2.Сабақ сағатының саны: 90 минут

3.Тақырыбтың өзектiлiгi : Адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасының шартын түсiндiру, табиғаттың экожүйесiнiң антропогендiк факторының әсер ету заңдылықтарын бiлу, ғылым ретiнде адам экалогиясының негiзгi құрамын құрап табиғат және қоғамның гармониялық қатынасын жолын ғылыми бекiту. Қоғам-табиғат-адам жүйесi қызыметтерiнiң принциптерiн зерттеуiн еңгiзбесе, қай бiлiм аймағы екенін бiлу қиын, осыдан пән аралық сипаты керінеді.

4.Сабақтын мақсаты: Экологияны тану мен экологиялық мәдениеттi тәрбиелеу, болашақ мамандық таңдауда тек арнайы мамандық ғана емес, тұрақты даму жолындағы қозғалыспен экологиялық кризистен шығу жолын игеру керек.

5. Сабақтың өтетін орны: кафедра

6. Сабақтағы тажiрибелiк сабақ сағаттарының бөлiну жоспары жане ұйымдастыру құрылымы:

№		Сабақ кезеңдерi	У ақыты
1.	Ұйымдастыру бөлiмi.		2 мин
2.	Бастапқы бiлiм деңгейiн бағалау:		8 мин
	- тест сүрақтары бойынша (Қосымша 1).		8 мин
3.	Студенттердiң өз бетiмен атқаратын жұмысы:		49 мин
	-	жағдайлық есептердi шешу (қосымша 2)	49 мин
4.	Оқытушымен бiрге атқаратын жумыс:		18 мин
	- СӨЖ қорытындысын талқылау		1 мин
	-	Сабақтың тақырыптарын талдау:	1 7 мин
	1. Қолданбалы экологияны оқудың объекттерi және мiндеттерi.		2 мин
	2. Қолданбалы экологияның негiзгi заңдары, ережелерi және		3 мин
	Принциптерi.
	3. Жалпы қарау көрінici немесе холизма принципi.		4 мин
	4. Iшкi динамикалық тепе-тендiк заңы.		4 мин
	5. Энергия эффектiсiнiң темендеуiнiң табиғатта қолдану заңы.		4 мин
5.	Қорытынды бiлiм деңгейiн бағалау :		10 мин
	-	бақылау сұрақтары бойынша (Қосымша 3)	6 мин
	-	тест сұрақтары бойынша (Қосымша 4)	4 мин
6.	Студенттердiң жалпы бiлiмiн бағалау мен сабақты қорытындылау.		2 мин
7.	Келесi сабақтың әдiстемелiк нұсқауымен, көмекшi құралдарымен		1 мин
	таныстыру.

ҚОСЫМША 1.

Бастапқы бiлiм деңгейiн аныңтауға арналған тест жұмыстарын шешу

1. Экологиялық деңгей деген не?

А) Қоршаған ортадары факторлардың жиынтылығы,түрдiң табиғатта өмір сүру шегi.

Б) Түрдiң тiршiлiк ету орны.

В) Қоғамда түрдiң қызметтiк ролi.

Г) Ортаның физикалық және химиялық факторларына түрдiң толеранттылығы.

Д) Ортаның биологиялық факторларына түрдiң толеранттылығы.

2. Қай эколлогияның бөлiмi популяцияның қоршаған ортамен қарым-қатынасының, олардың құрлысын және динамикасын зерттейдi?

А) Демэкология

Б) Синэкология

В) Аутэкология

Г) Медициналық экология

Д) Санитарлы экалогия

З. Популяцияның «биотикалық потенңиал» дегенiмiз не?

А) Ортаның оптимальдi жағдайында түрдiң қозғалу мүмкiндiгi.

Б) Тежегiш ортаның мүмкiндiгi.

В) Қоршаған ортаның жағдайына ағзалардың белгiлi популяциясының бейiмделу мүмкіндігі.

Г) Биоценоз шетiнен тысқары популяциясының миграциалау мүмкiндiгi.

Д) Популяциясының бәсекелесу мүмкiндiгi.

4. Ағзаңың толеранттылығы неге байланысты?

А) Жынысына

Б) Жасына

В) Индивидуальдi даму сатына

Г) Салмакка

Д) Ұзындыққа

5. «Экологиялық деңгейi» түсiнiгiнде ағзаның өмір cүpyiнe талабы қандай?

А) Түрдiң кеңiстiкте орналасуы

Б) Қоғамда түрдiң кызметтiк ролi

В) Орта факторларының катынасына түрдiң толеранттылығы

Г) Бәсекелес болмауы

Д) Ортаның оптимальдi шартының болуы

6. Адам экологиясы ғылым ретiнде мезмуны немен аяқталады?

