- •I. Die natur
- •1) Die Erde - – yer
- •2) Der Berg -(e)s, -e – tog’
- •3) Das Wasser -s, - und Wässer – suv
- •4) Der Horizont -, -n – ufq
- •II. Der himmel
- •III. Die naturerscheinung
- •IV. Die bodenschätze
- •V. Die pflanze
- •1) Die Pflanze -, -n – o’simlik
- •2) Die Eiche -e, -n – dub, eman
- •3) Der Apfel -s, Äpfel – olma
- •4) Das Gemüse -s, - – sabzavot
- •Die Baumwolle -e, -n – paxta
- •6) Die Blume -e, -n – gul
- •VI. Die tiere
- •1) Die Tierarten - hayvon turlari
- •1) Der Vogel -s, Vögel – qush
- •2) Das Hausgeflügel – uy parrandalari
- •VIII. Die fische
- •IX. Die lurche und kriechtiere
- •X. Die insekten
- •XI. Die gesellschaft
- •2) Die Leitung -, -en – boshqaruv, rahbarlik
- •XII. Der transport
- •XIII. Die dienstleistungen
- •XIV. Die bildung und wissenschaft
- •1) Die Bildung -, -en – ta’lim
- •XV. Die kultur
- •2) Die Erholung -, -en – dam olish
- •XVI. Der sport
- •XVII. Das leben und die tätigkeit der menschen
- •1) Die Gestalt -, -en – gavda, qomat
- •XVIII. Die wohstätte
- •XIX. Die geistliche welt der menschen
- •XX. Die beziehungen und taten der menschen
- •XXI. Die zeit
- •XXII. Die zahl
MAXMUDOV ALISHER YO’LDOSHEVICH
DEUTSCH-USBEKISCHES
THEMATISCHE
WÖRTERBUCH
NEMISCHA-O’ZBEKCHA
TEMATIK
LUG’AT
TOSHKENT-2013
Mas’ul muharrir: f.f.d. professor M. N. Xolbekov
Taqrizchilar: f.f.n. dotsent N. Elmurodov
f.f.n. K.Sh.Marqayev
Lug’at maktab o’quvchilari, litsey, kollej va oliy o’quv yurti talabalari va o’qituvchilari uchun mo’ljallangan.
Ushbu lu’g’at haqidagi fikr va mulohazalaringizni quyidagi internet pochtasiga yuborishingiz mumkin: alischer-2473@mail.ru
MUALLIFDAN
Mamlakatimiz mustaqilikka erishganidan so’ng jamiyatning barcha sohalarida, shu jumladan ilm-fanda ham tub o’zgarishlar ro’y berdi.
“Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunini hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida chet tillarga o‘qitishning kompleks tizimi, ya’ni barkamol, o‘qimishli, zamonaviy fikrlovchi yosh avlodni shakllantirishga, respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuviga yo‘naltirilgan tizim yaratish chora-tadbirlari muhtaram yurtboshimiz tomonidan 2012 yil 10 dekabr kuni qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-1875-sonli qarorining ijrosida o‘z ifodasini topa boshladi.
Zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o‘qitishning ilg‘or uslublarini joriy etish yo‘li bilan, o‘sib kelayotgan yosh avlodni chet tillarga o‘qitish, shu tillarda erkin so‘zlasha oladigan mutaxassislarni tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda bu bilan ularning jahon sivilizatsiyasi yutuqlari hamda dunyo axborot resurslaridan keng ko‘lamda foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun shart-sharoit va imkoniyatlar yaratish maqsadida respublikamizning barcha hududida chet tillarni, asosan, ingliz tilini o‘rganish umumta’lim maktablarining birinchi sinflaridan o‘yin tarzidagi darslar va og‘zaki nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan boshlab esa, alifbo, o‘qish va grammatikani o‘zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanadi.
Buning uchun “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da ko’rsatib o’tilganidek, “o’zbek maktablarini bitirgan bolalarning qisilib qolmasligi, xorijiy tillarni o’rganishda to’siqlarga duch kelmasligi”1, ularning ona tili va xorijiy tillarning bemalol tushunib-anglab yetishishlari uchun lug’atlarga ehtiyoj seziladi.
Darhaqiqat, har qaysi tilda aniq va ravon nutqda so’zlashish uchun lug’talar katta yordam beradi. Shunday lug’atlardan biri tematik lug’atlar hisoblanadi.
Tematik lug’atlar tilshunoslikda o’ziga xos tarixiy taraqqiyotga ega bo’lib, tezaurus, anologik, ideografik kabi ko’rinishlarga egadir. Tematik lug’atda so’z muayyan semantik maydonga xos bir ma’noda keltiriladi.
