1. Арнайы педагогиканың ғылыми негіздері.

1. Арнайы педагогиканың философиялык негіздері

Арнайы педагогиканың толык жуйел1 теориясын куру ушш, дамуында кемістігі бар балалардын ерекшелт туралы узд1к мәл1меттердщ механикалык турде 6ipiryi емес, керісінше арнайы педагогиканың шшдеп oipniKTi колдауга багытталган гылыми тургыдан жуйeлі, мазмунды мәл1меттерд1н кажет екеш сезсіз.

Арнайы педагогика өте кең мағынаны камтиды, ягни ол жогаргы дуниетаным потенцияларына ие болу, когамдык саналыктын, сонын шшде «мүмкіндігі шектеулі адамдарга» деген карым-катынастың бекггуше айтарлыктай әсер етеді.

Бұл мәселені шешуде маңызды рөлді философия алады, ол біліммен гылымның әр саласы аркылы арнайы педагогиканың мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Бұл жердегі философия алдымен нақтыжәне негізгі деген сұрақтарга багытталған, сондыктан философиялык деңгейдегі жалпыласуда баскаларына қараганда маңызды концептуальді мәселелер мен «арнайы педагогиканың» жекеше дамуы карастырылуы мүмкін.

Арнайы білім беру үшін философия - ең алдымен, педагогикалык күбылыстар әволюциясын ретгейтін, адамның әлеуметтік табиги болмысын және адам туралы жалпы түсініктерді бір жүйеге біріктіретін дүниетаным негізінде алға шығады және екіншіден арнайы білім беру процесін игерудегі әдіс тәсілдер негізінде әмбебап принциптерді қолданудың әдіснамалық негізі ретінде карастырылады.

Философиялык жіктеумен сәйкес арнайы педагогиканың мәселелерін зерттеуде мынадай дүниетанымдық аспектілерді көрсетуге болады: онтологиялық, гносеологиялық, аксиологиялық, философия- антропологиялык, тарихи және әлеуметтік философиялық.

Арнайы білім берудің болмыс кұрамындағы орны онтологиялыц аспектімен аныкталады. Оқыту мен таным арасындағы байланысты аныктау үшін гносеологиялық аспекті, ал педагогикалык күндылықтарды аныктауда аксиологиялыц аспект қызмет етеді.

Арнайы білім беру ол озі ерекше әлеуметтік институт және оның дамуы еркениетке байланысты шартталған. Арнайы педагогиканың қазіргі жағдайын түсіну үшін әлеуметтік философиялық тұргыдан қарастыру жөн.

Нақты мүмкіндігі шектеулі адамдардың жагдайы кобіне әлеуметтік катынастар әлеміне арнайы білім алу деңгейімен анықталады. Әлеуметтік философиялык аспектісінің озектілігі дамудағы пайда болган кемістіктердін казіргі әкологиялық, әлеуметтік дагдарыстарға тәуелді.

Дамуында ауытқушылыктары бар тұлғалардын өмір сүру, емдеу, оқыту мәселелері ұзак уақыт бойы философтардын назарадында болғанына қарамастан, бұл білім философиялық тұрғыдан жүйеленбеген.

Арнайы білім беру ең негізгі шешуші мәселесі сондай күрделі және де ол бір гана гылыммен шешіле қоймайды, сондықтан бұл мәселені шешуде нақты бір ғылымның әр түрлі аймақтарынан білімді біріктіру мен талдау жасауды камтамасыз ету керек. Алғашында «аномалия» және «ауру» туралы пікірлер жалпы философиялык танымдардан бөлінбей, адам өмірінің басқа да коріністерімен шатасып жатты. Мысалға, Гераклит былай түжырымдаган «ауру денсаулықты жағымды қылып оны жаксартады, осыган байланысты адам өмірінің максаты «жеңілдеу», кайғы-қасіреттен кұтылу болып саналады, сондыктан олар өзі ауырып тұрған адамга ауырсыну тудырып емдейтін шараларга сенімсіздік көрсетеді» - деген. Осы жағдайдын түсінігі және ауруларды емдеу жайлы Платон да өз «Тимотей» атты диалогында жазып өткен.

Сондай-ак Аристотельдің әтикалык ілімдерінде бұзылгандык, қатыгездік, ақылсыз т.б нақты ауыткушылықтар катарында қарастырылып айтылған. Аристотельдің пікірі бойынша бакытты өмір сүру үшін, адамдар осындай колайсыз жағдайлардан шектелген болуы керек деп санады. Және де Аристотель салауатты өмір дегенге: тұрғындардың орналасқан жері, ауа мен судың денсаулыкка сай болуы, баланың дұрыс тамақтануы және аурулардың алдын алу шараларын жатқызады. Осылайша Аристотель филвсофиясынан. адам дамуындағы ауыткуларды «емдеу» туралы ойлар ез бастауын алғанын көруімізге болады.

Антика заманын философтардын (Плутарх, Сенека) еңбектерінде ауру, кем балалардан құтылу, оларды өлтіру дәстүрі туралы жазылған.

Д.Дидро - француз ағартушысы, математик Н.Саундерсонның өмірлік әрекетіне сүйене отырып, соқыр болып туылған бапаның, адам сезімдерінің ерекшеліктерін бөліп көрсетгі. Сонымен қатар ол адамның зияты мен адамгершілік касиетгерінің дене құрылымымен тығыз байланысты екенін анықтап көрсетті.

Медицина мен арнайы педагогиканың әмпирикалық базалары кеңеюіне байланысты даму бұзылыстарын түрлері мен себептері және нақтымәні туралы теориялық білімді толықтыру мәселесін көрсетті. Осыған байланысты даму кемістіктерін философиялық топтастыру беталысы басталған.