А) Адамның өзiнiң қоршаған ортамен қатынасының шарттылығын анықтау

Б) Табиғи экожүйеге антропагендi әсердiң заңңдылығын бiлу

В) Табиғат және қоғамының гармониялық қатынасын құру жолын ғылыми негiздеу

Г) Экожүйенiң қызметтiлiгiнiң заңдылықтарын оку.

7. Орта жағдайларына ағзаңың бейiмделуiнiң қандай түрлерi бар?

А) Индивидуальдi.

Б) Топтық

В) Типтiк

Г) Отпасылық.

Д) Жалпы.

8. Топтық бейiмделудiн формаларын ата?

А) Морфологиялық белгiлердiн өзгеруi.

Б) Физиологиялық реакциялардың өзгеруi.

В) Қызметтiк өзгерiстер.

Г) Генетикалық өзгерiстер.

Д) Трофикалық өзгерiстер.

9. Ортаның қолайсыз факторына ағзаңың индивидуальдi бейiмделуi немен сипатталады?

А) Салыстырмалы қысқа уақыт аралығында етедi.

Б) Қолайсыз факторлардың ұзақ әсер етуінeн құралады.

В) Қызметтi табиғатта болады.

Г) Генетикалық деңгейде болады.

Д) Жаңа морфологиялық белгi және физиологиялық реакциялар құралады.

10. Ортаның қолайсыз факторына ағзаңың топтық бейiмделуi немен сипатталады?

А) Салыстырмалы қысқа уақыт аралығында өтедi.

Б) Қолайсыз факторлардың ұзақ әсер етуінeн құралады.

В) Қызметтi табиғатта болады.

Г) Генетикалық деңгейде болады.

Д) Жаңа морфологиялық белгi және физиологиялық реакциялар құралады.

11. Географиялық ортаның факторының басымдылығының сәйкестлiгi қандай бейiмделу типтерiн бөледi?

А) Тропикалық

Б) Арктикалық

В) Биiк таулық

Г) Шектелген климат

Д) Шөлдiк

12. Тропикалық бейiмделу типтiң адамдарға қандай морфофункциянальдық белгiлер сипат?

А) Дененiң созылыңқы формасы

Б) Аяқ-қолдарының ұзаруның салыстырмалы массасыныңы төмендеуi

В) Тершендiк

Г) Негiзгi алмасудың төмен керсеткiштерi

Д) Салыстырмалы дене тығыздығы

13. Арктикалық бейiмделу типтiң адамдарға қандай морфофункциянальдық белгiлер сипат?

А) Тығыз дене

Б) Сүйек бұлшық-ет жүйесiнiң дамуы жоғары

В) Кеуде торының көлемi жоғары

Г) Жоғарғы энергоалмасу

Д) Негiзгi алмасудың негiзгi көрсеткiштерi

14. Биiк таулық бейiмделу типтiң адамдарға қандай морфофункциянальдық белгiлер сипат?

А)Ұзын бой

Б) Кеуде торының көлденең жолақ индексiнiң жоғарлауы

В) Негiзгi алмасудың негiзгi көрсеткiштерi

Г) Гемоглобиннің жоғары деңгейi

Д) Тершендік

15. Адамдағы қандай мәдени шаруашылық типi бар?

А) Аңшылық,балық аулау басым типi

Б) Жер өңдеу мал асырау типi

В) Жоғары дамыған жер өңдеу және мал асырау және өнеркәсіп типі

г) Спеңификалық өндіріс типi

Д) Ауылшаруашылық типi

Бастапқы бiлiм деңгейiн аныңтауға арналған бақылау сұрақтары.

1.Биосфера ауқымды экожүйесi ретiнде.

2.Биосфераның негiзгi құрамы.

3.Биосфера үрдiстерiнде адамның орыны.

4.Адамды қоршаған орта және оның спецификасы.

5.Адам популяциясының дамуы және өсу мәселесi.

ҚОСЫМША 2.

Студенттiң қорытынды бiлiм деңгейiн аныңтауға арналған тест жұмыстарын шешу.

1. Төмендiлердiң қайсысы қолданбалы экология құрамына кiредi:

А) Өнеркәсiптiк

Б) Технологиялық

В) Ауылшаруашылық

Г) Медициналық

Д) Аталғандардың бәрi дұрыс

2. Төмендiлердiң қайсысы қолданбалы экология құрамына кiредi:

А) Химиялық

Б) Рекреаңиальдық

В) Геохимиялық

Г) Табиғи қолдану

Д) Аталғандардың бәрi дұрыс

3. Медициналық экологияның әдiстерiне жатады:

А) Медико-экологиялық бақылау

Б) Медико-экологиялық диагностика

В) Медико-экологиялық территория сипаты

г) Медико-экологиялық карта жазу

Д) Аталғандардың бәрi дұрыс

4. Медиңиналық экологияның едiстерiне жатады:

А) Медико-экологиялық аудандау

Б) Медико-экологиялық модельдеу

В) Жаңа ақпараттың технологиялар

Г) Медико-экологиялық бошкам

Д) Аталғандардың бәрi дұрыс

5. Қолданбалы экология оқытады:

А) Биосфераның табиғи компаненттерiн

Б) Табиғи зоналарың

В)Социум

Г)Т ехносфераның

Д) Аталғандардың бәрi дұрыс

6. «Бәрi бiрiмен байланысты» бұл:

А) Оптимальдiк заңы

Б) Iшкi динамиркалық тепе-тендiк заңы

В) Турақты биосфера заңы

Г) Толеранттылығы

7. Медиңиналық экология- бұл:

А) Ағзаңың тұру ортасы мен қатынасын оқитын экология бөлiмi

Б) Қоршаған орта мен адамның арасындағы қарым-қатынасын денсаулық сферасында оқитын бөлiм

В) Бiр түрдiн табиғи топталуын оқитын экология бөлiмi

Г) Өсiмдiктер, жануарлар, микроағзаларды оқитын экология бөлiмi

8. Қандай ғылым, қоршаған орта мен адамның арасындағы қарым-қатынастың денсаулық сферасында оқиды?

А)биология

Б)жалпы экология

В)медиңиналық экология

Г)адам экологиясы

Д)санитарлы экология

9. Антропогендi табиғи жүйесiнде экологиялық факторлардың қайсысы доминерлейдi?

А) жануар

Б) адам

В) микроағза

г) өсiмдiк

Д) климат

10. Экологиялық факторлардың пайда болу ортасына байланысты бөлiнедi:

А) атмосфералық

Б) биосфералық

В) экожүйелiк

г) популяциялық

Д) а. б. д.

11. Экологиялық факторлардың пайда болу сатысына байланысты бөлiнедi:

А) летальдi

Б) экстремальдi

В) лимиттеушi

г) мутагендi

Д) а. б. д.

12. Қоршаған ортаның қаупiнiң: табиғи факторына жатады:

А) климатты-географиялық

Б) геофизикалық

В) геологиялық

Г) топырақтың

Д) а. б. д.

13. Қоршаған ортаның: қаупiнiң биотикалық факторына жатады:

А) фауна

Б) флора

В) микрофлора

Г) биоңеноз

Д) а. б. д.

14. Қоршаған ортаның қаупiнiң факторларына жатады:

А) табиғи факторлар

Б) әлеуметтiк-экономикалық фкторлар

В) комплекстi факторлар

Г) Аталғандардың барлығы дұрыс емес

Д) а. б. д.

15. Қоршаған ортаның компоненттердiң: адамға кезеңдi әсер eтyi бөлiнедi:

А) салыстырмалы әсер етуі

Б) кезен:дi қайталамалы әсер етуі

В) eceтін және төмендейтiн әсер етулер

Г) ациклдi әсер етулер

Д) а. б. д.

ҚОРЫТЫНДЫ БIЛIМ ДЕҢГЕЙIН АНЫҚТАУFА АРНАЛFАН CҰPAҚTAP

1. Қолданбалы экологияны оқудың объекттерi және мiндеттерi.

2. Қолданбалы экологияның негiзгi заңдары, ережелерi және принциптерi:

-Жалпы қарау KepiHici немесе холизма принципi.

-Iшкi динамикалық тепе-тендiк заңы.

-Энергия эффектiсiнiң төмендеуiнiң табиғатта қолдану заңы.

-Экожүйесi туралы ақпараттың толық емес принципi.

-Жалған жақсылық принципi.

-Қолданбалы аспектiнiң және аймақтың жекелеу түрінің ережелер принципi.

3. Медиңиналық экология қолданбалық экологияның бастамасы ретiнде.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Негiзгi:

1. Келлер А.А., Кувакин В.И. “Медицинская экология”.-СПб.: /Петроградский и К/,

1998. - 256 с.

2. Шилова И. А “Экология”. - М.: Высш. шк., 2000,512 с,

3. “Экология человека: Основные проблемы” /Под ред. В. П. Казначеева В. С.,

Преображенского. М.; Наука, 1988,221 с.

Қосымша:

1. Дювинью П., Танг М. “Биосфера и место в ней человека”.-М.:Прогресс,1975,150с.

2. Меллер Т. ”Жизнь в окружающей среде”: Пер. с англ.В 3 т. ТЛ./Т .Миллер;Под

ред.Г .АЯгодина, - М. :Прогресс- Пангея, 1994

3. Реймерс,Н.Ф.”Охрана природы иокружаюшей человека среды: Словарь-

справочник”./Н. Ф .Реймерс.-М:Просвещение, 1992.-320с.

