20. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға медико-педагогикалық және әлеуметтік көмек көрсету.

Қазақстан мен ТМД. елдерінде әлеуметтік-әкономикалық дағдарыс кезеңінен бастап ерекше демографиялык жагдай туындап дүниеге сәбилердің келу корсеткіштерінің аса төмендеуі, халык арасындағы елім- жетімнің кебеюі, және халықтың табиғи есу темендеуінең байкалды. Бүл жерде аналар денсаулығының нашарлауы, жүктілік және босану кезіндегі асқынулар да айқын әлеуметтік-әкономикалық сипат алады. Осы жағдайларға байланысты соңғы жылдары елімізде мүгедек балалардың саны есіп, мамандардың назарына түсті. (Сүлейменова Р.А., Хакимжанова Г.Д.)

Барлык әкономикалык қиыншылыктарды ескере отырып, балалардың дамуындағы кемістіктерді түзетудің ең нәтижелі жолы - ерте коррекциялық көмек корсету жүйесін үйымдастыру. Біркатар шет елдегі және отандык зерттеулер көрсеткендей түзетушілік әсер етуді неғүрлым ерте бастаса, соғүрлым нәтижелі болады. (Ерсарина А.К., Стребелева Е.А., Сүлейменова Р.А., Разенкова Ю.А. т.б.)

Қолайлы ерте көмек көрсету маңыздылығы баланың анатомиялық- физиологиялык ерекшеліктерімен белгіленеді. Мектепке дейінгі жастағы, мектеп жасындағы балалардың, жеткіншекгердің және ересектердің денсаулығының негізі осы ерте жаста қаланады. Осы кезде ағзаның барлық морфологиялық және функционалды жүйелері кұрыла бастайды.

Ерте коррекциялық көмек көрсетудің негізі- сәбилер мен ерте жастағы балалардың физиологиялык және психикалық дамуын жан-жакты зерттеу болып табылады.

Ерте коррекциялык көмек көрсету тәжірибесін іске асыру нақты түзетушілік нысаның анықгаудан басталады. Көптеген мамандардың ойы бойынша мү.ндай жүмыстар тек дамуында белгілі бір кемістіктері бар балалармен ғана емес, сонымен қатар болашакта әлеуметтік бейімделуі киын болу мүмкіндігі бар балалармен жүргізілуі тиіс. Осындай кешенді көмекті талап ететін балаларды аныктаудың негізгі қүралы жалпы скрининг әдістемесі болып табылады.

Балалық психоневрологиялық ауытқулыктар деректеріне огбасының ауыр қаржылық, жалгіы толықканды өмір сүру жағдайларының жеткіліксіздігін жатқызамыз. Сонымен катар ата-аналар арасындағы ішімдік пен нашақорлыққа салыну да жағымсыз факторлар катарына жатады.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында балаларға ерте педагогикалык- түзетушілік көмек көрсетуге байланысты бірқатар күжаттар кабылданып, жүзеге асырылуда, оның ішінде ерекше орынға ие "Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы колдау туралы" ҚР Заңы. Ерте қолға алу (ерте қолдау) - психикалык-дене бүзылыстары скринингін, медициналық психологиялық-педагогикалык диагностиканы, емдеуді, дамыта оқытуды қамтитын, сәби жастағы (үш жасқа дейінгі) балаларды әлеуметгік және медициналық- педагогикалық түзеу арқылы қолдау.

Мемлекеттік ерте жастан коррекциялық-педагогикалык көмек көрсету жүйесі әзірленіп (Р.А. Сүлейменова), негізгі бес деңгей бойынша жүзеге асырылуда:

• Сәбилердің психикалык және дене дамуын жаппай тексеру. Ерте жастан көмекті көрсетуді іске асыру үшін жаппай тексеруді (скринингті) перзентханалар мен емханшіарда жүргізілуі тиіс. Скрининг- "қатер" тобындагы балаларды анықтау мақсатымен жаппай стандартталған тексеру.

• Скрининг нәтижесінде анықталған "қатер" тобындағы балаларды ата-анапарының және өзге де заңды өкілдерінің келісімен психологиялык- медициналық-педагогикалык консультацияларға жіберуді қамтамасыз етеді.

- Арнайы бала-бакшаларды жаппы үлгідегі бала-бақшалардың арнайы топтарында алғашкы медициналық санитарлық көмек көрсету мекемелердің түзету кабинеттерінде оңалту аймақгарында іске асырылатын түзетушілік жұмыс.

• Ерте коррекциялык көмек көрсету жүйесін ғылыми-әдістемелік камтамасыз ету. Бүл жүмыс барысында барлык мәліметтерді жүйелеп, компьютерге енгізу және гылыми зерттеу бағдарламапарын әзірлеу, оларды іске асыру, нәтижелері бойынша нүскауларды дайындау.

• Мемлекеттік қүқықгық қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасында білім беру, денсаулық сактау және халықты әлеуметтік корғауды баскарудың орталық мемлекеттік үйымдары жүмыс істейді.

