2 Шағын жинақты мектепте көптілділікті оқытудың әдістемесі

Үштілділіктің саясатын тіршілікке жүзеге асыру, үштілділік құндылықтарын қабылдау сияқты және көптілділік тұлғаны шағын жинақты мектептердің жағдайында ғылыми жобалардың өзектілігін көрсетеді және тәжірибелік іс-шаралардың айқындауын талап етеді.

Оқыту процесінің ұйымдастыруы белгілі болғанда ғана мазмұнын ерекше іріктеген жағдайда ғана, оқыту қағидаларының, арнайы технологияны әзірлегенде, сәйкес жоспарлауды қарастырғанда, оқыту және осы оқытудың қорытындыларын бақылағанда полилигвалық тұлғаны қалыптастыру мүмкін.

ШЖМ жағдайында көптілділік білімді ұйымдастыруға когнитивті – коммуникативтік технологияларды қолдану тілдік және тілдік емес пәндерді оқыту жағдайында билингвалық (орысша-қазақша, орысша-ағылшынша) тұлғаның тиімді қалыптасуына әсер етеді.

ШЖМ жағдайында оқыту көптілді тұлғаны қалыптастыру процесі оқу жоспарына күрт өзгерістерді еңгізуді талап етеді. Ол қазақ тілінде оқытатын мектептер орыс және шет тілдерінің сағаттарын арттыру немесе қазақ тілінде оқыту топтарында, қазақ және ағылшын/неміс тілдерін орыс тілінде оқытатын мектептерінде немесе орыс тілінде оқыту топтарында, біріктіріліген тілдік курстарын құру, оған бірыңғай тақырыптық минимумын анықтау, бірыңғай жағдайлық минимумын, бірыңғай сөйлеу талабы минимумын, үш тіл бойынша лексико-фразеологиялық және грамматикалық минимумдардың сематикалық белгілері бойынша сәйкес құрастыру.

Когнитивті-коммуникативтік және функционалды-коммуникативтік оқыту технологияларын қолдану, педагогика ғылымдарының докторы, профессор К.Н. Булатбаева құрастырған [5] тілдік және тілдік емес пәндерді оқыту жағдайында билингвалық тұлғаны (ағылшынша-қазақша) тиімді қалыптастыру ықпалын тигізеді.

Көрсетілген байланысу технологиямен қазақ және ағылшын тілдерінде қалыптастыру және жетілдіру процесінде пәндік құзыреттілік арқылы жүзеге асады:

• зерттеу тақырыптары бойынша қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде сөздік қорды байыту лексикалық минимумның тақырыптық ұсынымы негізінде;

• белсенді типтік құрылымы минимумының негізінде сөйлеудің грамматикалық құрылысының арттыруы, кіші тақырыптар бойынша сөйлеу интенциясының негізін құрау үшін;

• зерттелген тақырып шеңберінде диалогтік және монологтік түрде қатынасын дамыту.

Тұжырымдамалық тәсіл, ШМЖ-да көптілділікке үйретуге негізделген, п.ғ.д. К.Н. Булатбаева [5] ұсынған:

• мұғалімге нақты біліп және барлық оқу жылдарына оқу үдерісін жоспарлауды көмек көрсетеді, белгілі сыныпта бір оқу жылына, бір тоқсанға, сабақтардың тақырыптық циклына, белгілі бір сыныпта белгілі бір сабаққа;

• жүйелеу және пәндік, тілдік, сөйлеу, коммуникативтік, этномәдениеттік құзыреттілікті арабайланыстық қалыптастыруға мүмкіндік туғызу;

• осы өмірде кездесетін тақырыптарға және тілдік емес барлық пәндерге байланысты оқушыларды барлық тақырыптарға сөйлеуге үйрету;

• қатынас жағдайына сәйкес тілдік құралдарды ұғынып таңдай ала біліп және мақсатты түрде үйрету;

• оқытудың қорытындыларын бақылап отыру (ағымдағы, аралық, қорытынды бақылау).

Оқу үдерісінде кітаптағы дүниетанымы мен сөйлеу қабілеттері назар аударылатын болып табылады. Функционалды-коммуникативтік технологияларға сәйкес тілдік қорды байытқан белгілі тақырыптар щеңберінде, грамматикалық құралдары жаңаланады, синтаксистік синоним негізінде сөйлеудің грамматикалық құрылымы кеңейеді, диалогтік қатынастың шеберлігі дамиды. Әр тақырып бойынша курстың құрылымын іріктегенде когнитивтік құрылымды ескеру қажет, сөйлеу ниетін әлеуетті үлгісі және белгілі тақырып шеңберіндегі жағдайлар, олардың лексикалық және грамматикалық қызмет ететін құралдары. Орташа жалпы білім беру деңгейінде кешенді тілдік, сөйлеу, коммуникативтік, елтану құзыреттілікті қарастырады. Осы мақсатта әрбір тақырып бойынша лексикалық минимум, белсенді грамматикалық құрылымдар, мәтідердің түрлері, қатынас типтік жағдайлары құрастырылады.

Экстралингвалық құралдарды азайту тілдік материалдарды азайтуға мүмкіндік береді. Бірақ, дәстүрлі тілдік жүйенің абстракциялық бейнелеуіне қарағанда, тілдік жүйеге ұсынымына функционалдық тәсілді қолдану қажет.

Экстралингвалық және лингвистикалық материалдарды азайту теориялық тәртіптің негізін аламыз. Құралдардың ішінде барлық тілдерге ерекше негіз болатын экстралингвалық материал (тақырып – сөйлесу ынтасы – сөйлесу жағдайлары тақырыптар шеңберінде – диалогтың типтік сызбасы – монологтың типтік құрылымы).

Біріктілірген сабақтарда коммуникативтік құзыреттіліктің қажетті компоненті сияқты когнитивті құзыреттілікті қалыптастырудағыдай болады.

Солай сияқты, когнитивті-коммуникативті жағдайында, функционалды-коммуникативтік тәсілдеме көптілділікті үйретуде шағын жинақты мектептерінде экстралингвистикалық материалдар мақсатты бағытталған, жүйелік, оқу үдерісінің нәтижелі, оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктің жеткілікті деңгейі мақсатқа жету үшін, шет тілінің пайдалану дағдыларын өзінше дамытатын және мәдениаралық коммуникацияларда қатыса алатын және қатысуға ынталары бар.

Үш тілдік пәндердің құрылымы шеңберінде: Қазақ тілі – Орыс тілі – Ағылшын тілі оқыту келесі бір құрылады:

1. Әр бір сыныпқа бірыңғай тақырыптық минимумы.

2. Әр бір сыныпқа бірыңғай сөйлеу талаптық минимумы.

3. Әр бір сыныпқа бірыңғай сөйлеу жағдайы минимумы.

4. Әр бір сыныпқа бірыңғай диалогтің типтік құрылымы минимумы (мысалы, амандасу → амандасуға жауап беру → денсаулығы, жағдайы туралы айтым беру → өтініш → өтініштен бас тарту→бас тартудың себебін білу→ бас тартуды негіздеу және т.б. );

5. Әр бір сыныпқа бірыңғай монологтің типтік құрылымы минимумы.

Экстралингвистикалық материалды ғылыми жинау үшін келесідей принциптерді басшылыққа алу керек:

• адам өміріне маңызды және қажеттілікті есепке алу принципі;

• тематикалық шеңбердегі мүмкін болатын сөздік ойды есепке алу принципі;

• Екі адамның қарым-қатынасы мен көп адамдардың сөз сөйлеуінің құрылымдық-мазмұндық типін есепке алу принципі;

• Тілі зерттелетін халықтың өмір сүру ерекшеліктерін есепке алу принципі;

• Тілдің қозғаушы күштерінің сөздік емес ұлттық мінез-құлық нормаларын есепке алу принципі.

Мысал ретінде «Біз қызмет көрсету саласында» бөлімі бойынша экстралингвистикалық материалмен жұмысты келтіруге болады:

Сөздік тақырыптардың мазмұны:

1. Дүкендерден тауар туралы ақпарат алу;

2. Тауарға мінездеме;

3. Киімдерге тапсырыс;

4. Киімді шығару, жөндеу бойынша, сағаттарды, аяқ-киімді жөндеу бойынша тапсырыс;

5. Химиялық тазартуға;

6. Фотоательеге;

7. Шаштаразға тапсырыс.

Сөздік ой:

• Күн тәртібі, жұмыс кестесі, заттар жайлы, жағдайлар жайлы ақпарат алу;

• Алынған ақпарат, сауатты орындалған жұмыс үшін алғыс білдіру;

• Өтініш білдіру, беру, көрсету, орау, сипаттау, тапсырысты орындау, беріп жіберу, беру, тазарту, жөндеу және т.б.