Таблица1. Қоршаған ортаның ағза үшін қауіп факторы және оның критерийлері (Келлер А.А., 1993)

А) Табиғи.

1. Абиотикалық:

   • Климато – метеорологиялық (температура, ауақозғышы, жаңбырлар, дауылдар, іш құрғақшылық және т.б.);

   • Орографиялық (атмосфераның разрядталуы, көмкіндер, лавиналар, селдер өткізгілетік);

   • Геофизикалық (геомагниттік дауылдар, жер сілніну, цунами, жылулық және гравитациялық аномалиялар, гелио-жерлік әсерлер);

   • Гидрографикалық ( су басу, батпақтау, шөлдену, сумен қамтамасыз ету кездері, жер беті және жер асты суларының құрамы, олардың өзін-өзі тазалау қасиеті);

   • Геологиялық (жылыстар құрамы, стратиграфия, тектоникалық бұзылулау, радиация, радон, карст, пайдалы қазбалар);

   • Топырақтық ( микроэлементтер, өзін-өзі тазалай алу қасиеті, шаң-тозаңның п.б., қышқылдық-сілітілік тепе-теңдік, құрамы мен құрылысы);

2. Биотикалық:

   • Фауна (ұлы және қатерлі жануарлар, ауру қоздырғыштарының сақтаушылары және тасымалдаушылары, тағамдық ресурстар);

   • Флора (ұлы және емдік өсімдіктер, тағамдық ресурстар, ауаны тазалау, экологиялық шағымсыз әсерлердің биомедикациясы);

   • Микрофлора ( ауа, су, топырақ, жануар, өсімдік, тамақтану өнімдері, объект);

   • Комплекстердің биологиялық компоненттері (токсиндер, ақуыздар, заталмасу өнімдері);

   • Биоценоздар (аурулардың табиғи ошақтары);

Б) Әлеуметтік – экономикалық:

• Тұрғандар ( демография, расселение, урбанизация, миграция, половозрастной және мамандық құрамы, мәдениет, өмір сүсу салты, дәстүрлері, конфессии, материалдық жағдайы);

• Қоғамның территориялық ұйымдасуы, жерді шаруашылыққа пайдалану:

• Физикилық ластанулар (ауа, су, топырақ, радиация, электромагниттік өрістер, жылулық ластану, шу, аэрозольдер);

• Химиялық ластанулар (ауа,су,жер, өсімдіктер, жануарлар, нысандар);

• Биологиялық факторлар (ауаның микробтың ластануы, судың, топыраңтың, тағамның органиканың қалдықтар, аллергендер);

• өндірістік және транспорттық факторлар (авариялар, апаттар, ДТП, грузопотоки);

• тұрмыстық – техникалық факторлар;

• санитарлық – гигиеналық жағдай және эпидемиялық статус;

• жүйке бұзымы факторлар (стрессорлар, экологиялық шаршу);

• медициналық, ветеринарлық қызметтер және инфрақұрылыс.

В) Кешендер:

• ландшафты;

• зональные;

• планеталық;

• тарихи;

• палеонтологиялық;

в) Критерии:

• альтернативті (отсутствие – наличие; +-)

• көлемдік (ПДК, ПДУ, ПДВ, ОБУВ, нормативтер, көрсеткіш т.б.)

• жартылай сапалы, балдық және салыстырмалы,экспериментальды и т.п.)

• кешенді (ландшафтты, медико-географиялық, денсаулық пен қоршаған ортаның көрсеткіштері)

Н.Ф. Реймерс (1990) экологиялық кауіп факторларының төмендегі 2 таблицада көрсетілген классификациясын ұсынады:

Қоршаған орта компоненттерінің адамдарға көрсететін әсерінің кезеңділігін мыналарға болуге болады:

1. қатысты тұрақты әсер етушілер (мысалы, таулы жерлердегі төменгі қысым, үлкен қалалардағы атмосфераның газдалуы, жылулық аномалиялар, конфессиялар)

2. белгілі бір уақытта қайталанып отыратын (циклдік)(мысалы, күн белсенділігінің циклы, табиғи құбылыстардың маусымдылығы, биологиялық римдер, ұрпақ ауысымы, пандемиялар мен эпидемиялар)

3. өсетін және төмендейтін (трансформациялалатын) ( мысалы, демографиялық және эпидемиологиялық өткелі кезеңдер, өсімдік және жануарлар әлемінің ресурстарының азаюы, ормандардың жайылуы, шөлейттену)

4. ациклдік (мысалы, жер сілкіну, өндірістік апаттар, цунами)

Адамның өмір сүсуіне әсер ететін қоршаған орта факторларын қойтымдылығына қарай 4 түрге бөледі:

1. қайтымды

2. қиын қайтымды

3. бөлшектік қайтымды

4. қайтымсыз