3. Өлшеу қателіктері

Кез келген өлшеу қанша жерден тыңғылықты орындалса да қателіктер туады.Оларды негізгі және қосымша қателіктерге бөлуге болады. Негізгі қателіктер нормамен (мөлшермен) жіберілетін қателіктер. Егер аспапқа сыртқы әсерлер (ылғалдылық, магнит және электр ағымдары әсер етсе) бұл аспап көрсеткішіне беріледі, мұны қосымша қателіктер деп атайды.

Практикалық түрде есепке алынатын қателіктер:

1.Абсалютті қателік бұл өлшенетін шаманың өлшенген А (өлшеу қордындысынан алынған) және нақты А_н мәнінің арасындағы айырым

ΔА=А-А_н

2.Қатысты қателік бұл абсалютті қателіктің нақты мәнге қатынасы арқылы процентпен өрнектеледі

В= %

3. Қатысты келтірілген қателік бұл абсолютті қателіктің аспап шкаласының жоғарғы А_max мен төменгі А_min айырымының қатынасына тең, процентпен өрнектеледі.

В_кел=

Мысалы вольтметр көрсеткіші 0-250 В қателігі 3 В болса

В_кел=

Ең жоғарғы келтірілген қателік аспаптың дәлділік класы деп аталады. Дәлділік класы екі түрге бөлінеді:

1. абсолютті қателік бойынша

2. қатысты қателік бойынша.

Дәлділік класы аспаптың циферблатында көрсетіледі. Өлшеу диапазоны аз болған сайын қатысты қателік үлкен болады. Мысалы, дәлділік класы 1,0, шкала аралығы 0-100 В тең вольтметр үшін келтірілген қатысты қателік , 0-90 В шкаласы, қатысты қателік құрайды, ал 30 В болса .

Өлшеу қателіктерінің дөректерінің (көрсеткіштердің дұрыс жазылмауынан, аспаптарды дұрыс қолданбаған, қоспаған,орналастырылмаған кезде туатын), систематикалық және кездейсоқ қателіктер.

Тұрақты немесе белгілі бір заңдылықтарға байланысты өзгеретін систематикалық қателіктер аспап градуировкасының (бөлігінің) жеткілікті түрде дәл еместігінің сыртқы әсерлердің өзгеруінен туылады.

Кездейсоқ қателіктер белгілі бір заңдылықтарға бағынбайтын өлшеу процессінде белгісіз кездейсоқ факторының әсерінен туады. Кездейсоқ қателіктер бір аспапта бір шаманы белгілі бір шартта бірнеше рет өлшегенде туады. Өлшеудің кездейсоқ қателігі δ_і құрайды.

δ_і=Q_i-Q_o,

Мұндағы Q_і-і-щі өлшеудің қортындысы.

Q_о- өлщенетін шаманың нақты мәні.

Бақылау өлшеу аспаптарының негізгі сипаттамасы болып сезімділік болып табылады. Сезімділік S-бұл аспаптың сызықты Δl немесе бұрыштың Δφ ауытқуының, бақыланатын шама мәнінің ΔА өзгерісінің қатынасына тең:

S=Δℓ/ΔA ;Δφ/ΔA

№ 53 билет

1. Өлшеуіш түрлендіргіш (орыс. преобразующий измеритель) - датчик. Байқаушы бірден сезе алмайтын өлшеуіш ақпараттық сигналды беруге, әрі қарай түрлендіруге, өңдеуге немесе сақтауға қолайлы түрге өңдейтін өлшеу қүралы.

2. Индуктивтік түрлендіргіштер

3. Автоматты реттеу жүйесі бір-бірімен өзара байланысты реттелуші объект пен реттеуші органннан тұратыны белгілі. Бұл жүйені құрар алдында сериялық жабдықтар каталогынан реттеуші органды, орындаушы құрылғыны, датчикті таңдап алады. Бұл элементтер реттелуші объектімен бірге жүйенің өзгермейтін (берілген) бөлігін құрайды. Кейін, жүйенің статикалық және динамикалық сипаттамаларына қойылатын талаптар негізінде оның функционалдық және корректірлеуші құрылғылардан тұратын өзгермелі бөлігін анықтайды. Корректірлеуші құрылғылар жүйенің контурына тізбектеле, парраллель немесе кері байланыс түрінде қосылып, оның динамикалық қасиеттерін жоғарылатуға мүмкіндік туғызады.

Автоматты ретеу жүйесінің синтезі келесі этаптардан тұрады:

1. Реттеу объектісінің қасиеттерін талдау, статикалық және динамикалық сипаттамаларын анықтау;

2. Реттеу жүйесін қанағаттандыратын реттеу сапасының шарттарын, оптималдау критерилерін негіздеу және тұжырымдау;

3. Техникалық құралдарды талдап алып, жүйенің құрылымдық схемасын іске асыру;

4. Оптимал динамикалық сипаттамаларды синтездеу;

5. Оптимал режимді аппроксимациялау (жуықтау), яғни, реттеу сапасымен жүйенің жұмысын іске асырудың техникалық тұрғыдағы күрделі еместігі және оның сенімділігі арасындағы ымыраға келе отыра, жүйенің қалаулы динамикалық сипаттамасын алу;

6. Бүкіл жүйенің қалаулы динамикалық сипаттамасын толығымен қамтамасыз ететін корректірлеуші құрылғының динамикалық сипаттамасын анықтау;

7. Корректірлеуші құрылғының схемасын, техникалық пайдалану жолын және параметрлерін таңдап алу;

8. Қолайлы талаптарға сай келетін алынған автоматты реттеу жүйесінің схемасына талдау жүргізу.

Жалпы, автоматты реттеу жүйесінің қалаулы динамикалық сипаттамаларын арнайы корректірлеу құрылғыларын қолдану арқылы алады, себебі мұндай құрылғылардың параметрлерін жеңіл түрде тиімді өзгертіп отыруға болады. Коррекциалау құрылғылары жүйедегі негізгі сигнал өтетін трактіге тізбектеле немесе параллель қосылады.

Параллель қосылған корректрлеу құрылғысымен бүкіл жүйені немесе оның элементтерін жеке қамтуға болады.

Тізбектеп қосылған корректрлеу құрылғысы қателік сигналын түрлендіру және реттеу заңын өзгерту үшін қолданылады.

№ 54 билет

1. Санауыштар мен шығын өлшеуіштер. Жұмыс принципі