өріс алып, тілдің функционалдық жағына, сөйлеуге, мәтінге көңіл бөліне бастады.

Шынында, тілді тек жекелеген бірліктердің жүйесі деп анықтау жеткіліксіз, өйткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілдің тұтас жүйесі болсын әлі коммуникативтік қызмет атқармайды. Жеке тілдік тұлға мен жүйеде ол мүмкіндік түрінде ғана қатысады. Бұл маңызды әлеуметтік қызметтің нақты жүзеге асуы тіл шынайы қарым-қатынас процесінде қолданысқа түскенде ғана мүмкін болады. Тек осы жағдайда тіл ақпарат тасушы жүйе түрінде көрінеді. Тілді жүйе мен оның қызметінің (қолданымының) бірлігі ретінде түсіну ғана оның қатысымдық табиғатын толық түсіндіре алады. Мұнда қызмет ету дегенді тек тілдік жүйені сөйлеу актісінде пайдалану ғана деп түсінбеу керек, сонымен қатар тілді жалпы қарым-қатынас процесінде пайдалану деп түсіну керек, яғни қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттерін орындау үшін тілдің көптеген сыртқы факторлардың әсерімен қолданысқа түсуі дегенді білдіреді. Бұл сөйлем — айтылымның мағыналық жағын байытады.

Сөзде заттардың (олардың әртүрлі топтарының) белгіленуі, ұғымның бейнеленуі қарым-қатынас үшін, тілдің қатысымдық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін әлі де жеткіліксіз болады. Қарым — қатынас процесінде контексте сөздердің жалпыланған мағыналарын нақтылау жүріп жатады. Өйткені  тілдік тұлғаларды (тіпті, сөздерді) сөйлеушілер шамамен бірдей мағынада қолданады. Сондықтан сөйлеу кезінде (әсіресе, жазба түрдегі) «сөз азабы» деген туады (ол ақын, жазушыларға ғана тән емес). Ауызша сөзде дәлсіздіктердің, оғаш құрылған сөйлемдердің болуы сондықтан. Қарым-қатынастағы мұндай кедергілер вербалды емес амалдардың (ым, мимика) көмегімен игеріледі.

Сөйлеу (ауызша болсын, жазбаша болсын) — шығармашылық процесс, ол аз дәрежеде автоматтандырылған және әртүрлі салада бірдей болмайды. Тілдік қатынаста стандарт, әрине, негіз, тірек қызметін атқарады, бірақ толыққанды, тиімді қарым-қатынас жасау үшін тілдің бұл қасиеті жеткіліксіз. Өйткені шынайы қарым-қатынастың алдын-ала болжап болмайтын нәзік иірімдері толып жатады.

Сөйлеу қызметінің шығармашылық сипаты туралы Л.В.Щерба былай деп жазды: «Сөйлеу процесінде бұрын айтылғанды немесе естігенімізді жиі қайталасақ та, алайда… сөйлеуде бұрын естімеген тұлғаларды, сөздерді жиі қолданамыз, қолданып қана қоймаймыз, үнемі жаңа тіркесімдер жасап отырамыз». Тілдің қолданысы тілдік тұлғалардың мағынасын синтагматика қағидалары бойынша жай қоса салу деген емес, сондықтан сөз (сөйлеу) оны құру үшін пайдаланылған тілдік тұлғалардың мағыналарының механикалық қосындысынан тұрмайды.

Өзара түсінісу қарым-қатынас контексінде пайда болатын «жаңа қолданымдардың» көмегімен (солардың негізінде) жүзеге асады. Мысалы, тілдегі жаңа қолданыстар: метафора, метонимия т.б. (сөздердің, тіркестердің жаңа мағыналары) тіл жүйесінде алдын ала белгіленбейді, сондықтан белгілі бір кезеңге дейін ешкімге белгісіз болады, алайда тыңдаушы адам оны бірінші рет естігенде оның мағынасын бірден түсінеді (контекстегі белгісіз сөздерді түсіну тілдің осы қасиетіне негізделеді).

Сөздің шығармашылық аспектісі айтылғанның (жазылғанның) ерекше мәнерлілігіне, әсерлілігіне байланысты, ал бұның өзі стилистикалық құбылысқа жатады. Тіл жүйесінің «құпиялылығы» — оны шығармашылық тұрғыдан пайдалану мүмкіндігінде жатар.

Тіл мен сөз (сөйлеу), дәлірек айтқанда, тілдің жүйелік (құрылымдық) және қолданымдық аспектілері өзара бірлікте, бірақ бірдей емес. Қолданыс кезінде тілдің бай шығармашылық мүмкіндіктері ашылады. Олар тілден тысқарғы шексіз жағдаяттар мен әсерлерге байланысты әрдайым жаңадан туындап отырады. Тіл жүйесінде алдын ала қалыптастырылған мағыналық мазмұн электронды есептегіш машиналары (ЭЕМ) үшін, әрине, тиімді, бірақ ол тілдегі шығармашылықты жоққа шығарады. Шынында, табиғи тұрғыдағы тіл мен ойлау тілдегі осы жалпыланғандық пен қалыптылықты (стандарттылықты) әрдайым еңсеріп отырады. Тілдің жоғарыдағы белгілері (дайын үлгі, стандарттылық) — бұлар әрі қажетті, әрі пайдалы да, бірақ олар тілді қолдану процесінде кедергілер де жасайды.

Тілдік жүйенің коммуникативтіктілігі толық көлемінде тек қарым-қатынас процесінде ашылады. Тілдік құралдардың барлық стилистикалық-мағыналық реңктері, мәнерлілігі, стилистикалық әсері, орындылығы, қажеттілігі тілдің қолданысында ғана айқындалады. Сөйтіп, тілдің стилистикалық феномені, яғни тілдегі стилистикалық мән о бастан функционалдық сипатқа ие. Тілді танып білу және оны сипаттау үшін жүйелілігіне   қоса   оның   функционалдық   аспектісін   де   ескеру   керек. Сондықтан     тіл     грамматикасымен     қоса     жұмсалым      грамматикасы (функционалды грамматика) да пайда болып дами бастады.