Ал, И. Кант өзінің антропологиялык концепциясында әлсіздік пен жан дүниенің ауруларының топтастыруын құрды. Адамдардың міндеттерінің бірі болып басқаларға деген карым-катынасы, адамдарға жақсылық жасауды, олардың бақыты үшін ат салысу керек деп санады. Мүгедектер мен ауруларға, кедейлерге «мемлекеттік қамқор» жасау қажеттілігін негіздеуде И. Канттың сіңірген еңбегі мол болды.

Арнайы педагогиканың кұрылуының бас кезінде мүмкіндігі шектеулі адамдарға корсетілетін көмек нәтижесі толығымен жоғары дәрежеде болды деп айту қиын. Бұны Шопенгауәрдің «педагогикалык түзету көмегіне» деген қарсылығымен түсіндіруге болады. Ол «адамның негізі мен мінезін өзгерту және түзету мүлдем болмайтын іс» - деп қарасгырған. Оған коса Ф.Ницше осы пікірді ұстанып «түзету тәсілдерін табиғатка қарсы және пайдасыз әрекет» ретінде пайымдады.

XX ғасырда мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың көбеюіне карай олардың білім алу мен даму мәселелері маңызды рөл аткарады. Осы мәселелерге казіргі Батыс философиясының 3 бағыты аса көп көңіл бөлді, олар әксистенциализм, психоанапиз және постмодернизм.

Әксистенциализм философиясында (К.Ясперс, А.Камю, Ж.П.Сартр және т.б.) патологиялық көріністер тұрмыстық мән-мағына берілді, ол осы көріністерден құтылу шынайы өмір сүру ағымымен байланысады. Адамның шынайы емір сүру шарты, оның өз бостандыгының баска адамдар бостандығымен сәйкестену негізінде, өзі өз болып калыптасуына деген тұжырым айтылған. Аталмыш ой-пікірлер болашак психотерапиялык емдеу тәжірибесінің дамуына жағымды ыкпалын тигізді .

Арнайы педагогикада Адлердің «кемтар баланы әлеуметтік тұрғыда жетіспеушілігін орнын толтыру және әлеуметті бейімдеуге бағыттау

идеясы» маңызды орындардың біріне ие. Адлер кемтарлыкты «әлсіздік» қана емес сонымен қатар, ол белгілі бір «күш» деген шешім қабылданған.

Постмодернизм бағыты бойынша (М.Фуко, Ж.Делез және т.б.) акыл мен акылсыздық және ауру мен патология арасындагы байланыстардың шекараларыңың жоқты ерекше назар аударган. Мұнда сондай-ак медициналық мәтіндерді талдау негізінде клиникалық практикаға берілген көріністер танудағы киындық белгіленіп көрсетілген. Постмодернизм идеялар қосымшатүрде түзету әрекетінің сын кездік беталысын негіздейді.

Ресейлік философияда арнайы педагогика мәселелерін жүйелі түрде талдау, толык ғылыми тәртіптілікпен карасгырылмаған. Бірак соған карамастан арнайы білім берудің кейбір мәселелері философиялық агартушылыққа ие болады. Нақты А.Г.Спиркин сананың мынандай ауруларын талдаған, олар «патологиялык субъективтілік», сананың бұзылған қалпы т.б. с.с.

Сокыр-кереңцерді оқыту тәжірибесі Ә.В.Ильянков пен Ф.Т.Михалковтың еңбектерінде зерттелген.

Соқыр-кереңдерді «біріктіре-бөлектеу» әрекет күрамымен оқыту жайлы А.И.Мещеряков пен И.А.Соколинскийдін сәтті өткен әксперименттерін ойға сала отырып Ә.В.Ильенков келесідей шешімге келді: адам психикасының қүрылуы өз-өзінен туындайды немесе керісінше баланың мәдениет қүбылыстарын белсенді игеру, адамның өмірлік өзгеше әрекеті арқылы күралады деген.

Осылайша Е.В.Ильянков соқыр-керең балаларды оқыту туралы материалдарын Д.И.Дубровскиймен гіікір-таласында колданып, «идеал» туралы сөз қозгаган. Ягни «идеал» дегеніміз - ол жай ғана мидың нейродинамикалык процесі ғана емес, ол ең алдымен, адамзаттың рухани мәденитінің тарихи күрылған өмір сүру формасы деп санады. Ал, Ф.Т.Михалков соқыр-керендерді оқытудың талдауын адам санасының қүрылуы адамдармен әрекет жасағанда, сөйлесіп катынасқанда күрылатын мүмкіндік деп қарастырған.

Осылайша арнайы педагогика философиялық ойлардың нақты болуына және негізделуіне кажетті өте кызыкты материал береді, бірак бүл материал философиялық деңгейде тек бөлшек-бөлшек ой-өрісін алады.

Арнайы педагогиканың философиялық негіздерін әзірлеу мүмкіндіктері шектеулі тұлгалардың білім алуының күрделі жағдайларын шешу үшін ықпалын тигізеді.

Арнайы педагогиканың жаңа парадигмасы үш негізгі бағытта қалыптасады, олар:

• гуманизация, яғни адамшершілікке бас бұру;

• фундаментализация, жалпы теориялык негіздерді қайта карастыру;

интеграция. Бұл бағыт қазіргі уакытта өте өзекті, ол мүмкіндіктері шектеулі балаларды қалыпты балалармен барлық түрде біріктіру жолдарын білдіреді..

2. Арнайы педагогиканыц әлеуметгік-мәдени негіздері

Арнайы педагогиканың әлеуметтік мәдени негіздері XX гасырдың ортасына дейін шетелде және кенес дәуірінде тараган мумкіндігі шектеулі тұлгапарды әлеуметтік оңалтудың концепциясы философияның ықпалымен і^лыптасты (В.Штерн, А.Мессер). Оның негізін капаган адамзаттың әлеуметтік пайдасын жариялаған философия. Осыган сәйкес, мектеп қогамга белсенді және әлеуметтік пайдалы мүше тәрбиелеуі тиіс болды. Мүнда арнайы білім берудің құндылығы - кемістікті түзету арқылы кемтар түлгаларды қоғамдык пайдалы еңбекке араластыру болды.