Ғ ьшыми жүмыстар бағдарламасының ауқымында Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі мүмкіндігі шектеулі балаларға көмек көрсетуді жетілдірудің езекті мәселелерін арнайы зертгеу жүргізу тапсырмасын анықтайды. Қазіргі уақытта естуінде аутқуы бар балалар үшін ерте жастан колдау көрсету жағдайлары қалыптасуда. Әйелдерді босандыру мекемелерінде аудиологиялык скринингті өткізіп, кейіннен сәбидің естуінде ауыткушылық пайда болуы қатері бар болған жағдайда балалар емханасында арнайы есепке алып есту қабілетін аудиологиялык орталықтарында терең тексеруден өткізу қажет. Сол кешенді тексету нәтижесінде балаға қандай тиімді шаралар қажет екені анықталады, дыбыс күшейткіш аппарат тағу, естуін жақсарту операция, әлде кохлеар имплант қолдану операция. ҚР кохлеарлық импланттау операциялары нәтижелі өткізіліп жатыр, бірак операциядан кейін естумен сөйлеуін оңалту жүмысы жеткіліксіз болып түр. Бүл багьптың болашағы зор, естуінде ауытқуы бар балаларды ерте жастан колдау көрстеу аркылы сөйлеундегі кемістіктердің алдын алып, коршаған ортаға қиындыксыз бейімдеуге жол ашады.

Мүмкіндігі шектеулі түлғаларға қоғам көзкарасы озгерген сайын оларға әлеуметтік көмек көрсетудін қолайлы түрлерін іздеуге мүмкіндік тудырады. Әлеуметтік көмек мүмкіндігі шектеулі түлғаларға мемлекеттік- әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі бөлігі болып табылады. Жәбірлеген түлғаларға әлеуметтік комек корсету мемлекеттік әлеуметтік корғау жүйесінің қүрамына кіреді.

ҚР "Білім туралы" Заңындағы 6 бапқа сәйкес білім беру саласындағы жергілікті өкілді және аткарушы органдардың кұзыреті- дамуында проблемалары бар балапар мен жасөспірімдерді оңалтуды және әлеуметтік бейімдеуді камтамасыз ету. Ал білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктері бойынша даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедектер және бала кезінен мүгедек бапалар әлеуметтік квмек көрсетілетін азаматтар санатына кіреді. Мемлекет әлеуметгік көмекке мүкгаж Қазакстан Республикасы азаматтарын олардың білім алуы кезеңінде каржылау шағыстарын толык немесе ішінара өтейді. Әлеуметік көмектің мелшерін, көздерін және беру тәртібін Қазакстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

Әлеуметтік тексеру - тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, дене кіріптарлығына, жинақгылығы, әдеттегі кызметпен айналысу кабілеті, әкономикалык дербестігі мен коғамға кірігу кабілеті шектелуіне байланысты болуы мүмкін әлеуметтік кемістіктер дәрежесін аныктайды. Мүмкіндігі шектеулі түлғаларга үзак уакытгык әкономикалық, педагогикалык, психологияляқ, әлеуметтік және әкономикалык көмек көрсетіліп отырады.

Педагогикалык тексеру арқылы тиісті жастағы балаларға арналған жас нормативтерін ескере отырып, балалардың зияты жағынан даму ерекшеліктерін және олардың ойын ойнауға, білім алу мен қарым-қатынас жасауға әлеуметтік мүмкіндікгерін анықтайды.

Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларга әлеуметтік-педагогикалық қызмет көрсету бүл ерекше қажеттілікгерді талап ететін адамдарға - үздіксіз педагогикалық ұйымдастырылған процесте әлеуметтік тәрбие беру.

Әлеуметтік-педагогикалық қызмет адамның өмірлік жағдайларымен, әкономикасымен және саясатты тығыз байланысты.

Әлеуметтік бейімдеу - нысаналы әлеуметтік және медициналық педагогикапық түзеу арқылы колдау процесінде кемтар балапардың коғамда кабылданған кұндылықгарды, мінез-кұлық ережелері мен нормаларын игеру мен қабылдауы және еңбекке даярлануы жолымен әлеуметтік орта жағдайпарына белсенді түрде икемделуі.

Әлеумеггік жұмыс - жекеленген адамдарға, отбасыларына-олардың толық мәнді әлеуметтік жұмыс істеуіне кедергі келтірегін бұзылған немесе жойылған функцияларының орнын толтыра отырып әлеуметтік құқықтары мен кепілдіктерін іске асыруда көмек көрсету жөніндегі қызмет.

Әлеуметтік көмек - бұл әкономикалық жағдайы төмен, әлеуметтік әлсіз, психологиялық жағынан әлсіз адамдар тобына әлеуметтік ортада қалыптасуын жаксартуына бағытталган кызмет көрсету кешені. Ол зейнетақы төлемін қосымша төлеумен, сондай-ак ұзақ кызмет көрсетуімен (медицинапық, психологиялық, құқыктық, педагогикалық және т.б.) сипатталады.