Mashhur rus tilshunosi L.V.Shcherba o’zining lug’atchilik nazariyasiga oid maqolasida tematik lug’atni tezaurus bilan o’xshash va farqli tomonlarini taqqoslab, lug’atning alohida ko’rinishlari sifatida talqin etgan.
G’arb ideografiyasi falsafiy, nazariy, amaliy kabi uch bosqichga ajratildi. Falsafiy bosqich antik dunyo faylasuflari va O’rta asrlarda yashagan Yevropa olimlarining qarashlarini o’z ichiga oladi. Nazariy bosqich G’arb uyg’onish davri bilan bog’liq holda paydo bo’ldi va rivoj topdi. Amaliy bosqich ingliz olimi M.P.Rojening 1852 yilda chop etgan “Inglizcha so’z va iboralar tezaurusi” bilan bevosita bog’liq holda yuzaga kelib, F.Dornzayf, X.Kasares, H.Mayer, R.Xallig, V.Vartburg, Yu.Karaulov, M.Morkovkin, O.Baranov kabi ingliz, ispan, nemis, fransuz, rus olimlari tomonidan davom ettirildi2.
Milliy istiqlol tufayli o’zbek lug’atchiligi esa ishbilarmon-tadbirkorlar, turli soha mutaxassislariga mo’ljallangan tematik lug’atlar yaratila boshladi. Savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik va shu kabi soha vakillariga mo’ljallangan har xil turdagi tematik lug’atlar yanada boyitildi.
Mazkur tematik lug’atda “die Natur - tabiat”, “die Gesellschaft - jamiyat”, „das Leben und die Tätigkeit der Menschen – odamlarning hayoti va faoliyati“ va „die Zeit und das Zahl – vaqt va miqdor“ makromaydonlari bilan bog’liq so’z va iboralar keltirilgan. Har bir makromaydon alohida mazmuniy maydonda qo’llanuvchi 15 000 ga yaqin so’z va iboralarni o’z ichiga olgan. Masalan, “die Gessellschaft – jamiyat” makromaydoni “die Staat – davlat”, “die Leitung - boshqaruv”, „die Bevölkerung - aholi“, „die Armee und die Flote – armiya va flot“ kabi semantik maydonlarni tashkil etgan.
Tematik lug’atda „die Gesellschaft – jamiyat“ makromaydonining dastlabki bo’g’inini tashkil etuvchi „die Staat – davlat“ mikromaydoni o’z navbatida quyidagi mazmuniy maydonlarga ajratilgan:
1. der Staat – davlat, die Gewalt – hokimiyat, das Land – mamlakat, die Heimat – vatan, die Republik – respublika, das Gebiet – oblast, viloyat, der Bezirk – tuman, die Stadt – shahar, das Dorf – qishloq, die Siedlung – posyolka, qishloq, ovul kabilar
2. die Leitung – boshqaruv, rahbarlik, die Wahl – saylov, der Abgeordnete – deputat, die Demokratie – demokratiya, teng huquqlilik, die Verfassung – konstitutsiya, qomus va hokazo.
3. die Bevölkerung – aholi, das Volk – xalq, die Nation – millat va shu kabilar
4. die Armee und die Flotte – armiya va flot, die Armee – armiya, die Truppe – qo’shin, der Dienst – xizmat, das Regiment – polk, lashkar, der Stab – shtab, der Stützpunkt – himoya bazasi, der Titel – unvon va hokazo.
Ushbu tematik lug’at tematik prinsiplarga asosan tuzilgan bo’lib, unda kundalik hayotda qo’llaniladigan so’z va iboralar berilgan. Mazkur lug’at yordamida o’quvchi va talabalar ilmiy izlanishga, mustaqil fikrlashga va uni anglab yetishga erishishi mumkin. Bu bilan ularning ham so’z boyligi oshadi, ham dunyoqarashi o’sadi, – degan umiddamiz.
”Nemischa–o’zbekcha tematik lug’at” qo’lyozmasida yaqindan maslahat va ko’maklarini ayamagan ustoz-o’qituvchilarga samimiy minnatdorchiligimni bildiraman.