Бүл контексте кемтар адамдардың когамға деген ауыртгіашылығын алдын алу үшін, олардың кемшіліктерін түзегу мен орын толтыру аркылы жалпы ортак өндірістік еңбекке қосу мәселесі қарастырылған.

Бүрын қоғам мүмкіндігі шектеулі адамдарды алдын апа «қогамның толык мүшесі емес» деп жариялап, оларды өз зандарына бағындыру арқылы түзету жүмыстарын жүргізген. Ол кезде ерекше кажеттілігі бар түлғаларды қоғамға бейімдеу жүмыстары қарастырылмаған..

Өз тиімділігі мен прогрессивтік бағытына карамастан откен ғасырдың 20-жылдарында Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-та аталмыш концепция беделінен айырылған. Бүл жағдайға жағымсыз әсерін шетелдердегі дискриминациялық идеялардың қозғылысы тигізген.

Бірінші әлемдік соғыс аяқталуымен мүмкіндіктері шектеулі түлғаларды пайдасыз мүшелер деген ой-пікірлер кең тарап, биологиялық тазалықгы сақтау бағытында дене және психикалық дамуында түлғаларды колдан үрықсыздандыру туралы заңдар бірқатар мемлекеттерде: АКШ, Канада, Дания, Швейцария кейін Германияда қабылданған.

Бүл ой-пікірлердін гаратылуына фашистік идеология өз рөлін аткарды. Сол кезде "әлеуметтік тиімсіз", "кемдерді" өмірден айыру, мүлде жер бетінен жою шараларының идеологиясын негіздеп, жүзеге асырды.

Сол кезде "әлеуметгік пайдасыз" түлгалар катарына ақыл-ойы герең зақымдапған, мүгедектср мен картайған адамдар, туберкулез бен әгіилепсиямен ауратындар нақты жосгіар бойынша өлімге жазаланды. Соңымен қатар дефектолог педагогтар қүдаланып канцлагерьде өлімге жазаланған.

Кеңес дәуіріндегі дефектологияд (арнайы педагогикада) мүмкіндігі шектеулі түлғаларды коғамдык пайдалы мүшесі ретінде тәрбиелеудің әлеуметтік оңалту концепциясы тәрбиелеу туралы кеңес дәуріндегі педагогиканың концептуальді негізімен сәтті бірігіп кетті.

Бірақга қоғамның түлға қызығушылығына деген көзқарасын біздің елімізде «екінші сортты адамдар» деген беделмен бекітілген. Осынын сапдарынан мүмкіндігі шектеулі түлғаларға деген, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасы шектейтін - қорғаушы (патерналистік) бағытта жүзеге асырылды.

Дамуында ауткуы бар балалардың ата-аналары балаларын мектепке әкеле сапысымен-ак коғамның «патерналистік» көз-қарасымен кездесіп қала

берді, шындыгы, казіргі күнніц өзінде-ак білім беру жабык интернаттар түріндегі мекемелерде үйымдастырылган. Ягни, ол дегеңіміз кемтар балалардың әлеуметгік өмірге қатысуындагы мүмкіншіліктерінің еріксіз шектелуіне әкеледі деген сөз. Мүмкіндіктері шектеулі түлғапар беделі төмен, қарапайым мамандықтарды игеруі, күқыктарын корғау саласы нашар болғандық пен катар үйреншікті өмірдің төмен сапасын мойындау - маргинализация жағдайын қалыптасуын туғызады. Маргинапизация - дегеніміз әлеуметтік ортада қатынасу мүмкіндіктерді амалсыз шектеуді білдіретін үгым, нақты әлеуметтік рөлдерді тандау, әлеумепгік кызметтерді орындау, әлеуметтік және мәдени ақпаратқа кол жеткізу т.б.

Патернапистік дәстүр түлганың мүмкіндіктерін амалсыз шектеуін білдіреді және әлеуметгік белсінділігін ғана төмендетіп қоймай біреудің карауында болуға үйретеді және маргинапизациялык керсеткіштерді күшейтеді.

XX ғасырдың екінші жартысында, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бүкіл әлемде демократиялық, үлттық-бостандықты жариялайтын қозғалыстар басталады. Екінші дүниежүзілік соғыстың салдары өмірдегі ең жоғары күндылық - адам өмірі мен бостандыы екенін көрсетті. Сол кезде 1948 жылдан бастап "Адам күқықтарының Жаппы Декларациясы" қабылдағаннан кейін, бүкіл әлем адамгершілік багытын көздейтін хапыкаралық қүкыктык күжатгар қүра бастады.

Бүл контекстегі мүмкіндігі шектеулі адамдардың әлеуметтік тұрғыда қайта кұрылуына деген жаңа көзқарастың мәнінің негізі - ол адам қогамға гіайда әкеле ме, әкелмей ме, соған карамастан әр қайсысының күқығын корғап, бас бостандыгының кепілдігін бере отырып тәуелсіздікпен еріктіліктің жогаргы деңгейіне жету идеясы болып санапады.

Тәуелсіз омір сүру материалдык тәуелсіздік каиа емес, сондай-ак козғалыс әрекетін жасағанда, адамдармен карым-катынаста, күнделікті өмір жагдайында біреуге тәуелді болмауды білдіреді, ягни жалпы кең магынадағы түсінік.

Осылайша қоғамдық пайдалы еңбек пен адамдардың әлеуметтік кұндылыгы - қазіргі әлеуметгік оңалтудың басты, жалғыз мақсаты болып саналмайды. Ең негізгісі ол рухани- әтикалық және әлеуметтік - әкономикапык ығыстыруды жою, мүмкіндігі шектеулі түлғаларды маргинализаңия шараларын алдын алу. Осылайша мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін әлемдегі қалыпты адамдар бейімделген заңга емес, өздерінін жеке бас жағдайларына сай заңдарға ғана бағына алатындай, тепе-теңдік мүмкіндігі гуады.