• Ұсынылған шарттар бойынша келісім (келімпеу) білдіру;

• Қызмет көрсету саласының қызметкерлеріне сапасыз орындалған жұмысы бойынша шағымдану;

• «Пікір жазу туралы кітапқа» пікір жазу (жағымды және жағымсыз);

• Кәсіби мейраммен құттықтап, құттықтау сөздер арнау;

• Сапасыз орындалған жұмыс үшін кешірім сұрау;

• Жұмыстағы келеңсіз жағдайлардың алдын-алуға уәде беру;

• Дүкенге әрдайым келіп тұруға өтініш білдіру, бөлім...

Қарым-қатынас саласында жағдайлар:

1. Оқу (сөйлеу этикасы, тәртіп жайлы сабақта әңгіме жүргізу);

2. Отбасылық (отбасы мүшелерімен қызмет көрсету орындарына бару);

Екі тілді жаттығулар, біздің ойымызша, алға қойған мақсатқа жету үшін мүмкіншілігі, маңызы өте зор: мәдениет аралық қарым-қатынасқа үйрену.

Мұғалімнің өзінің мақсатына екітілді жаттығуды бірнеше топқа бөлуге болады. Біз келесі топтарды атап көрсете аламыз: салыстыру-іздену, аудару, жалпылау. Бұл топтардан тұратын жаттығу өзіне тілдік жүйені қосуы мүмкін:сөйлеу ырғағы, фонетика, кесте, орфография, морфология және т.б.

Бірінші топтағы салыстыру-іздену жаттығулары тілдерді салыстыру арқылы оқытады. Элективті курс сабақтарында қазақ тілі, орыс тілі және ағылшын тілдерін салыстырмау мүмкін емес. Қазақ тілі мен ағылшын тілдерінің бір-бірінен айырмашылықтарынан басқа, ұқсастықтары да көп. Осы салыстыру жаттығулары сол айырмашылықтар мен ұқсастықтарды іздеуге бағытталған. Бұл жаттығудың түрлерінің бірі, сөйлемді дұрыс құруға үйрету.

Оқушылар бұл жаттығуды орындау барысында мынаны ескеруі керек: ағылшын және қазақ тілдерінде сөйлемдер жүйелі құрылу керек, егер ол жүйесіз құрылса, онда сөйлемнің мағынасы өзгеріп кетеді, ал орыс тілінде сөздерді сөйлемде әр нұсқада қолдануға болады және ол өз мағынасын жоғалтпайды.

Салыстыру-іздеу жаттығуында оқушылар сонымен қатар, тілдің фонетикалық құрылымына, сөздің ырғағына және тілдердің грамматикалық ерекшеліктеріне назар аудару керек.

Екінші жаттығу тобы – аудару. Олар оқушылардың басқа тілді түсіну деңгейін анықтауға көмектеседі. Аудару жаттығуларының нұсқалары көп болуы мүмкін (Қосымша А). Жалпылау және бақылау жаттығуларына грамматикалық материалдарды жақсы меңгеруге көмектесетін жаттығуларды жатқызуға болады.

Жалпылау жаттығуларына тақырыпты жалпылама айтқан кезде қолданылатын екітілді жаттығудың барлық түрлері кіреді. Мұндай жаттығулар әдетте, оқылған мәтіннің негізінде құрылады. Бұл жаттығулар тақырыпты жақсы меңгеруге көмектеседі (Қосымша А).

Осылайша, екітілді жаттығуларды шет тілін үйрету курсының басынан бастап қолданып, курс бойы жалғастыруға болады. Жаттығулар жеңіл түрінен басталып, одан әрі күрделене береді. Олар оқушыларды дамытады, ойлауға, ізденуге, есте сақтау мен қарым-қатынас мәдениетіне үйретеді. Оқыту процесінде екі тіл қолданылғандықтан, бұл қарым-қатынас мәдениетін әртүрлі тілде танып білуге көмектеседі.

Л.М. Лузинаның айтуы бойынша «Диалогтық ойлауды білетін адам ғана басқа мәдениетті танып, қабылдай алады». Диалогтың мақсаты – ұстаным әртүрлі болған жағдайда өзара түсінушілікке қол жеткізу. Әртүрлі тілді мәдениеттің ерекшелігі біртілді сөздің көпқызметтілігі басқа тілдегі сөздердің көп мағыналылығымен байланысады. Диалогты қарым-қатынасты үйретудің өзі жүйелі жұмыс. Үйрету диалогтарының құрылымды-мазмұндық типтері бастапқы жеке-сұрақ әрекеттерінен диалогқа дейін сұхбаттасушының әрекетін бағалаумен, өтініш-диалогтарымен, шақырумен, ұсыныстармен ерекшеленеді. Оқушылар жағдаят бойынша берілген тапсырмаларды аса қызығушылықпен орындайды (Қосымша А).

«Қазақ тілде оқытатын мектептердегі ағылшын тілі» пәнінің лингвистикалық және экстралингвистикалық құрамдас бөліктерінің өзара байланысы төмендегідей жүзеге асырылуы тиіс (1-сурет):

Тілдік, сөздік, коммуникативтік құзырет: стилистика жағынан сараланған лексико-фразеологиялық материал (тақырыптық жалпылама түсінік); стилистика жағынан сараланған грамматикалық материал (функционалдық түсінік); диалогтың құрылымды-мазмұндық түрі (әртүрлі стильдік қолданыс бойынша); монологтың функционалды-мағыналық түрі (әртүрлі стильдік қолданыс бойынша)

Пәндік құзырет: сөйлеу тақырыбы сөйлеу ниеті қарым-қатынас саласы оқиға

Этномәдениеттанымдық құзырет:

Орыс тілінде сөйлеу әдебі;

Тұрақты үйлесімдер және сөйлемдер;

Ғұрыптар мен дәстүрлер;

Қазақстан мен Ресейдің өткені мен бүгініндегі атақты тұлғалар; Қазақстан мен Ресейдегі өнер мен әдебиеттің белгілі шығармалары, тарихи оқиғалар; Қазақстен мен Ресейдегі назар аударарлық орындар; қазақ және орыс халқы ділдерінің (мінез-құлық, әрекет, әрекет, мінез түрі) ерекшеліктерін көрсету және т.с.с.

1-сурет – Лингвистикалық және экстралингвистикалық материалдардың өзара байланысы

Мұндай өзара байланысты іске асыру үшін функционалды-коммуникативтік деп атауға болатын оқыту технологиясын ұсынауға болады, себебі ол оқытудың екі негізгі функционалдық және коммуникативтік принциптеріне негізделеді. Қазақ мектебіндегі ағылшын тілі бойынша оқу үдерісін жоспарлау технологиясы оқыту үдерісін ұйымдастырудың мақсаты, міндеттері, мазмұны, түрі және оқыту нәтижелерін қадағалау сияқты әдістеменің негізгі категорияларынан тұрады.

Оқыту мақсаты – «оқыту тәсілдері, әдістері мен құралдарын жинау көмегімен қол жеткізілген ерте жоспарланған қызмет нәтижесі», «оқыту ортасының әсерінен қалыптасатын және оқыту мазмұны, түрі, әдістері, құралдарын таңдауға әсер ететін оқыту жүйесінің жетекші құрамдас бөлігі» [6]. «Шет тілдерін оқытудың жетекші мақсаты ретінде қоғамды оқуға және қарым-қатынас құралы ретінде тілді меңгеруге нұсқауға бағытталған тәжірибелік мақсат қабылданады [6].

Оқыту міндеттері – «оқытудың нақты бір шарттарына және кезеңіне қолданылатын оқыту мақсаттарының объективтік көрінісі». Олар білім, дағды және қабілет түріндегі оқыту мақсаттарына қарай адекватты түрде қалыптасады [6].

Оқыту мазмұны – «оқыту үдерісінде оқушының меңгерген қабілеттерін жиынтығы». Шет тіліне оқыту мазмұны оқыту мазмұнынан негізді ерекшеленеді, ұғымдарды меңгеру, білім алудан тұрады, және де шет тілін оқытуда ең бастысы – тілді тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік беруді қамтамасыз ететін сөйлеу дағдысы мен қабілетіне ие болу» [6]. Осы орайда, «оқыту мазмұны проблемаларын қарастыру кезінде коммуникативті тәсілді оқу материалдарын жүйелендіру арқылы оқыту тәсіліне үйлестіруге мүмкіндік беретіндей материалды әдістемелік ұйымдастыруды қамту мәселесі өзектірек болып қалады» [6]. Е.И.Пассовтың коммуникативтік әдістемесіне сүйене отырып [7], оқу үдерісін ұйымдастырудың дәстүрлі және коммуникативті тәсілдерін біріктіретін ОФКТ (оқытудың функционалды-коммуникативтік технологиясы) ұсынамыз (2-сурет).

Жоспарлау технологиясы сызба түрінде ұсынылып отыр.

