1.5 Жер бедері

Байкал Станов жотасы жүйесіндегі – негізгі, қуатты Оңтүстік-Шығыс Сібір таулы доғасының бірі, өзіндік терең ойпат болып табылады.

Байкал таулы ауданы өзгеде таулы өлкелер секілді баспалдақты жер бедер болып сипатталады. Байкал таулы ауданының жер бедері өзіндік күрделі биік таулар анық жоталармен бейнеленген орта таулар және тау аралық терең ойпатты жүйелердің болуымен сипатталады. Осы таулы өлкелердің орографиялық жоспарының ерекшеліктері – доға тәрізді және тау аралық қазаншұңқыр мен жоталарға бағытталған кулистәрізді бейнелер, Солтүстік және Солтүстік-Шығыстағы таулы жоталардың желпуіш тәрізді тармақталуы. Көрсетілген орографиялық ерекшеліктері өзен жүйелеріндегі ағынның бағыты мен орналасу мінездемесін, сынықтық материалдардың аккумляциялық аудандары анықталады. Вертикальді неотектоникалық амплитуданың орын ауыстыруы, рельефте анық байқалатын терең жарықтық зоналармен шектелген сызықтық құрылымдық кескін құрды.

Н.В.Башениннің морфоқұрылымдық классификация бойынша, Байкал рифтік зонасы, жер асты және жоғарғы мантияның қуаты мен құрылысына байланысты тектоникалық қозғалыстардың қорытындылығы мен әртүрлі бағыттылығымен сипатталатын жер бедерінің ерекшелігіне байланысты үшінші кезектігі сызықтың морфоқұрылымдық категорияға кіреді. Байкал көлінің батыс жағалауын Байкал (2500 м) мен Теңізалды (1750 м), қарсы бетте – Хамар-Дабан жотасы (2300 м), Теңіз (1700 м), Баргузин (2700 м) жоталары қоршап жатыр. Оңтүстік-Шығыс жағалаудағы айтылған қолайлы морфоқұрылымдардан бөлек дамыған және кері – Усть-Селенга, Усть-Бургузин мен Солтүстік-Байкал ойпаттары.

Аласа (1000-1200м) Теңіз алды жотасы Байкалдың оңтүстік-батысында жанасып жатыр. Оның нақты емес айқындалған шекарасы бар және сырттай үстіртке ұқсас, көлдің жағалақ сызығын бойлай күрт кесілген. Максимальді белгісі – 1728м.

Усть-Селенгалық шұңғыма Байкал таулы ауданындағы кері морфоқұрылымдар ішіндегі ең ірісі болып табылады. В.П.Солоненкомен Байкал типтес шұңғымалардың ескісіне жатқызылады. Екі бөлікке бөлінеді: өзіндік Усть-Селенгалық және Селенга-Итанцинсктік. Геологиялық-құрылымдық қатынасында бұл шұңғыма қуатты қалың кайнозойлық шөгінділермен толтырылған синклинальді майысулармен көрінеді. Шұңғыма ауданы – 4120 км²-қа жуық, ал дельтасы – 650 км.

Усть-Селенгалық шұңғыма ұсақ құрылымдар қатарына бөлінеді: Дельталық майысу, Творогов-Истоктық көтерілім және Калтус майысуы. Селенга өзені дельтасының көлемдік бөлігін алып жатқан Дельталық майысу өзімен үлкен емес өлшемдегі линзалы көріністі блокты көрсетеді. Ол солтүстік-шығыс бағытта созылған және Черск сызаты жүйесі созылымында жатыр. Усть-Селенгалық шұңғымада Селенга өзенінің ойысында өзендік және көлдік-дельталық құмдармен құм террасалары ІІ (12м), ІІІ (20м), ІV(29м), V(33м), VІ (44м), VІІ (54м), VІІІ (74м), ІХ (120м), Х(129м), ХІ(133м), ХІІ(188м) және терраса құламалары қалыптасқан. Дельталық және Калтус майысулары арасында Творогов-Истоктық шұңғыма ішілік көтерілімдер орналасқан, рельефте эрозиялы-тектоникалық жатынды секілді, 30-40 метрлік бастаулық террасалар көрінген. Ол солтүстік-батыс бағытта 30 км-ге созылған.

Закалтус және Пасольское селолары арасында орналасқан Калтус майысуы жоспар бойынша Усть-Селенгалық шұңғымамен сәйкестенеді және батыстан Дельталық майысумен шектеледі. Морфологиясы жағынан бұл өте түзу батпақтанған ұсақ көлді ойысты, ескі сулы және арасында 5-7 м-ге дейінгі биіктікте Селенга өзенінің жайылымы үстілік қалдық аралдар түрінде байқалатын сағалы. Солтүстік шығысқа қарай Калтус майысуы Провал шығанағымен, оңтүстік батысында Посольский шығанағымен тұйықталады.