Lug’at ustidagi dastlabki ilmiy izlanishlarimning mahsuli bo’lganligi uchun ushbu lug’atda xato-kamchiliklar bo’lishi mumkin. Lug’at haqidagi fikr-mulohazalaringiz, tuzatish va e’tirozlaringizni mamnuniyat bilan qabul qilaman: alischer-2473@mail.ru (elektron manzilim)
I. Die natur
die Erde
die Oberfläche
die Boden
die Schicht
der Staub
der Schmutz
2) der Berg
der Gipfel
das Tal
die Ebene
der Wald
die Steppe
die Wüste
3) das Wasser
der Ozean
das Meer
der See
der Sumpf
der Fluβ
der Kanal
der Strom
die Welle
das Eis
die Insel
das Ufer
das Niveau
die Tiefe
die Breite
die Quelle
4) der Horizont
der Norden
der Süden
der Osten
der Westen
der Pol
1) Die Erde - – yer
die Erdumkreisung – yer atrofida aylanish
der Erdabstand – yer o’rtasidagi masofa
die Erdbahn – yer orbitasi
der Erdschatten – yer ko’lankasi
die Erdmasse – yer massasi
die Erdoberfläche – yer yuzi
das Erdinnere – yer osti
die Erderschütterung – zilzila
der Erdflachs – asbest, toshpaxta
der Erdball – yer shari
das Erdbeben – zilzila
die Erdbohrung – yer kovlash
der Erdgürtel – mintaqa
die Erdkunde – geografiya
die Erdumdrehung – yer aylanishi
der Erdimfang – yer shari perimetri
die Erdzung – burun, bo’g’oz
der Erdteil – qit’a, materik
Die Erde dreht sich um die Sonne. - Yer quyosh atrofida aylanadi.
die Oberfläche -, -n – sath, yuza, sirt
die Oberflächenentlastungsanlage – suv sathi
die Oberflächenentwässerung – yer zaxini qochirish
die Oberflächenverrieselung – sug’oriladigan yer yuzasi
die Oberflächenwelle – to’lqin sathi
die Oberflächlichkeit – sayozlik
die Meeresoberfläche – dengiz sathi
Die Sonne steigt aus der Oberfläche des Meers. - Quyosh dengiz sathidan tepaga ko’tarildi.
die Boden -s, Böden – tuproq, yer
die Bodenablagerung – yer ostki qatlami
die Bodenaufteilung – yerning taqsimlanishi
das Bodeneis – yer ostki muzi
die Bodenfiltration – suv sizishi
die Bodenform – yer yuzining tuzilishi
die Bodenkunde – tuproqshunoslik
die Bodenparzelle – yerning kichik bir qismi
der Bodenrückgang – tuproqning eroziyasi
das Bodensediment – cho’kindi
die Bodenschätze – yer osti boyliklari
Unsere Heimat ist reich an verschiedenen Bodenschätzen. - Vatanimiz turli xil foydali qazilmalarga boy.
die Schicht -, -en – qatlam, qavat
das Schichtausgehende – qatlam cho’qqisi
die Schichtdicke – qatlam qalinligi
der Schichtausfall – qatlam nurashi
der Schichtbau – qatlam tuzilishi
der Schichteinfall – qatlamning pasayishi
die Schichtfaltung – qatlamning qat-qatligi
die Schichtfläche – qatlam maydoni
das Schichtflötz – qatlam qatma-qatligi
die Schichtkarte – qatlam xaritasi
der Schichtkopf – qatlam boshi
die Schichtkunde – stratigrafiya (qatlamlarni o’rganuvchi fan)
der Schichtsattel – ikki qatlam oralig’i
der Schichtstein – jinslar qatlami
die Schichtstreichung – qatlamning yoyilishi
die Schichtströmung – qatlam oqimi
die Schichthöhe – qatlam qalinligi
Die Atmosphäre gliedert sich in drei Schichten: Troposphäre, Stratosphäre und Ionosphäre. - Atmosfera uch qatlamga: troposfera, stratosfera va ionosferaga bo’linadi.
der Staub -(e)s – chang
der Staubablagerung – chang qatlami
der Staubboden – chang tuproq
stauben – changitmoq
es staubt – chang bosgan
die Staublawine – chang oqimi
die Staubsperre – chang to’siq, chang g’ov
Der Wind wirbelt den Staub auf. - Shamol changni to’zg’itib yubordi.
der Schmutz -es, -e – balchiq, loy
die Schmutzaufnahme – ifloslanish
der dickflüssige Schmutz – qalin balchiq
der dünnflüssige Schmutz – suyuq balchiq
die Schmutzschicht – loy qatlam
der Schmutzspritzer – iflos (loy aralash) yomg’ir
Ich säuberte meine Kleidung vom Schmutz. - Men o’z kiyimlarimni loydan tozaladim.