Жоспарлаудың бұл технологиясы оқыту нәтижелерін - қазақ мектебінің оқушылары үшін маңызды саналатын төмендегі дағдылар мен қабілеттерді қадағалауды алға қояды:

- орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық;

- сөйлеудің грамматикалық дұрыстығы;

- сөздік қорының қажетті көлемін меңгеру;

- стилистикалық дағдылар мен қабілеттер;

- диалогтық сөйлеу деңгейі;

- монологтық сөйлеу деңгейі.

Оқу үдерісін жоспарлау технологиясының негізінде оқыту әдістері (дидактикалық түсінік), тәсілдері, құралдары, түрлері сияқты әдістің негізгі санатын өзіне қосатын тар мағынадағы оқыту технологиясы құрылуда. Егер жоспарлау технологиясы материалды (оқу минимумдары, оқу құралдары, сөздіктер, күнтізбелік-тақырыптық жоспарлар) әзірлеудің «оқуға дейінгі» деңгейін қамтамасыз етсе, оқыту технологиясы сабақ типіне сәйкес оқытудың белгілі тәсілдерін, әдістерін, құралдарын, түрлерін пайдалануды қарастырады.

Сондықтан жоғарыда аталған құзырет түрлерін оқушылардың бойында мақсатты және өзара байланысты қалыптастыруға арналған ОФКТ іске асыруды максималды қамтамасыз ететін сабақтардың өзара байланысқан жүйесін анықтауды келесі қадам деп санау қажет.

Орыс тілін шет тілі ретінде оқытудың функционалды-коммуникативтік тәсілі кезіндегі оқу үдерісін жоспарлау технологиясы

Оқытудың стратегиялық мақсаты: оқылып жатқан тілде коммуникативтік қабілеттің жеткілікті немесе жоғары деңгейіне жету

предметной компетенции

Қалыптасуы және дамуы

Пәндік құзырет

Тілдік құзырет

Сөйлеу құзыреті

коммуни­кативті құзырет

Этномәдениеттанымдық құзырет

Системная подача информации о реальной действительности

Қазақстан мен Ресей салт-дәстүрлері, тарихы мен мәдениеті туралы білім

Коммуникативті қабілеттер мен дағдылар, о.і. сөйлеу әдебін меңгеру

Аудиолау (тыңдау) қабілеті мен дағдысы; оқу, айту, хат жазу

Тілдік жүйе туралы білім; орфографиялық және пуктуациялық сауаттылық; мәтін құру туралы білім; стилистика бойынша білім

Ақиқи шындық туралы ақпаратты жүйелі беру

«Түрден мазмұнға» бағытына қарай «Мазмұннан түрге» негізгі бағыты

Оқу үдерісін ұйымдастыру

Негізгі принциптер: функционалдық және коммуникативтік жүйелілік

Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы, олардың оқу бағдарламалары мен оқулықтарда көрініс табуы

2-сурет – Оқытудың функционалды-коммуникативтік тәсілі кезіндегі оқу үдерісін жоспарлау технологиясы

ОТ ҚМ ОФКТ кезіндегі сабақ түрлерінің (бір тоқсан аясында) өзара байланысын сызба түрінде береміз (3-сурет).

Лингвистикалық материалдың функционалдық

тұсаукесері

Лингвистикалық материалдың сипаттық тұсаукесері

Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау

Қарым-қатынасты табиғи және жасанды құру оқиғалары (оқу үдерісінде)

Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау

3-сурет – ОФКТ кезіндегі оқу үдерісін жоспарлау технологиясы

Қабілет пен дағды анықтамаларын тұжырымдау үшін (сөйлесу пәні туралы білім, лингвистикалық білім, сөйлеу және коммуникативтік қабілеттер мен дағдылар, этномәденитанымдық білім), оқулықтардың, бағдарламалардың мазмұндары мен құрылымын ұйымдастыруда және оқу үдерісін жоспарлауда жүйелік қажет. Түрліаспектілі құбылыстарды оқу пәні спецификасын есепке алатын дұрыс анықталған оқыту технологиясы кезінде қамтуға болады. Жоғарыда аталған құзыреттіліктердің қалыптасуы бойынша жұмыс жүйесін түсінікті етіп ұсыну үшін, сабақтарды жалпыдидактикалық жіктеу (білімді жеткізу, білімді бекіту және қабілет пен дағдыны қалыптастыру) жеткіліксіз.

Е.И.Пассовтың коммуникативтік әдістемесіне сүйене отырып, және қазақ-ағылшын қостілдігі жағдайында ағылшын тілін оқыту ерекшеліктерін есепке ала отырып, жүйелі және тұтас күнтізбелік-тақырыптық және сабақ бойынша жоспарлауға әсер етуге бағытталған қазақ мектебінде орыс тілін оқытудың жаңа типологиясын ұсынамыз. Бұған қоса, әр сабақтың түрі бойыншабілім нәтижесін бақылау үшін қабілет пен білімді және түрлі деңгейдегі тапсырмаларды тексеретін, сөздік және коммуникативтік қабілеттерін дамытатын және тілдік материалдарға қатысты жұмыс түрлерінің ара-қатынасы, негізгі және ілеспелі мақсаттар анықталды.

Біз келесі сабақ түрлерін атап өтеміз (4-сурет):

1. Аспектілік сабақ (сол немесе басқа тілде білімін жеткізу және сәйкес тілдік қабілеттер мен дағдыларын дамыту сабағы).

2. Лексикалық сөйлеу дағдысын қалыптастыру сабағы (сөздік қорын байыту).

3. Лексикалық сөйлеу дағдысын жетілдіру сабағы (тақырыптық лексиканы белсендіру).

4. Грамматикалық сөйлеу дағдысын қалыпастыру сабағы.

5. Грамматикалық сөйлеу дағдысын жетілдіру.

6. Стилистикалық сөйлеу қабілеті мен дағдысын қалыптастыру сабағы.

7. Стилистикалық сөйлеу қабілеті мен дағдысын жетілдіру сабағы.

8. Диалогтық қарым-қатынас түрін оқыту сабағы.

9. Топтық қарым-қатынас түріне оқыту сабағы.

10. Қарым-қатынас үдерісіндегі монологтық сөйлеуге оқыту сабағы.

11. Орфографиялық және пуктуациялық сауаттылықты қалыптастыру және жетілдіру сабағы.

12) Жеке коммуникативтік қабілетті жетілдіру сабағы.

Аспекттілік сабақ (тіл жүйесінің бір деңгейі бойынша)

№2 сөйлеу тақырыбы бойынша сабақтар циклі

№4 сөйлеу тақырыбы бойынша сабақтар циклі

№3 сөйлеу тақырыбы бойынша сабақтар циклі

№1 сөйлеу тақырыбы бойынша сабақтар циклі

№5 сөйлеу тақырыбы бойынша сабақтар циклі

Нәтижелік бақылау сабағы

4-сурет – ОФКТ кезіндегі сабақ түрлерінің өзара байланысы

Мұндай типология оқушы қазақ баласының өміріне қажетті орыс тілінде қарым-қатынас жасау қабілеттер мен дағдыларынмен сәйкеседі.

Аспектілік сабақ сөйлеу қызметінде, қарым-қатынас жасау кезінде сол немесе басқа тілдік құралды қалыптастыру ерекшеліктерін ашуға бағытталған. Сабақтың мұндай түрінде мұғалім сол немесе басқа бөлімді блогтық әдіспен ұсынып, ағылшын тілінің спецификалық құралдарына (мысалы, етістіктің аяқталған және аяқталмаған түрлері, оларды сөйлеу кезінде қолдану) толығырақ тоқтап, сөйлеудегі қандай да бір лексикалық, грамматикалық қателерді түзете алады (сөздер мен фразеологизмдерді дұрыс қолданбау, жалғауларды шатыстыру, сөздерді дұрыс байланыстырмау, басқару кезінде грамматикалық формаларды қате таңдау, етістік формалары түрлерін ажырата алмау және т.с.с.).

Тілдік материалды беру кезінде функционалдық принциптерді іске асыру міндетті болып табылады, яғни оқытылатын материалды әрекет арқылы (сөйлеу кезінде) ұсыну, ереже-нұсқаулықтар орын алуы мүмкін. Тілдік даярлық, сөздік жаттығулар ара-қатынасы мынадай: 10%; 50-60%; 25-30%. Көріп отырғанымыздай, сөйлемде сол немесе басқа грамматикалық түрлерді табудағы дәстүрлі тілдік жаттығулар, әртүрлі сөйлем типтерін құру минимумға дейін жеткізілген. «Келесі сөздер мен сөз тіркестерін қолдана отырып айтыңдар», «Аяқталған етістік түрін қолданып өтініш жасаңдар» сияқты дайындайтын сөйлем типтері көп болуы тиіс, себебі мұндай сабақтағы басты міндет оқылып жатқан материалды сөйлеу кезінде қолдана білу болып табылады. Нақты тілдік құралды пайдалануға бағытталмаған сөйлеу жаттығулары алдыңғы жаттығулар негізіне алынған дағдыларды автоматтыққа дейін жеткізеді (А атынан Б-ға өтініш білдіріңіз; нақты оқиға сипатталады). Осындай сабақ түріндегі тексерілетін қабілет пен дағды білім стандарты мазмұнымен анықталады (қабілеттер мен дағдылар: фонетика мен орфоэпия бойынша; лексика мен фразеология бойынша; сөз құрамы мен сөз жасам бойынша; грамматика бойынша).

Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлауда аспектілік сабақтар көп орын алмауы тиіс (оқу жылына осындай сегіз сабақтан келеді). Талданып отырған типтегі сабақта тұтас бөлімнің тілдік материалын бөліп беруге болады (мысалы «Тіл жүйе ретінде», «Ағылшын тілінің лексикасы», «Ағылшын тілі фонетикасы», «Ағылшын тіліндегі сөздер неден тұруы мүмкін», «Ағылшын тіліндегі сөз түбірлерін сауатты жазуға үйренейік», «Ағылшын тіліндегі сөз жалғауларын сауатты жазайық», «Ағылшын тіліндегі сөздердің жұрнағын сауатты жазуға үйренейік», «Ағылшын тілінің морфологиясы», «Ағылшын тілі синтаксисі», және т.б.).

1-кесте – Аспектілік сабақтарда оқыту бірліктері

№	Сабақ түрі	Оқыту бірліктері
1	Фонетика, лексика, фразеология жөніндегі аспектілік сабақ	Дыбыс және әріп; Әріптер мен дыбыстардың үйлесуі; лексема, фразеологизм, морфема
2	Сөз құрамы және сөз жасам жөніндегі аспектілік сабақ	Сөз құрылымы; сөз жасалым түрі; біртүбірлі сөздер ұясы
3	Морфология жөнінде аспектілік сабақ	Сөз сөйлем бөлігі ретінде; сөзформа
4	Синтаксис жөнінде аспектілік сабақ	Синтаксема, сөйлем, ССЦ, мәтін

Әр сыныпта тілдің әр деңгейі бойынша концентрлер анықталған. Осылайша, 5-сыныпқа енгізілген материалды біртіндеп көбейту қарастырылған. Концентризмнің көрсетілген принципі 5-9-сыныптарда оқыту тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз етеді.

Аспектілік сабақ қажетті түр саналады, біріншіден, оқушыларға орыс тілін тұтас жүйе ретінде ұсынуды қамтамасыз етсе, екіншіден, әрбір тілдік деңгей ұғымдарын (бірліктер, санаттар, бірліктердің өзгеру ерекшеліктері) жекелей меңгеруге мүмкіндік береді. Соңғысы сөйлеудегі лексикалық, грамматикалық, стилистикалық қабілеттер мен дағдылардың қалыптасуы мен жетілдірілуі кезіндегі сабақтардың тақырыптық бөлінісі шегіндегі түсініктерді ашуға қажет (бір семантикалық түсінік шеңберіндегі ссы тілдік бірліктердің функционалдық аспектісін түсіну кезінде). Тақырыптық минимумда 5-9-сыныптардың тақырыптық концентрлері анықталған. Яғни, 5-сыныптағы «Адам» тақырыбының бөлігіне «Дене және адам ағзасы» мазмұны кіреді. «Дене саулығы, көңіл-күй», 6-сыныпта – «Адам өмірі. Дене саулығы, көңіл-күй. Сыртқы түр, адамның сырт», 7-сыныпты «Адам өмірі. Адамның жағдайы, ішкі әлемі және сапасы. Адамның эмоционалды әлемі. Сөйлеу әсері», 8-сыныпта – «Адам өмірі. Қабілеттіліктер, бейімдіктер, қызығушылықтар. Адам тұрмысы». Оқушылар сыныптан сыныпқа көшкен сайын адам туралы білімдерін тереңдетеді, нақты тақырыптар бойынша сөйлеудің сөздік қоры мен синтаксистік қатарын байытады, грамматикалық дұрыс сөйлеуді, орфографиялық және пунктуациялық сауаттылықты жетілдіреді, тақырып бойынша диалогты жүргізу, берілген стиль бойынша әлеуметтік бағдарланған монологтық сөзді продуциялау дағдысына ие болады.

Сабақтардың тақырыптық циклі аясында сабақтың әр типін оқытудың спецификалық бірліктері бар. Оларды келесі кестеде ұсынамыз:

Сабақтардың тақырыптық бөліністерін оқыту бірліктері

Лексикалық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру сабағы. Сабақтың мұндай түрінің мақсаты оқушы сөзіндегі сөздік қорды байыту және жаңа сөздердің кірігуі болып табылады. Қосымша мақсат ретінде ауызша сөйлеу және оқудағы қабілет пен дағдыны қалыптастыру және жетілдіру, айту дағдысы болуы мүмкін.

Негізгі жұмыс – мұғалімнің жетекшілігімен берілген сөйлеу тақырыбы шеңберінде микротақырыптарды ашуға қажетті кілтсөздерді, сөз тіркестерін, сөйлем бөліктерін таңдау. Мұндай таңдау арнайы таңдалған мәтіндерді оқу немесе тыңдау кезінде іске асады. Осы сипаттағы сабақта жаттығулардың 10-15% тыңдау және оқу бойынша арналмаған жаттығулардан тұратын болады (кейбіреулері ғана мәтіннің маңыздылығы мен салмақтылығына, айтылуы күрделі және меңгерілмейтін сөздерге қарай арнайы болуы мүмкін). ООқу уақытының негізгі бөлігін сөйлеу және жазу сияқты дағдылар қалыптасуға негіз болатын, дайындауға арналған сөздік жаттығулар алады. Шағын тақырыптарға сәйкес мұғалім сұрақтар қояды, оқушы оларға жауап беру кезінде, өз жауабын толымды ете отырып, мәтіндегі сөздер мен сөз жасалымдарды пайдаланады. Олар Е.И.Пассов ұсынған функцоналды-семантикалық кестеде көрсетілген.

Білім беру стандарты мазмұнына сәйкес осындай типтегі сабақта келесі дағдылар мен қабілеттіліктер туындайды:

оқу бойынша:

• оқи алу, түрлі функционалдық стильдер мен жанрдағы мәтіндердің жалпы мазмұнын түсіну;

• өз ойын айту үшін қажетті кілтсөздер мен сөз жасалымдарын белгілеп ала білу (қабілеттің бұл түрі стандартты толықтыруға ұсынылады)

тыңдау бойынша:

- қалыпты жылдамдықтағы ақпаратты, радио мен телевидениедегі дикторлар сөзін (жаңалықтар, хроника, репортаж), ресми тұлғалар сөзін тыңдап түсіне білу;

- мұғалім немесе сыныптастыры ұсынған ақпаратты түсіне білу;

дұрыс сөйлеу дағдысы бойынша:

• артикуляция дұрыстығы;

• айтар сөзді дұрыс ырғақпен айта білу дағдысы (акцентуация, мелодика, ритмика, паузация, тембрлік бояу, темп);

грамматикалық сөйлеу дағдысы бойынша:

• ниетке қарай лексикалық бірлік таңдау дағдысы;

• лексикалық бірліктерді басқалармен дұрыс үйлестіру дағдысы.

Жоғарыда аталған қабілеттер мен дағдыларды қалыптастыруға функционалдық семантикалық кесте негізінде және онсыз дайындауға арналған сөздік жаттығулардың 85-90% жұмсалады. Лексико-фразеологиялық дағдыны қалыптастыру және жетілдіру сабағы тақырыптық түсінікті анықтауға, соңғы түсінік шеңберіндегі тақырыптық бірліктерді анықтауға, тақырып бойынша кілтсөздердің парадигматикалық, семантикалық, деривативтік байланыстарын, сөздердің стилистикалық бояуын анықтауға бағытталған. Осындай сабақ түрінде сөздікпен жұмыс ерекше орын алады. «Халық....туралы», «Атақты адамдар..... туралы» (тақырыпқа қарамастан) міндетті баған болып табылатын функционалдық-семантикалық кесте пайдаланылады. Соңғылары оқытылатын тіл мен Қазақстан туралы лингвоелтанымдық құзыреттілікті қалыптастыруға бағытталған. Оқытудың кең тараған тәсілі синонимдік сөз қатарын, антонимтік, омонимдік, паронимдік жұптар құру; тақырып бойынша кілтсөздердің сөз жасамдық тетігін құру, түсіндірме сөздікпен жұмыс, антонимдер, синонимдер, паронимдер сөздігімен жұмыс жасау болып табылады. Бұл сабақта ұзақ және қысқа дауыстылар, айтылмайтын дауыссыздар сүйемелдеуші оқу материалы ретінде қызмет етеді.