Мүмкіндігі шектеулі тұлгаларды әлеуметтік мәдениетке енгізу және бейімдеудің казіргі процесі гәуелсіз, еркін өмір сүру идеясының негізін қалаушы ретінде корінеді. Мүгедекгердің теңдігін камтамасыздандырудың стандарттык ережесі (Б¥¥ 1993) әлеуметтік проблемаларды шешудің қолайлы жолы ретінде - мүмкіндігі шектеулі тұлғапарды коғамға біріктіруді үсынады. Арнайы педагог бапамен жұмысты неғүрлым ерте жастап бастап, оның әлеуметтенуінің негізін калыптастырады. Педагог біріктіруді камтамасыз ету үшін өзгеше (жыныс, жас, әлеуметгік жагдайы) және типологиялық ерекшеліктерін (нақгы бір кемістігі бар түлгаларга тән, ортак) және психологиялык-педагогикалық амал-тәсілдер арқылы әрбір баланын әлеуметтену проблемаларын шешу жолдарын ескеруі тиіс.

Қазіргі арнайы педагогика мүмкіндігі шектеулі түлгаларды әлеуметтік- м&дени түргыдан когамга қосу мсн бейімдеу үшін тәуелсіз өмір сүру идеясын негізгі екенің растайды. Арнайы педагогика дамуында кемістігі бар балалардың әлеуметтік-мәдени проблемапарын біріктіру мәселерін, әр топка сәйкес зерттей отырып, емір сүрудін базалық компонентерін аныктайды, олар: тіршілік ету мен өзіне өзі қызмет көрсету кабілеттері, әлеуметтену, қарым-қатынас саласы мен рекреация.

Тіріиілік ету - мүмкіндігі шектеулі түлганың қогамның өндірістік және кызмет көрсету немесе зиятты еңбек ету және үй шарусы мен қаржы салапарында белсенді катысуын камтиды.

Әлеуметтену - адамның өмірдің барлык саласында қастерлі толықканды қатысу үшін қогам туралы білім мен дагдыларын меңгеру процесі мен натижесі, қалыптасқан мінез-қүлық нормалары мен күндылықтарын меңгеруі.

Түлганың толық әлеуметгенуінің маңызды жагдайының бірі әлеуметгік дагдыларды қалыптастыру - қарым- қатынас ягни коммуникация.

Мүмкіндігі шектеулі түлгалар әлеуметтік қатынасгарды меңгеру мен әлеуметтенуде көптеген қиындыктарга үшырайды, өйткені акпаратка жету жолдары түрлі себептерге тәуелді шектелген.

Психологтар мен әлеуметтанушылар анықтагандай, дене немесе психикалық дамуындагы кемістік түлганың қалыптасуына әсерін тигізетін негізі көрсеткіші және әлеуметтенудің жагымсыз сипатын білдіреді.

Мүмкіндігі шектеулі түлгалар қалыпты түлгалар сияқты тек еңбек етуге гана емес сонымен катар күш денсаулығын қайта оңалтуға қүкылы және өз демалысын өнімді, нәтижелі үйымдастыра білуі тиіс яғни рекреация ету үшін жағдайды камтамасыз ету.

3. Арнайы педагогиканың экономикалык негіздері

Арнайы білім беру жүйесінің дамуында арнайы оқытуды үйымдастырудың әкономикалык кайнары шіркеулер гарапынан және қайырымдылық көмек көрсету әрекетінен басталған .

Бірінші Петр дәуірінде Батыс Еуропа елдерінде және Ресейде камқорлық және әлеуметтік-педагогикалық көмек керсететін түрлі мскемелер ашыла бастады.

Кейіннен бүл дәстүр арі қарай дамиды. 1864 жылы АҚШ-тың Президенті А.Линкольн естімейтіндерге арналған бүкіл әлемдгі ең алғаш, бірінші жоғары оку орнына (Галлоудет-колледжі) жәрдем акша болу туралы Конгресстің шешімін жариялады. Сол кезден бастап АҚШ-тың Президенті аталмыш оку орнының негізгі қолдаушысы кызметін аткарады.

XIX гасырдың соңы мен XX ғасыр басында Ресейде қамқор көрсету акциялары кең таралуымен сипатталады. Олар концерттер, спектакль көрсету мен кезекшілік қызмет пен қатар әлеуметтік-тұрмыстық комек, жәрдем. Аса тиімді комек ғалым азаматтар көрсете білді, нақты балаларды диагностикалау, ата-аналарына кеңес беру және емдік, педагогикалык, психиятриялык көмек көрсету.

Бүл жерде камқоршы көмек көрсетудің үлгісі ретінде сурет галереясын қалаушы П.М. Третьяковтың Мәскеуде естімейтін балаларға арналган училищесін ашуын айтуға болады. 1875 жылы П.М. Третьяковтың қаражатына мектепте көмекші бөлмелер салынды. 25 жыл бойы училище сол жәрдемшінің қаражатына жүмысын атқарған. Ал, оның қызы Л.П. Гриценко 1900 жылы Ресейдегі және бүкіл Еуропа аймағында түнғыш естімейтін балаларға арналған балабақшаны ашуға каржы бөліп көмектесті.

XIX гасырда әлеуметтік камқор көрсету жүйесі жаңадан калыптасу кезеңінде оның қүрамында дамуында кемістігі бар балаларга арналған алғаш мекемелер ашьша бастаған. Аталмыш мекемелер тек қамкорлық комек көрсету аркасында ғана қызмет еткен.

Ал, міндетті түрде акысыз білім беру заңдардын бекітілуіне байланысты мектепте білім алуға деген мүмкіндіктері шектеулі балалардын саны күрт өсті, бірақ әлеуметтік қамқор көрсету жүйесі аталмыш балалардың барлығын қаржымен қамтамасыз етуге күші келмеді. Сол себептен Батыс Еуропа елдерінде бастауыш білім беру заңдарында мүмкіндіктері шектеулі балаларды міндетті түрде оқыту туралы баптар енгізілген. Бүл жағдай арнайы білім беру жүйені мемлекеттік каржыландыру секторына қосуды коздеді.