Бүл үрдіс үздіксіз жүйелі түрде ұйымдастырылады. Оның негізгі мақсаты мүмкіндігі шектеулі тұпғаларды әлеуметтік бейімдеу. Қазақстан Республикасында әлеуметтік қызмет көрсету институты толығымен ұйымдастырылмаған және әр тұлганың жеке әлеуметтік кажеттіліктерін аныктау жұмысы толык жүргізілмейді. «Кемтар балапарды әлеуметтік және медициналык педагогикалык түзеу арқылы қолдау туралы» ҚР заңына заңга байланысты 2003 жылдан бастап мугедек балаларга әлеуметтік көмек корсету, оларды бейімдеу жұмысы алга басты. Заңды іске асыру жоспарына сәйкес 2003 жылдан бастап 2005 жылга дейін Қазақстан Республикасында 212 бөлімі ашылуы тиіс және де сол бөлімдерде 3236 әлеуметтік қызметкерлер жүмыс істеуі тиіс. Қазіргі уакытта әлеуметтік көмек көрсету үйымдарында әр түрлі мамандар жүмыс істеді. Олардың арнайы бөлімдері жоқ. Әлеуметтік педагогикалық даярлау басталганымен олардың қызметтерінің нормативтік базасы қүрастырылмаган және білім беру мекемелерінде әлуметтік педагогикалық қолданудың технологиялар жеткіліксіз.

Әлеуметтік көмек көрсету жүйесінде әлеуметтік педагогикалык әрекеттің орны ерекше.

Әлеуметік- педагогикалық әрекет (мүмкіндігі шектеулі түлгаларга жәрдемдесу)- бүл мүмкіндігі шектеулі түлгалардың жасына , қоршаган ортасына байланысты даму ерекшелігін ескертетін үздіксіз педагогикапык максатты үйымдастырылган әлеуметгік және мәдени шартталган кеңістіктен «шыгып кетуіне» (Л.С.Выготский) әкеледі. Қоршаган ортамен қарым- катынасты бүзады. Сондықтан мүмкіндігі шектеулі түлгалар әлеуметтік - педагогикалық әрекет аркылы қолдану - бүл білім беру кеңістігінде (оку орындары мен мектеп жасынан тыс) калыптасу болып табылады. Әлеуметтік педагогикалық әрекет адам өмірінің әкономикалық, саяси және түлгалық жагдайымен тыгыз байланысты. Бүл арнайы мамандардың көмегімен, әсіресе әлеуметтік педагогтар көмегімен іске асады.

Мүмкіндігі шектеулі түлғаларга қазіргі әлеуметтік-педагогикалык комек көрсету жүйесі өзіндік көпсалалы инфрақүрылымына ие. Оның әртүрлі бөлімдері білім беру, денсаулық сақтау, түрғындарды әлеуметтік қорғау, мәдениет және спорт, сонымен қатар ата-анапар және мамандар үйымдары, мейірім қорлары, діни және т.б. мемлекеттік емес қүрылымдар әрекетгер қүрамына кіреді.

Бүл жүйнде негізгі кызмет ететін маман - әлеуметгік педагог. Әлеуметтік -педагоггың негізгі міндеті мүмкіндігі шекгеулі түлғалар мен қоғам расындағы қарым қатынасты және де балапар мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу.

Озінің максатына жету үшін әлеуметгік педагог мемлекеттік басқару органдарымен, коғамдық үйымдармен, білім беру мекемслерімен, денсаулық сактау мекемелерімен, түрғындарды әлеуметтік корғау және т.б. Мекемелер мен үйымдарда тәрбиеленушілердің қүқықтарын корғайтын жерлердегі адамдармен қарым-катынас орнату қажет. Әлеуметтік педагогтың кәсіби әрекет мазмүнына келесі багыттар кіреді.

• әлеуметтік ортада жағымды, адамгершілік бағытында қарым - қатынас калыптастыру;

баланың түлғалық дамуына әсер ету;

• тәрбиеленушілер мен түлектердің әлеуметгік бейімделу мен оналтуына жағдай жасау;

• окушылардың жеке және әлеуметтік мәселесін шешуге көмектесу;

• арнайы педагогтар мен окушылардың құқықтары мен міндетгері туралы ағартушылык жумыс аткару;

• сот және заң органдарында арнайы (түзету) мекеме атынан тәрбиелеушілер құқыктарын корғау;

• жұмысқа орналастыру үшін немесе оқушылар білім алу үшін кажетті қүжаттарды дайындауда әкімшілік, психолог, педагогтармен және т.б. қызметкерлерімен бірлесіп қарым -қатынас жасау;

әлеуметтік-медициналык көмекті кажетсінетін балаларды есепке алу, көмекпен қамтамасыз ету.