Яғни, мұндай сабақ түрі алғашқы дағдылар мен қабілеттерді қалыптастыруға бағытталған, қабілетті бақылау жеке сипатқа ие: сөздердің парадигматикалық және синтагматикалық байланыстары деңгейін меңгеруді тексеру.

Грамматикалық сөйлеу дағдысын қалыптастыру сабағы.

Бұл сабақта грамматикалық түрлерді – синтаксемді дұрыс пайдалану қабілеті, бөлініп алынған оқиға көбірек келетін синтаксистік құраманың (сөз тіркестерінің, түрліқұрылымдық сөйлемдер моделі,) синонимдік қатарынан мақсатты таңдауға қол жеткізіледі. Мысалы, конференцияларда сөз сөйлеген кезде көпше түрде (We think that…; To our minds/ In our opinion...) немесе үшінші жақ түрін (It’s worth of noting...; It’s important to show...; We may express...) қолданған дұрыс. Сипатталған кезеңде мұғалім барлық кездесетін сөз орамдарын жинақтайды және оларды оқушылардың сөздерінде жандандырады. Алдыңғы сабақ типіндегі функционалдық-семантикалық кестелерді құрастырғанда шағын тақырыптарды құрастыруда «ажырату» түрін меңгеру ерекше күрделі. Осылайша мұғалім 3-4-сөйлеу тақырыптарын оқыту кезінде шығыс септігін «объекті» мәнімен қолдануды бірнеше рет қалыптастырады және жетілдіреді. Осындай жұмыс түрі кез келген грамматикалық материалдарды бекіту кезінде де жүргізіледі.

Бұл ретте, осы сабақ типтерінің мазмұны синтаксемамен жұмыс істеу болып табылады. Грамматикалық дұрыс сөйлеуге сөйлемдермен ойын жеткізудің предакивті негіздерін құру тәсілдерінің (бұл жағдайда 5-9-сыныптардағы оқыту кезеңінде предикативтік байланыстардың - координациялау, ыңғайластыру, жинақтауды тәжірибе жүзінде меңгеру қарастырылады), біртектес немесе жекеше сөйлем мүшелерін келістіру,басқару, кірістіру, кұрделендіру жолымен әртүрлі синтаксемдерді горизонталды таратудың көмегімен қол жеткізіледі.

Бұл, бірегей семантикалық орталықпен түрліқұрылымдық сөйлемдерді жинақтау деп түсіндірілетін сөйлемдердің тақырыптық-құрылымдық парадигмасын құру тәсілі болып табылады («сөйлем парадигмасы» лингвистикалық түсінікпен теңдестіруге болмайды).

It is summer.

Summer has come.

At last summer has come.

Summer we were waiting for so long has come in the middle of June.

Summer we were waiting for so long has come in the middle of June, pleasing us with hot sunny sunrays.

Summer we were waiting for so long promising to be so hot.

Summer we were waiting for so long has come in the middle of June and all schoolchildren went to the summer camps.

Summer we were waiting for so long has come in the middle of June, though rains didn’t let people to sunbathe at the beach.

Summer we were waiting for so long has come in the middle of June and people

spent whole days at the beach.

Бұл тәсіл бір сөйлемнің грамматикалық негіз пікірін біртіндеп тарату, салалас және сабақтас жалғаулық көмегімен оған басқа грамматикалық негізді қосу немесе оқушыларды сөйлем құрылымын көруге дауыс ырғағымен үйрету, сөйлем мүшелерін анықтау, жай күрделі, жайылма, күрделі және күрделі емес, салалас құрмалас (бұдан ары - СҚС) және сабақтас құрмалас (бұдан ары - СҚС), жалғаулықсыз (бұдан ары - ЖСС) сөйлемдерді ажыратуға үйретуге бағытталған.

Бұған қоса, оқушылардың қадамдық сауаттылығын қамтамасыз етеді, олардың синтаксистік қатарын байытады.

Оқу уақытын үнемдеуге байланысты ұсынылып отырған сабақ типі көбінесе, басқа сабақ типтерімен – орфографиялық және пунктуациялық сауаттылықты қалыптастыру және жетілдіру сабағымен жалғастырылады. Бұл жағдайда грамматикаға байланысты барлық орфограммалар қарастырылады.

Грамматикалық дағдыларды қалыптастыру сабақтарында тілдік жаттығулар көлемі шағын- 5-10% болуы тиіс (егер аралас сабақ типі – грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық (стилистикалық) дағдыларды қалыптастыру сабағы болса, онда тілдік жаттығулар көлемі 30-40% құрауы тиіс).

Осындай сабақ типінің соңында жеке білімдеріне (орфографиялық, стилистикалық, грамматикалық, пунктуациялық) ағымдық бақылау жүргізуге болады. Бақылау түрлері: сөздік диктант, сөздік-грамматикалық диктант, синтаксистік нұсқауларды тарату тапсырмалары, сөз жасамдардың, сөйлемдердің құрамдас бөліктері арасындағы байланыстарды дұрыс рәсімдеу тапсырмалары, синтаксистік синонимдерге стилистикалық талдау жасау.

Орфографиялық және пунктуациялық сауаттылықтарды қалыптастыру және жетілдіру сабағы.

Бұл тип аспектілік сабақтың бір түрі болып табылады, алайда орфографиялық және пунктуациялық жұмыс барлық сабақ типтерін жеке, өзіндік тип ретінде тиімді шығаруды жалғастырады (соңғы мақсаттардың бірі – сауатты жазудың жоғары деңгейіне қол жеткізу). Талданып отырған сабақтарда кейбір (циклдан тыс қалғандары) орфографиялық және пунктуациялық ережелер оқытылады және оқушыларға белгілі ережелер бойынша орфографиялық және пунктуациялық қабілеттер мен дағдылар жетілдіріледі. Қосымша мақсат ретінде тыңдау дағдыларын жетілдіру болып табылады.

Жұмыс әртүрлі диктанттар мен мазмұндамалар алудың сәйкес әдісі бойынша жүргізіледі. Қалыптастырылған біліктерді бақылау диктанттар мен мазмұндамалар түрінде жүргізіледі, нәтижелері дәстүрлі критериялар бойынша бақыланады.

Сөйлеудің лексикалық және грамматикалық дағдыларын қалыптастыру соңынан сөйлеу дағдыларын жетілдіру сабағын жүргізуге болады. Әртүрлі стиль мен жанрдағы мәтіндер негізінде сөйлеу дағдыларын жетілдіру жүзеге асырылады. Мұндай сабақ типіндегі негізгі жұмыс – тақырып бойынша жоспарланған сөйлеу интенцияларын іске асыру, қарым-қатынас жағдайында тәуелділік түрінің функционалдық маңыздылығын талқылаудың әртүрлі тәсілдерін үйрету. Сәйкесінше, жаттығудың негізгі типі мәтінге сүйеніп және мәтінге сүйенбей сөйлеу жаттығулары болып табылады.

Бұл кезеңдегі жалғасын табатын міндет - тыңдау және оқу біліктерін жетілдіру.

Осы сабақ типінде білім беру стандартына сәйкес төмендегілер қалыптастырылады:

оқу бойынша:

• оқу білігі, әртүрлі функционалдық стиль мен жанрдағы мәтіндердің жалпы мазмұнын түсіну;

тыңдау бойынша:

• қалыпты ырғақта естілетін ақпаратты, радио және телеарнадағы диктор сөзін (жаңалықтар, хроника, репортаж); ресми тұлғалардың сөйлеген сөздерін түсіну білігі;

сөйлеу (сөйлеу дағдылары) және жазу бойынша:

• берілген мәтін мазмұнына жеке көзқарасын білдіру мақсатында тапсырманы қиыстыру және трасформациялау негізінде сөйлеу материалын жеткізу дағдыларының болуы.

Сөйлеудің стилистикалық дағдыларын қалыптастыру сабағы.

Орта бөлімдегі бұл тип сөйлеудің лексико-фразеологиялық және грамматикалық дағдыларын жетілдіруді қалыптастыру сабақтарымен, диалогтық және монологтық сөйлеуді дамыту сабақтарымен қиыстырылады. Жоғары санаптарда стилистка бойынша білім мен білікті тереңдету және жүйелеу үшін 2-3 сатағттық арнайы сабақтарды жүргізу ұсынылады. Алынған стилистикалық білім мен білік сабақтардың барлық мәтіндік циклдерінде бекітіледі.

Оқытудың негізгі тәсілдері:

1. сөздің, сөйлемнің және мәтіннің стилистикалық бағытын белгілі бір талқылау алгоритмі бойынша анықтау;

2. синоним-сөздер, синоним-сөйлемдер, синоним-мәтіндердің стилистикалық қатарын құрастыру;

3. сөздіктегі стилистикалық кемшіліктерді табу.