Рессйде міндетті түрде ақысыз білім беру заңынын бекітілуіне қарамастан 1918 жылға дейін арнайы білім беру жүйесі мемлекеттік каржыландыру секторына косылмады. ¥лы октябрь төнкерісіне дейін арнайы білім беру жүйесі камқорлық көмек көрсету арқылы қызмет етті. Тонкеріс салдары жекеменшікті жою мен шіркеулерді жабу болғандыктан камқорлық комек керсету жойылды.

30 жылдардан бастап қамқорлық көмекту қудаланыгі, арнайы білім беру жүйесі каржылық қамтамасыз ету қызметін мемлекет оз қүзыреттілігіне алды.

Кеңес дәурінің алғаш уақытында арнайы біліммен әлеуметтік көмек корсету жүйелердің калыптасу жолдарында мемлекет тарапынан көптеген кателіктер кетіп, әкономикалық негіздерін калауға жағымсыз әсерін тигізген. Нақты кеңес мемлекетінің каржылык жетіспеушілігі арнайы білімнің мақсат-міндеттерін камтамасыз етпеді.

Тек өткен ғасырдын 30 жылдарына қарай қаржы жағдайы бір қалыпка келе бастады. Арнайы білім беру жүйесіндегі мекемелердің көбісі интернат ретінде үйымдастырылған, ал оларды каржыландыру өте шығын. Арнайы педагогтың әлеуметтік беделі төмен болғандыктан 30-шы жылдардан бастап жапақысына 25 % қосымша төленетін болды. Бүл қосымша төлем 80-ші жылдарға дейін теленген.

Тек 60-70 жж. арнайы білім беру жүйесі өз каппына келе бастады. Арнайы мектептер мен бапабакшалар белсенді ашылып, дефектолоітарды даярлау жетілеп, жагымды өзгерістер байкалған.

Бірак 70 жылдардың сонында айналымдагы ақшаның шамадан тыс көбейіп кетіп қүнсыздануына байланысты арнайы білім беру жүйесін қаряфілық қамтамасыз ету көрсеткіштері төмендеді. 80 жылдардын екінші жартысында кеңес одағыны әкономикасы күрделі дагдарысқа үшырады.

Сол кездерден үмытылган қамкорлық, рухани қүндылыктарга кайта бас тарту басталды. Арнайы білімге шетелдерден қамқорлық қолдау көрсетілген.

Арнайы білім жүйесінін әкономикалық даму тарихы білім берудің б.үл сферасының неғүрлым қуатты екендігін көрсетеді. Ал, оның әкономикалық тиімділігі қалыпты жүйеге қарағанда біршама томен. Осыған байланысты арнайы білім беру жүйесін қаржыландырудың гылыми негізделгені қажет. Біріншіден болінген каржы шығынсыз тиімді пайдалану үшін екіншіден кемтар түлғаның қажеттілігін қанагатттандыратындай болуы тиіс. Сөйтіп мамандардың есептеуінше, каржыландырудың басымдылығын кемтар балаларга ерте көмек көрсету мен мектепке дейін оқыту жүйесіне кошіру неғүрлым әкономикалық тиімді болмак. Ерте және өз кезегінде көмек көрсету коптеген балалардың жалпы оқыту жүйесіне кошуіне мүмкіндік туғызады. Осыған сай бапалардың аздаған бөліғі арнайы мекемелерді қажетсінетін болды. Мүмкіндіғі шектеулі түлғалардың еңбек нарығына кажеті мамандар жогары сапалы кәсіби білім беру-әкономикалық тиімді болар еді.

Жалпыға мәлім арнайы оқыту жүйесінің материалды деңгейі мемлекеттің жалпы материалдық жағдайымен анықталады.

ҚР "Білім туралы заңында 8 бапта "Білім беру саласындағы мемлекеттік кепілдіктер" әкономикалық қолдау көрсетудің бағыттары белгіленген.

1. Мемлекет білім алу күқығын білім беру жүйесін дамыту, оның жүмыс істеуінің қүқыктык негізін жетілдіру және Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес білім алу үшін қажетті әлеуметтік-әкономикалық жагдайлар жасау аркылы қамтамасыз етеді.

4. Мемлекет әлеуметтік көмекке мүқтаж Қазақстан Республикасы азаматтарың олардың білім алуы кезенінде каржылау шығыстарын толық немесе ішінара өтеуде.

Әлеуметтік көмек көрсетілетін Қазақстан Республикасы азаматтарының санатына:

• жетім балалар , ата-анасының камқорлығынсыз калған балалар;

• даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедектер және бала кезінен мүгедектер, мүгедек балалар;

• кеп балалы отбасылардың балалары;

• Қазакстан Республикасының заңдарымен айкындалатын азаматтардың өзіне де санаттары жатады.

4. Арнайы педагогиканың клиникалық негіздері

Дамудағы кемістік-қандайда бір жагымсыз ұрдістің себебінен болатыны анық. Бұл жұкпалы ауру, жаракат немесе адам агзасынын функционалдык курылысын жаракаттауга әкеліп согатын тұқым қуалаушылык себептері де болуы мумкін, сондыктан кемтар балалар медициналық көмекті аса кажет етеді. Ал арнайы педагогика емдеу арқылы жойылматын кемістікті, емдік шаралармен жеңілдету жолдарын карастырады, көмектеседі. Сондықтан арнайы педагогика адамзат биологиясымен медицина және оның сапаларымен (анатомия, физиология, психотерапия, нейрофизиология, невропатология, генетика, офтальмология, педиатрия, отоларингология, сурдология, т.б.) тыгыз байланысты. Аталмыш медицина салалары арнайы педагогиканың клиникалық негіздерін қалайды.