Мұндай сабақ типінде стилистикалық біліктер мен дағдыларды қалыптастыру және жетілдірудің негізгі мақсаты монологтық сөйлеу білігін дамытуға, орфографиялық және пунктуациялық сауаттылықты және грамматикалық дағдыларды жетілдіруді жалғастырады.

Сабақтарға келесі кезеңдер тән: 1) мәтінді қабылдау; 2) стилін бекіту, стилдің типтік сипаты негізінде деңгейлік талдау арқылы дәлелдеу; 3) мәтінді бір стильден екіншіге ауыстыру; 4) түзету жасау (ауыстырылған немесе құрастырылған мәтін); 5) белгілі бір жанрдағы мәтіннің стандартты құрылымы мен тілдік құралдарына талдау жасау; 6) мәтіннің берілген стилін продуциялау.

Жаттығулар типтерінің ара-қатынасы келесідегідей: тілдік – 15-20%, шартты-тілдік - 25-35% , сөйлеу - 30%, коммуникативтік – 30%.

Білім беру стандартына сәйкес мұндай сабақ типінде оқушылардың: ----- сабақта жауап беру, жиналыстарда сөз сөйлеу;

• кітапқа ауызша және жазбаша пікір беру;

• көркем, публицистикалық әдебиет шығармаларының шағын үзінділерін орыс тіліне ауызша және жазбаша аудару;

• мәтін бойынша қарапайым немесе күрделі жоспар құру, конспекті, пікір жазу (ғылыми стильде жұмыс істеу);

• іскерлік құжаттардың түрлерін (өтініш, хабарландыру, автобиография, мінездеме, іскерлік хат, хаттама) жазу;

• белгілі бір қызмет саласына байланысты өтілген тақырыптардың бірі бойынша ойын ауызша және жазбаша ресімдеу білігі қалыптасады.

Диалогтық және полилогикалық қарым-қатынас білігін қалыптастыру және жетілдіру сабағы. *

Бұл сабақ типінің ерекшелігі оқыту бірлігін таңдауға дәстүрлі емес тәсіл қолдану болып табылады. Соңғылары 4 типтің (хабар-хабарға әрекет; сұраныс ақпараты - оған әрекет; іздену – ізденуге әрекет; эмоционалды-экспрессивтік диалогтық бірлік) диалогтық бірлігі ғана емес, диалогтық құрылымдық-мазмұндық типтері немесе бастапқы сөйлеу әрекетімен диалогты байланыстыру сызбасы болып табылады [8]. Белгілі бір тақырып бойынша диалогты әлеуетті байланыстыру сызбасын қосу ағылшын тілінде мазмұнды диалог жүргізудің білігін қалыптастыру және жетілдіру бойынша нақты нәтижелер береді. І сабақтың осы типінде орыс тілінің сөйлеу әдебі ерекше орын алады. Тәжірибе көрсеткендей, қарым-қатынастың нақты формуласын белсенді қолдануға психологиялық, нақтырақ айтсақ, олардың «дайын» сипаттағы түрінде қарым-қатынас жасауда жасанды болып көрінгісі келмеуі негізгі кедергі болып табылады. Сабақтардың барлық тақырыптық циклдерінде диалогқа оқыту процесінде фразеологияланған формулалардың жиі қайталануы осы кедергіні жояды. Диалогты оқытумен қатар, оқушылар ресми және ресми емес қарым-қатынас жағдайын есепке алу және сәйкес тілдік құралдарды таңдау дағдысына ие болады. Қарым-қатынас тактикасы Т.У.Тучкова ұсынған функционалдық тіректердің көмегімен жасалады. Диалогтың мазмұны мен құрылымы профессор Д.И.Изаренковтің лингводидактикалық зерттеулер нәтижелерімен құрылады [9].

Әңгімелесуші пікірін бағалау, қарым-қатынасты қолдау, байланыстыра сөйлеу, толық ой айту біліктерін дамыту қосымша мақсат бола алады.

Оқытудың осы кезеңіндегі ұсынылып отырған жаттығуларды оқиғаға адекватты сөйлеу интенцияларын рәсімдеу біліктерін қалыптастыруға бағытталған сөйлеу жаттығулары, және ұлттық психология ерекшеліктерін есепке ала отырып, диалог жүргізу тактикасын меңгеруге арналған сөйлеу жаттығулары сияқты үлкен екі топқа бөлуге болады.

Осы сабақ типтерінің негізгі және қосымша мақсаттары жаттығулардың келесі пайыздық қатынасымен анықталады: тыңдау жаттығулар бойынша - 50%, оқу негізіндегі сөйлеу жаттығулары (тиімді) - 15%, бағалау, құптау, келісу (келіспеу), қарсы болу және т.с.с сөйлеу міндеттерінен тұратын сөйлеу жаттығулары - 30%, «логикалық» қарым-қатынас тактикасын меңгеруге арналған жаттығулар - 40%, жеке-коммуникативтік жаттығулар -10%.

Білім беру стандартына сәйкес мұндай сабақ типінде:

- әңгімелесушімен байланыс орнату және оны қолдау;

- сөйлеу әдебінің негізгі формулаларын қолдану;

- диалогтық тұтастықтың негізгі типтерін пайдалана отырып, тұрмыстық, оқу, мәдениеттанымдық тақырыптарды белсенді жүргізу;

- әңгімелесушімен пікір алмасу;

- оқылған, тыңдалған хабарламаларға келіскенін/келіспегенін білдіру;

- әңгімелесу, пікір сайысу кезінде өзінің көзқарасын дәлелдеу біліктері қалыптастырылады және жетілдіріледі.

Бұл тізімді:

- өзіндік сөйлеу міндетін нақты анықтау;

- әңгімелесу барысын жоспарлау;

- қарым-қатынас барысында өзінің бағдарламасын жүйелі бағыттау;

- қарым-қатынас инициативасын қабылдау және қайта қабылдау;

- әңгімелесушінің қыстырма сөзін дұрыс қабылдау;

- әртүрлі сөйлеу тәртіптерін ажырата білу;

- бір реплика ішінде функционалды манипуляция жасау сияқты біліктермен толықтыруға болады.Осы сабақ түрінің әртүрлілігі топтық және бұқаралық қарым-қатынасқа оқыту сабағы, ал тыңдау, сөйлеу әдебін дамыту міндетті қосымша мақсат болып табылады. Сабақ түрлері әртүрі болуы мүмкін: диспут-сабақ, конференция–сабақ, «дөңгелек үстел» - сабағы, кездесу-сабағы, митинг-сабағы, КТК-сабағы. Мұндай сабақ түрлерінде топтың ортақ проблемалары талқыланады. Бұл ретте, мұғалім оқушылардың жеке ой-пікірлерінің продуциялануын реттейді, ынталандырады (талқылау, бағалау, түзету). Конференция-сабаққа дайындалу кезінде алдын ала өнімді хат әзірленеді. Сәйкесінше түрлі типті жаттығулардың келесі ара-қатынасы ұсынылады: тыңдау жаттығулары - 5%, сөйлеу жаттығулары - 40%, қосымша мақсаттар болған жағдайда жаттығулардың 15%-ын соларға қосу қажет, коммуникативтік жаттығулар - 40%.

Білім беру стандартында полилогикалық қарым-қатынасқа тиісті көңіл бөлінбеген, алайда шынайы фактілерге жүгінсек, мұндай сабақ типтерінің қажеттігіне көзіміз жетеді. Қазақ тілді ортада болып келген оқушылар орыс тілінде полилогикалық қарым-қатынас кезінде белсенділік танытпайтын тыңдаушы болып қалады. Себебі, орыс тілін нашар меңгерумен қатар интровертивті ұлттық психологияның әсері болып табылады.

Мұндай сабақтарда:

- қарым-қатынас жасай білу;

- өзінің стратегиялық жолын жүргізе алу;

- қарым-қатынас белсенділігін ұстау;

- сөйлеу әдебін білу;

- сөйленетін бағытқа қажетті диалогты жүргізу;

- өздігінен, кенет, қалыпты ырғақта сөйлеу біліктері осындай сабақтарда доминантты қалыптастырушы болуы тиіс.

Осындай қалыптасқан біліктерге арнайы бақылау жасамауға да болады, алайда қадағалау негізінде мұғалім полилогикалық қарым-қатынас кезінде оқушылардың кемшіліктерін түзетеді.

Нақты тақырыптар бойынша диалогтық сөйлеуді меңгеруді тексерудің негізгі критериялары: тұтас қыстырма сөздер саны, инициативтік және еркін айтылатын қыстырма сөздер саны, қажетті әдептілік құралдарының болуы, қыстырма сөздерде ақпараттық мазмұндылығы болып табылады.

Қарым-қатынас процесінде монологтық сөйлеуді оқыту сабағы.

Осы сабақ типін жоспарлағанда әртүрлі функционалды-мағыналық сөз типтерін оқыту туралы ғылыми-әдістемелік ережелерге сүйену қажет [10-13]. ОФКТ тұлғалық-бағытталған монологты дамытуды көздейді. Басқа тілде монологтық сөйлеу түрі қазақ тілді оқушыларға қандай да қиындық келтіреді. Көптеген жылдар бойы монологтық сөйлеу белгісіз бағытталған, мәтінді мазмұндау (мәтінді қысқаша мазмұндау) ретінде түсіндіріліп келді. Алдымен монологтың мәнін әдістемелік түсінік ретінде анықтайық. Функциональды-коммуникативтік әдісті іске асыру жағдайында монологты, біріншіден, қыстырма сөзді-микромонолог ретінде («әңгімелесушілердің өзара қысқа-ойлары арасындағы сөз кесінділері), екіншіден бұл монологтың өзі деп түсінеміз.

Сондықтан, талданып отырған сабақ типін сәйкесінше жеке сипатқа ие тип тармақтарына бөлеміз.

а) қыстырма сөзді-микромонологты оқыту сабағының негізгі мақсаты мағынасы аяқталған және коммуникативті бағытталған үздіксіз, бірізді, логикалық ой туғыза білу білігін дамыту болып табылады. Пікірсайыс кезінде өзінің көзқарасын дәлелдеу және сөйлеу әдебі білігін дамыту бір тип тармағындағы қосымша мақсаттарға жатады.

Бұл кезеңде: 1) бір сөйлем деңгейінде тақырып бойынша бір ой түю, бір аяқталған ойды айту; 2) бір қыстырма сөз шеңберінде сөйлемдерді логикалық байланыстыру; 3) бірнеше сөйлеу міндеттерін байланыстыру және оларды 2-3 және одан да көп сөйлемдермен жеткізуді жүзеге асыру біліктері қалыптасады. Осыған орай, осы 3 деңгейдің әрбір сөйлеу мақсатында тұрақты қайталануы қамтамасыз етілуі тиіс. Оң нәтижелерге қол жеткізу үшін жаттығулардың келесі типтерінің ара-қатынастары қарастырылады: шартты-сөйлеу жаттығулары - 40%, сөздік - 40%, коммуникативті - 20%.

Білім беру стандарты мазмұнына сәйкес осындай типтегі сабақтарда жағдайға сәйкес 2-3 [5] және одан да көп сөйлемдерден тұратын қыстырма сөз-ойларды туғызу білігі қалыптасады.

Сипатталып отырған сабақ типінің тармағы қарым-қатынас процесіндегі монологтық сөйлеуге оқыту сабағының кезеңі (құраушы бөлігі) ғана бола алады.

б) Жеке монологтық сөйлеуге оқыту сабағы

Осы тип тармағының негізгі мақсаты ауызша және жазбаша түрдегі мәтін деңгейінде монологтық ой айтуды тыңдау білігін дамыту болып табылады.

Қосымша мақсат айту, оқу, тыңдау, жазу дағдыларының графикалық және пунктуациялық сауаттылығын жетілдіру бола алады.

Сабақ (немесе сабақ типі) монологты тиімді меңгеру білігін қалыптастыру және жетілдіру бойынша келесі кезеңдерді ұсынады:

а) мәтінді түсіну деңгейі (тыңдау); б) мәтін құрылымын талдау және анықтау (композициялау элементтері); в) мәтінді қайта құру; г) монологтық сөйлеу өнімділігі.

Жаттығулардың түрлі типтерінің ара-қатынасы төмендегідей: тілдік жаттығулар - 10%, репродуктивті шартты-сөйлеу - 10%, сөздік -40%, коммуникативті - 40%.

Білім беру стандартының мазмұнына сәйкес сөйлеу бойынша:

- оқылған немесе тыңдалған мәтінді айту;

- берілген сөзйлеу тақырыбы бойынша хабарлама жасау;

- радио немесе телеарнадан тыңдалған хабарламалар мазмұнын жеткізу;

- көрген фильм және т.б. мазмұнын жеткізу;

- монолог-талқылау, монолог-сипаттау түріндегі жеке ойын айту;

- тақырып бойынша жеке хабарламасын жазбаша жазу біліктерін қалыптастырады.

Бұл тип әртүрлі функционалды-мағыналық типтегі әлеуметтік-бағдарланған мәтінді, адресатты есепке ала отырып, қарым-қатынас жағдайы, сөйлеуші позициясы, талқыланатын «пән», адресат позициясын құруға оқытуды қарастырады.

Осылайша, жұмыс сипаты туралы сабақ типологиясының «бөлшектенген» нұсқасы ұсынылып отыр және сабақтың әрбір типінде оқыту нәтижелерін қадағалау бойынша түрлі деңгейдегі тапсырмалар типтері анықталды.

Бір сөйлеу тақырыбы аясында кешенінде құзыреттер түрлерін қалыптастыру мақсатында, күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау кезінде сабақтар типтерін «қысу» қажет. Осындай жағдайда олар аралас түрде беріледі. Сөйлеудің лексикалық дағдыларын, сөйлеудің грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру, қарым-қатынастың диалогтық түрін, қарым-қатынас процесінде монологтық сөйлеуді дамыту сабақтары негізгі типтері болып табылады. Қалған типтер таза күйінде тәжірибеде жиі қолданылмай, негізгілермен араласып, сабақ кезеңі ретінде ұсынады. Осы кезеңдерге жоспарланған біліктер аралас типті сабақтар кезінде бір уақытта немесе кезегімен қалыптасады.

Аралас сабақ типтері мынадай болуы мүмкін:

1. Сөйлеудің лексикалық-грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағы.

2. Сөйлеудің грамматикалық дағдыларын, орфографиялық және пунктуациялық сауаттылықтарын қалыптастыру және жетілдіру сабағы.

3. Сөйлеудің лексикалық-стилистикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағы.

4. Диалогтық және полилогикалық қарым-қатынас түрлерінің біліктілігін дамыту сабағы.

5. Қарым-қатынас процесіндегі диалогтық және полилогикалық және монологтық сөйлеуді дамыту сабағы.

6. Сөйлеудің лексикалық дағдыларын, графикалық және пунктуациялық сауаттылығын қалыптастыру сабағы.

Оқу уақытын бөлу кезінде коммуникативті біліктерді қалыптастыру және жетілдіру сабақтарын сыныптан тыс іс-шаралар түрінде сабақтан тыс уақытына ауыстыру мүмкін болады.

10-12 сағат сабақ оқыту нәтижесін қадағалауға жұмсалады.

Білім және дағдыларды бақылау ағымдық және қорытынды түрлерінде болады. Ағымдық бақылау сабақтың соңында немесе үй тапсырмасының көмегімен жүзеге асырылады. Қорытынды бақылау бірінші тоқсанның соңына, оқу жылының соңына жоспарланады. Кейінгі түрінде:

1. орфографиялық және пунктуациялық сауаттылық;

2. сөйлеудің грамматикалық және стилистикалық дұрыстығы;

3. диалогтық қарым-қатынас білігін меңгеру деңгейі;

4. орыс тілінде монологтық сөйлеуді меңгеру деңгейін бақылау түрлері қолданылады.

Қорытынды бақылау сабағы негізгі мектептің тоғызыншы сыныбында бір тоқсан, бір оқу жылы және бір курс шеңберінде оқылған тілдік, сөйлеу, коммуникативтік, этномәдениеттанымдық құзыреттіліктерді қалыптастыру деңгейін анықтауға есептелген. Оқу процесінің 10%-ын «бақылау» сабақтары алады. Сонымен, әр сыныпта жыл сайын төрт тоқсанға тең бөлінген (1-тоқсан – фонетика, лексика, фразеология бойынша тілдік білімін көрсету сабағы; 2-тоқсан – сөз жасам құрамы бойынша тілдік білімін көрсету сабағы; 3-тоқсан – морфология бойынша; 4-тоқсан – синтаксис бойынша) 8 сағаттық (тілдік) сабақтар жүргізіледі.

Сондай-ақ, 3-4 сағаттан тұратын 12-14 тақырыптық сабақтар циклі: орфографиялық сауаттылық және грамматикалық сөйлеу дағдыларын; диалогтық қарым-қатынас (ресми және ресми емес жағдайда) дағдыларын, стилистикалық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру және монологтық сөйлеуді дамыту сабақтары жоспарланады.

8-12 сабақтар (тілдік, сөйлеу, этномәдениеттанымдық, коммуникативтік құзыреттіліктер) қадағалауға жұмсалады.