Арнайы педагогика ұшін клиникалық негіздер маңызды мүмкіндік береді, олар:

• дамудагы кемістіктің биологиялык және әлеуметік себептерін көру;

• агзада болған озгерістің маңызын түсіну;

• кемтар балалардың даму ерекшеліктерін түсіну;

• сакталған органдар, онализатор және жүйе негізінде компенсаторлы жолдарды анықтау;

• арнайы педагогиканың әрбір пәндік саласы ішкі педагогикалық жүйесі мен кпасификациясын құрастыру;

• дамудағы кемістіктің алдын алу бойынша сауықтыру шараларын жүргізу;.

• кемтар тұлғаларды түзету үрдісін медициналық, психологиялық жагынан ұштастыру.

Болашақ ата-аналар ең апғаш медициналық-генетикалык немесе әйелдер консультацияларына барганның озіңде тәуекелділік факторлар аныктай апады. Дамуында кемістігі бар баланың дүниеге келуін болжау (жүктіліктің алгашқы 12 аптасы) бастап туғанга дейін акушер гинеколог жүргізеді. Екінші кезендегі шараларға толғақты қабылдаудың дұрыс тактикасы мен техникасы жатады.

Ауыткудың кандай себебінен пайда болуына қарамай олардың бәрлеріне медициналық көмек керек. Қандай да медициналық көмек болмасын, ол диагностикадан басталады. Диагностика - себептерін, ауытқудың кұрамын аныктайды. Медициналық тексерулер жүргізіледі, тексерулер аркылы емдеу шаралары мен емделу мүмкіндіктерін аныкталады. Емдік шаралардың нәтижесі ойдагыдай болмаса, онда аурудың себебін қайта аныктау кажет (бұл аурудың өзін емдемеу, аурудын себебін тоқтату, жеңілдету). Адамның қалыпты өмір сүруін, өмірлік әрекетін игеру үшін үлкен үмітті арнайы педагогикаға аргамыз. Арнайы педагогика тұлғанын ауытқуына қарамастан, адамдарды өмір дагдыларын оңай меңгеруге, нығайтуға, дамытуға үйретеді.

5. Арнайы недагогиканың психологиялық иегіздері

Арнайы психология - психологиялык білімнің өзіндік, даумында туа немесе жүре пайда болган ауыткушылығы бар түлғалардың психикалық ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы. Бүл ғылым дене бгЛічі кең және психиканың дамуында ерекшеліктері бар балалардың даму өзгешілігін және олардың оқу тәрбиелеудегі заңдылықтарын көрсетеді. Арнайы психология ез проблемаларын зерттеуін жалпы психология, медицина, педагогика гылымдарымен тығыз байланысты және практикалық, теориялық жүзінде арнайы педагогикаға бағытталады. Арнайы психологияның пәні - түлғаның бойындағы акаудың негізгі себептерін айқын анықтайды және кемтар балалардың психикасын зерттейді. Осыған байланысты келесі кажеттіліктер туындайды:

• қалыпты дамыған және сол сияқты дамуыда ауытқушылығы бар баланың психикасыныц пайда болуын және негізгі зандылықтың дамуын ашу қажет.

• әр түрлі дәрежедегі кемтар балалардың психикалық дамуы ерекше негізімен ашылуы қажет.

Арнайы психология мүмкіндігі шектеулі баланың әр түрлі зақымдалған психикалык процестерінің орын толтыру үшін психиканы толық дамыту және түзету жолдарын үсынады. Зерттеудің маңызды бағыты гылыми негізгі әдістерді жетілдіру, әр түрлі топтагы кемтар балалардың оқыту қүралдарын және оның оқытудағы теориялық нақты жолдарын дәлелдеу болып табылады.

Кезкелген кемістік психологиялык жағынан - әлеуметтік мінез- қүлықтын озгеруіне ықпал етеді. Кемтар баланың психологиялық ерекшеліктерін түзетуде әлеуметтік факторлар биологиялық факторларға қарағанда маңызды.

Кемтар баланың әлеуметтік жағдайын жәбірлеп, оны өз қүрдастарынан бөлу, психикасынын дамуына жағымсыз. Сондай-ак баланы «жынды" немесе "кеміс" деп айтып намысына тиіп, теріс бағдарға ауып кетуіне себепші болады. Бала кемістігі әлеуметтік ортада айқын байқалады.

Сол үшін қоғамда калаптаскан мүмкіндіктер шектеулі түлғаларға деген көзкарасты өзгерту маңызды міндет. Оларды қоғамнан шектемей дөрекі сөздерді қолдануға тиым салу кажет. Бүл үғымдар түлғаның ауыткуларын бетке басу болып табылады, әлемдік адамгершілік бағытымен үйлеспейді. Түлға өзін қогамнан кем санамау үшін ең алдымен жанүясын, қоршаған ортаны психологиялық кеңес беру және балалардың өзіне деген сенімділігін тудыру. Ең алдымен түзету жүмыстарын дер кезінде жүргізуді үмытпау керек.

Бір сөзбен айтқанда мүмкіндігі шектеулі түлғаның ақыл-ой өрісін дамытып отыру дені сау балалардың тіршілік бейнесіне карай барынша бейімдеп отыруды талап етеді. Бүл орайда калыпты коретін бала соқырды жетектеп, оган жол көрсетеді. Ал сокырды соқыр бала жетектесе, онда олардың екеуі бірдей кұлап түсуі мүмкін. Сондыктан кеміс балаларға камкорлык көрсетіп, олардың өмір тіршілігіне барынша көмектесу адамға деген адамгершіліктің айкын көрінісі.

Арнайы психологияның нақтығылым ретінде дамуында ерекше орын алагын Лев Семенович Выготскийдің еңбегі.

Лев Семенович Выготский 1896 жылы 5-ші карашада Белорус каласы Оршада туылды.І-жылдан кейін семьясымен Гомиль қаласына кешіп келді. Мүнда ғалымның жастық шағы мен ғалым ретінде қалыптасу өмірі өтті. Мәскеу университеттін заң факультетін бітіріп, психология институтында білім алу жолын жалғастырған. Л.С. Выготскийдің белсенді ғылыми және үйьшдастыру жүмыстары 20-ғасырдың ортасында Мәскеуде басталады.Осы кезеңде Л.С. Выготскийдің ерекше ғалым- педагог ретінде қабілеттілігі көрінді. Ол дамуында кемістігі бар балаларды оқыту мәселесімен айналысып, олардың даму заңдылықтарын зерттеген. Бүл ғалым ең алғаш ғылыми мекеменің іргетасын қалаған, және ғылыми-тәжірибелік орталығын кейін Дефектология институтын ашуға белсенді қатысқан..

Қазіргі арнайы педагогикада Л.С. Выготскийдің фундаментальды- әкспериментальды және теориялық зерттеулері бойынша бағытталған бірден бір басқа бағыт жоқ.

Қалыпты және кемтар баланың дамуындағы негізгі зандылықтары туралы теориясы түзетудің әдіснамалық негізі ретінде. Бүл жерде бала дамуындағы негізгі заңдылыктар мәселесінің негізінде биологиялық және әлеуметтік факторлардың ролін дүрыс түсіну қажет. Өйткені биологиялық теория ағзаның барлык қассиеттері дүниеге келген дейін дайын түрде қалыптасады, дейді. Бүл механистикалык теория қоршаған орта мен тәрбиелеудің ролін теріске шығарады. Бала дамуына әсер ететін педагогикалық ықпалдың маңызын бағаламайды. Л.С. Выготский дәлелдегендей дамуында кемістігі бар балалар өз онтегенезінде қалыпты балалар сиякты негізгі даму кезеңдерінен етеді, бірақ өте баяу өтеді.

Сонымен бірге дамудын жақын аймагы мен өзекті аймағы туралы ілімді әзірлеген. Дамудын жакын аймагы баланың ерексергердің басшылығымен, көмегімен шешетін міндеттерінің қиындылыгының деңгейі. Мысалы: Біздің алдымызда 2-бала, екеуі де 7-жаста, бірақ біруіне кішкене көмек көрсетсең, тапсырманы 9-жастағы балаға лайық деңгейде орындай алады, ал екіншісі 7-жасқа сәйкес орындайды. Екеуінің ақыл- ойының дамуы бірдей ма? Өздерінің іс-әрекеті бойынша бірдей, бірақ дамуына байланысты әр түрлі. Баланың үлкендердін көмегімен ғана тапсырманы орындай алуы, бірге дамудың жакын аймағын көрсетеді. Бүл дегеніміз осы әдістеменің көмегімен біз қазіргі күнгі даму процесін карастырамыз, сонымен қатар аяқталған айналымын ғана емес ,қазір қалыптасып жатқан процестерді де карастырамыз.

Ересектердің көмегімен бүгін бала не жасаса, оны ертең өзі жасайтын болады. Осылайша дамудың жакын аймағы ертеңгі күнгі баланың динамикалық даму жағдайын аныктауға көмектеседі. Мысалы көрсетілген 2-баланың жасы бірдей аяқталған айналымы бойынша, бірак дамудың динамикасы екі түрлі. Осыдан оның 2 деңгейін дамудың актуальды, яғни өзекті деңгейі мен дамудың жақын аймағын анықтадық.

Л.С. Выготский кемтар баланы әлеуметтік тәрбиелеу, оның табиғи кемістігін әлеуметтік компенсациялау әдісіне негізделеді. Жеке түлғага, йедагогикалык ықпал ету жүйесі кемістіктің ерекшелігіне бағыттауын тиіс.

Арнайы психологиялық, сондай-ак арнайы педагогикалық чегізгі мәселесі зақымдалған анализаторлардың орнын толыктыру (компенсация). Психикалык дамуы тежелген балаларды арнайы үйымдастырып оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты - зақымдалған ағза мүшелерін негүрлым тиімді орнын толықтыру жолдардын табу. Психикалық функцияларды толықтыру (теңестеру, яғни компенсация) дегеніміз - бүзылған немесе дамымай қалған психикалық функцияларды сақталған немесе жартылай зақымдалған функциялар арқылы орнын толықтыруды білдіреді. Зақымдалған ағза мүшелерінің қызметін толықтырудың 2 жолы бар.

Біріншісі - ішкі жүйелілік толықтыру (компенсация): мысалы: есту кабілетің сакталған қалдық есту арқылы қабылдауын дамыту арқылы;

Екіншісі - жүйе аралық толықтыру (компенсация,теңестеру,) мысалы: көру қабілеті зақымдалған баланың кору анализаторының кызметің сипап-сезуді дамыту арқылы толықтыру.

Толықтыру формалары түлғаның толықтай дамуына мүмкіндік береді. Толықтыру теориясы арнайы білім беру тарихымен тығыз байланыста үзақ уақыт жолдан өтгі.

Толықтыру мәселесінде ерекше орын алатын Австрия психологы жәнё психиатры А.Адлердің жоғары толықтыру теориясы ерекше орын алады. Бүл ғалым түлғаның ішкі бірлігін сақтауды жетекші кағида ретінде белгілеп, психика дамуына әлеуметтік ортаның биологиялық факторларға караганда маңызды деген. З.Фрейд сиякты, А.Адлер да түлғаның қалыптасуы негізінен баланың алғашқы 5-жыл өмірінде болады. Бүл кезде оның мінез-қүлқы, өмірге деген кез қарасы пайда болады. А.Адлердің пікірінше, адам табиғатта биологиялык түрғыдан ең бейімделмеген жәндік, сондықтанда ол бастапқы кезден-ақ өзін толыққанды түлға ретінде сезінбейді, сол себептең бала дамуында кандай да денелік немесе сенсорикалық кемістік пайда болса сол сезімді күшейтеді. Өзін толыкқанды емес болып сезіну, психикалык дамуына әсер етеді, яғни адам озің кемтар болып сезіну аркылы сол кемістікті жоюга, орның толықтыруға тырысады, күш салады. Осы сезіммен күресу арқылы адамдар өздерінің шығармашылық мүмкіншіліктерін артады.