Қазақ мектебінде ағылшын тілін оқытудың мұндай концептуалды тәсілі:

- барлық оқыту жылдарында оқу процесін, бір оқу жылына аралас сыныптарда, бір тоқсанға, біріктірілген белгілі параллель сыныптарға бір нақты сабақтың тақырыптық сабақтар циклін нақты ұсынуға және жоспарлауға мұғалімге көмектесуге;

- сөйлеу, коммуникативтік, этномәдениеттанымдық құзыреттіліктерін жүйелі және өзара байланысты қалыптастыруға мүмкіндік жасауға;

- оқушыларды шынайы өмірде туындайтын барлық тақырыптарда қарым-қатынас жасауға дайындауға;

- қарым-қатынастың сәйкес жағдайына қарай тілдік құралдарды қолдануға және мақсатты түрде үйретуге (ресми/ресми емес қарым-қатынас жағдайы, үлкен/кіші, «басшы»/қызметкер») немесе толық ойын білдіруге (диалогтық және монологтық мәтіндер);

- оқыту нәтижелерін қадағалауға (ағымдық, аралық, қорытынды бақылау) бағытталған.

Осындай сабақтар циклін әдістемелік негіздеу келесі сұрақтарға жауап беруді қарастырады:

1. Сабақ циклдерінің сөйлеу тақырыптарын таңдау неге негізделген?

2. Орыс тілінде оқытылмайтын мектептерде орыс тілін оқыту процесінің жүйесінде бұл сабақтар циклінің алатын орны қандай?

3. Әрбір сабақ циклінің орны қандай және маңызы неге байланысты? Сабақ типі және шарттары қандай?

4. Сабақ циклінің және әрбір сабақтың мақсаты қандай?

5. Сабақ құрылымы немен түсіндіріледі, нақты қабілеттер мен дағдыларды қалыптастыру мен жетілдірудің деңгейлері қандай?

6. Сабақ құрылымы мен мазмұны оның мақсаттарына сәйкес келе ме?

7. Сабақта қандай жаттығулар түрлері қолданылады? Жаттығулар түрлерінің ара-қатынасы сабақ типіне және қалыптасатын біліктер мен дағдылар сипатына сәйкес келе ме?

8. Әрбір сабақ типіндегі тілдік материалдың алатын орны қандай? Тапсырманы қалыптастыру кезінде кешенді тәсіл жүзеге асырылады ма?

9. Функциональдық және коммуникативтік принциптер қалай жүзеге асырылған?

10. Әрбір сабақ типінде оқыту нәтижесі қалай қадағаланады?

11. Сабақтар цикліне этномәдениеттанымдық материал қолданылады ма? Орыс тілінде сөйлеу әдебін оқытудың мазмұны қандай?

12. Оқушылар мен орыс тілін табиғи тасымалдаушылар (интроверттер/ экстраверттер) психологиясында айырмашылық ескеріледі ме?

13. Оқушылардың психологиялық бейімі қандай? Ол мотивациялық оқытумен қалай байланысқан?

14. Мұғалім қорытындылары (пікірі, ескертуі, ұсыныстары).

15. Қазақ мектебінде орыс тілін оқытудағы функционалдық-коммуникативтік тәсілдің ғылыми-әдістемелік негіздері.

Тәжірибелік бағыттағы, және тақырыптық сабақтар циклінің тілдік материалдарын үздіксіз беруге арналған аспектілік сабақтардың ұсынылған

үйлесімі:

• топтастыру принципі (барлық оқу жылына арналған оқу материалы ғылыми таңдалып алынған тілдік және сөйлеу жиынтығынан тұрады);

• «Орыс тілі» (орыс тілінде оқытылмайтын мектепте) пәні мазмұнының экстралингвистикалық және лингвистикалық құрамдас бөліктерінің өзара байланысы;

- тілдік және сөйлеу материалының тұсаукесеріндегі жүйелік, функционалдық және коммуникативтік принциптердің іске асырылуын қамтамасыз етеді.

Сабақтардың тақырыптық циклдерін жоспарлау үлгісі осы зерттеудің Ж Қосымшасында берілген.

Сонымен қатар, тілдік жүйеде екінші циклдік оқыту ретінде ағылшын тілін өткізу әдістемесінде [14], біздің әдістемеден айырмашылығы, онда біріктірілген екі сабақ оқу процесінің бірлігі ретінде саналады, және материалды ұйымдастырудың бастапқы нүктесі тек тілдік жүйе болып табылады, ал тілді дамыту көп жағдайда «үзіліс» (ұзақтығы – 12-14 аптаға дейін) кезінде сыныптас тыс сабақтарда жүзеге асырылады.

Аспектілік-тақырыптық-циклдік сипаттағы сабақтар:

1. Дәстүрлі бөлінген сабақтар санын қысқарту есебінде оқу уақытын тиімді, үнемді бөлуді қамтамасыз етеді;

2. Оқу материалдарын блогтық мөлшерлермен ұсынуға және меңгеруге мүмкіндік береді;

3. Сыныпта қарым-қатынас дағдысын дамыту үшін, сыныпта шынайы жағдайға жақындататын жасанды сөйлеу ортасын құруға мүмкіндік береді;

4. Әртүрлі түрлерді пайдалану, оларды түрлендіру мүмкіндігін кеңейтеді, оқушының мұғаліммен қарым-қатынас жасау уақытының санын арттырады [14].

ОФКТ кезінде барлық белгіленген әдістемелік принциптер жүзеге асырылады.

ОФКТ жағдайында жоғарыда аталған принцип 5-9-сыныптарға арналған аспектілік сабақтар жүйесінде өзінің ұйымдасу бағытын табады: сыныптан сыныпқа ауысқан сайын әр деңгей бойынша оқушылардың білімі тереңдетіледі (5 жыл көлемінде лексика, фразеологияны оқытуға 10 сағат, сөз құрамы мен сөз жасамға – 10 сағат, морфологияға – 10 сағат, синтаксиске – 10 сағат бөлінеді).

Орыс тілі бойынша бір сабақта орыс тілінің жүйесі әртүрлі деңгейлер жиынтығы ретінде ұсынылады. Морфологияны синтаксистік негізде оқыту және грамматиканы лексикамен үйлескен байланысын оқыту тақырыптық сабақтар циклінде жоспарланған: сөйлеудің лексикалық дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағында лексика синтаксемде (жайылма және жалаң) функционалдық-коммуникативтік аспектіде берілуі мүмкін, оқушыларға өзінің шағын-ой-пікірінде алғашқы синтаксем дағдыларын қолдану дарытылады.

Сөзге осындай коммуникативтік тәсіл қолдану «сөз-лексеманың әлі синтаксистік бірлік болып саналмайтындығымен, сөз-лексиканың бірлігі, ал оның түрлерінде жалпы мағынасы, синтаксистік қолданыста да әртүрлілігін анықтайтын түрлі құрылымының пайда болу мүмкіндігімен» түсіндіріледі [5].

Грамматикалық дағдыларды қалыптастыру кезінде (сабақтың 2-ші типі) ОФКТ бір тақырыптық түсінік шеңберінде оқушыларға грамматикалық құбылыстарды меңгертуді қарастырады. Біз осы тұрғыда сөйлемнің тақырыптық-құрылымы парадигмасын құруды ұсындық. Оның маңызы әртүрлі құрылымды қалыптастыруды берілген предикативті қолданыстағы лексикалық негізі болып табылады. Қарастырылып отырған типте бір грамматикалық ФСТ қолдану арқылы айтылар ойды құрастыру тәсілі өнімді саналады [15-19]. Мысалы, уақыттық мағынаны білдіретін ФСТ: а) жалғаусыз ілік септігі түрлерімен және till, from, between, since, with, among жалғаударымен; б) by жалғауы; в) at, in, on жалғауларымен түсіндіріледі. Уақыт мағынасымен берілген түрлерді пайдалана отырып, оқушыларға көктем туралы ойларын айту ұсынылады.

Осылайша, грамматикалық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және жетілдіру сабағында бір тақырыптық түсінік аясында әртүрлі грамматикалық құралдарды (әртүрлі құрылымдық сөйлемдер түрінде берілген синтаксемнен әңгімелеуге дейін) кешенді іске қосу жүзеге асырылады.

Жүйелік принципі стилистикалық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру сабақтарында қатаң бақыланады. Сөйлемдерді стилистикалық тасымалдаудың ерекше тәсілі оқушыларда «стильді сезіну» қабілетін дамытуға әсер етеді. Өкінішке орай, бұл тәсіл оқулықтарда жүйелі көрініс тапқан жоқ, мұғалім үлгі-сөйлемдер негізінде, бастапқы кезеңде қарым-қатынастың ресми-ресми емес жағдайын есепке ала отырып, лексикалық құралдарды ерікті таңдау дағдысын жетілдіреді.

Диалогтық қарым-қатыныс білігін дамыту сабағында жүйелік принципі белгілі бір бастапқы сөйлеу әрекеттерімен диалогты байланыстырудың типтік жүйелерінің жиынтығын қамту жүзеге асырылады [9].

Қосымша