Л.С.Выготский кемістіктің орнын толықтыруды әлеуметтік және биологиялық факторлар арқылы карастырған. Бүл толықтыру теориясы арнайы педагогикалық барлық салаларының дамуына жағымды әсерін тигізді, кемтар балаларды оқыту мен тірбиелеудін тиімді әдістер мен тәсілдерін әзірлеуге мұмкіндік берді. Аталмыш теорияны қарастыра отырып, оның негізгі факторларын белгілеуге болады.

Біріншіден, Л.С.Выготский кемтар баларды әр түрлі әлеуметтік және шығармашылық әрекеттерге қатыстыру жүмыстарына үлкен көңіл бөлді. Бүл теория бойынша бір сезім мүшесі зақымдалған жағдайда, басқа мүшелер бұрын орындамаған қызмет аткарып, оның орнын толықтырады. Есту қабілеті зақымдалған адамда керу қабілеті, сипап сезуі, сезім мүшелері қалыпты емес, өзгеше қызмет етеді, себебі, олар көптеген ақпаратты ерекше жол арқылы қабылдап, өңдеулері керек. Соңдықтан дамуында кемістігі бар балалармен жұмыс тек қалдық қабылдауын дамыту емес, белсенді әрекеггі ұйымдастыру бағытында жүргізілуі тиіс.

Екіншіден Л.С.Выготский ақау құрылымы деген түсінікті енгізді. Бірінші (алғашқы) кемістік, мысалы есту, көру қабілеттінің төмендеуі, дамуда екіншілік кемістікті тудырады. Әр түрлі біріншілік себептерге байланысты сәбилік, ерте және мектепке дейінгі кезеңде екіншілік кемістіктер ұксас болып келеді. Екіншілікте ауытқулар баланың психикалық дамуын өзгертеді.

Сөйлеу тілі дамуындағы кемістіктер барлық кемтар баларда кездеседі. Естуінде, зиятында ауытқушылғы бар және бала жасындағы сал ауру балаларда сөйлеу тілі болмауы мүмкін. Сонымен қатар, кемтар баланың дамуы қалыпты баланың даму заңдылықтары бірдей болғандыктан, кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу мүмкіндіктерінің дәлелдейді. Ол үшін бала бойындағы кемістіктің түрін, деңгейін ескере отырып, арнайы педагогикалық әрекетті ұйымдастыру керек. Педагогикалық әрекеттің ең басты бағыты екіншілік кемістіктердің алдын алу және түзету мен кемісткті азайту. Педагогикалық құралдар арқылы закымдалған анализаторлардың орның нәтижелі толықтыруға мүмкіндік әркашан бар.

Психикалық даму құрылымының озгешілігің, мысалы, есту кабілеті зақымдалған баланың дамуы аркылы көрсетуге болады.

Біріншілік кемістік - естудің зақымдалуы, оның салдарынан екіншілік кемістік пайда болады ол - сейлеу тілі дамуының бұзылысы, үшінші ретті кемістік - барлық танымдық проңестердің өзіндік дамуы. Біріншілік кемістікті түзету үшін медициналык әрекет қажет болса, екіншілік ауытқулар педагогикалық әрекеттерге тәуелді. Неғұрлым екіншілік ауытқуы біріншілік кемістікке тәуелді болса, соғырлым оның түзету жолдары қиындыққа түседі. Мысалы, естімейтіндердің дыбыс айтуы естуіндегі кемістіктің деңгейіне тәуелді, сондықтан дыбыс айтуды түзету ауыр мәселе. Ал сөйлеу тілінің баска жақтарын, сөздік қорын молайту сияқты жеңіл жүреді.

Үшіншіден, тәрбиелеудің жалпы міндеттері мен арнайы әдістемелер арасындағы байланысы, арнайы тәрбиелеудің әлеуметтік тәрбиелеуге тәуелді, олардың бірі -бірімен байланысыда теуелді. Дамуында қандай да кемістігі бар балаларды арнайы оқыту, кажетті арнайы педагогикалық құралдар арқылы ұйымдасатыны белгілі. Мысалы, естуінде ауыткуы бар баланы оқытуда, ен алғашымен сол бала ушін сөйлеуді қажет ететің жагдайларды арнайы қамтамасыз ету керек, соңда бала сөйлеу тілінің қажеттілігің түсініп үйренуге ұмтылады.

Төртіншіден, Л.С.Выготский әр түрлі кемістіктері бар түлгаларды оналту, сауықтыру мен кемістіктің орның толықтырудың негізгі амалы ретінде еңбек әрекетін қарастырган. Еңбек әрекеті жоғары таным процестерін қалыптастыру мен дамытуға жол ашады және болашақта толыққанды емір сүруге, қоғамға бейімделіп қосылуға мүмкіндік береді.

Л.С.Выготскийдің бесінші қағидасы бойынша, тұлға өмірі үшін шешуші фактор ксмістік емес, оның әлеуметтік-психологиялық көрінісі. Ғалым түлға ез бойындағы кемістікті саналы түсініп, сезген жағдайда ғана кемістіктің орнын толықтыру мүмкіндігі жоғарлайды деген. Бүл процеске бірігіп әсерін кемістіктің деңгей және - сыртқы әлеуметтік факторлар бірдей гигізеді.

Кейіннен озат психологтар өз зерттеулерінде психикалық функциялардың орнын толықтыру мәселелер қарастырған ( А.Р. Лурия, Б.В. Зейнгарник, Р.Е. Левина, И.М. Соловьев, В.В. Лебединский).