1.3.Ұлттық қордың кіріс көздері мен пайдалану бағыттары

Ұлттық қор бюджеттік және макро­экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған, ал мұнай кірістерінің көп бөлігін Ұлттық қорда жинақтау барынша жүйелі фискалдық саясат жүргізуге, Индустриялық-инновациялық даму стратегиясында көрсетілген міндет­тер­ді жүзеге асыруға, сондай-ақ бо­ла­шақ ұрпақтың Қазақстанның мұнай ресурстарының игілігін пай­да­лану мүмкіндігіне ие болуына жол ашады.

Ұлттық қор Президент жанын­да­ғы консультациялық-кеңесу органы са­налатын – Ұлттық қорды басқару жө­ніндегі кеңес арқылы басқары­ла­ды. Оның негізгі міндеті Ұлттық қорды пайдалану жөнінде Елбасыға тиісті ұсыныстар әзірлеу болып та­бы­лады. Сонымен бірге Президент­ке және аталған Кеңеске, Үкімет пен Ұлттық Банкке Ұлттық қорды бас­қару жөніндегі қызметке бақы­лау­ды жүзеге асыру, өзге өкілет­тік­тер беру сияқты артықшылықтар ұсы­нылған. Ұлттық Банк пен Үкімет арасында жасалған Ұлттық қорды сенімгерлік басқару туралы шарттың негізінде Ұлттық қорды дербес ин­вес­тициялауды жүзеге асырады. Со­ған сәйкес Ұлттық Банк Ұлттық қор­дың активтерін басқаруға сырт­қы басқарушылармен шарттар жа­сас­ты. Ұлттық қорды басқаруға бай­ланысты қызметтің транспаренттігін қамтамасыз ету мақсатында жыл сайын Ұлттық қордың сыртқы аудиті жүргізіледі.

Ұлттық қорды пайдалану Қа­зақстан Республикасының Бюджет кодексінде көзделген мақсаттарға ғана жүзеге асырылады. Ұлттық қор қаражатын пайдалануға қатысты осыған ұқсас басқа қорлардың қара­жатын пайдаланудың түрлі бағыт­тары бар екендігін атап өту қажет. Ол мынадай тәсілмен өріледі. Ай­та­лық, тұрақтандыру трансферттері үшін республикалық бюджетке ауда­ру, сыртқы борыштарды өтеу, ин­вес­тициялық кірістің бір бөлігін ха­лық­тың арасында бөлу, эколо­гия­лық бағдарламаларды қаржылан­ды­ру және басқа да шешімдер негізінде жүзеге асырылады.

Қазақстанда балама ретінде мұ­най­дан түсетін қаражатты халық ара­сында бөлу мүмкіндіктері қарас­тырылған. Алайда, бірқатар себептер бойынша бұл тетік қазіргі уақытта қолайлы емес. Біріншіден, елге мұнай долларының шамадан тыс ағыны ақша массасының артуына, инфляцияның өршуіне, ұлттық ва­лютаны нығайтуға әкеп соқтырады. Бұл отандық өнім өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді және арзан шетелдік өнімге деген сұранысты ұлғайтады. Екіншіден, мұнай бағасы күрт төмендеген жағ­дайда мемлекет ақша қаражаты­ның тапшылығын тартады және әлеуметтік төлемдер бойынша тиісті дең­гейде төлем жасау қабілеті әлсі­рей­ді. Ұлттық қордың құрылуы Қа­зақ­станның фискалдық тұрақ­ты­лы­ғына ықпал етеді және Қорда қара­жатты жинақтау ұрпақтар арасында табиғи байлықтарды біртекті бөлу қағидатына сай келеді.

Әлемдегі нарықтық қатынас­тар­дың жаңа сапаға көшуі және ел эко­номикасының өркендеуі нәти­же­сін­де бір-екі жыл бұрын Қор қызметін одан әрі жетілдіру шаралары қолға алынған болатын.

Экономикадағы өзгерістерді қаперге ала отырып, Ұлттық қордың қыз­метін жетілдіру мақсатында Пре­зиденттің 2005 жылғы 1 қыр­күйек­тегі Жарлығымен мақұлданған Ұлт­тық қорды қалыптастыру және қа­ра­жатын пайдалану тұжырымдамасы әзірленді. Тұжырымдамада жиын­тық­талған бюджет әдісіне көшу ұсы­нылды, онда мұнай секторынан түсе­тін кірістердің Ұлттық қорға ба­ғытталуы қарастырылған. Бұл мем­лекет келешекте мұнайдан алынатын кірістерсіз әрекет етуі тиіс дегенді білдіреді. Өз кезегінде ұлттық эко­но­мика үшін өңдеуші саланың рөлі мен мәні артып отыр. Өйткені он­сыз мемлекеттік бюджетке түсетін тү­сімдердің өсуі ұлғаймақ емес. Жиынтықталған бюджет әдісі бюд­жет шығыстарының тұрақты дең­гейін қамтамасыз етеді. Мұнай кі­ріс­тері Ұлттық қорға аударылатын­дық­тан, ал Ұлттық қордан бюджетке ке­піл­дік берілген трансферт жібе­ріле­тіндіктен, бюджет шығыстары қысқа мерзімді және орта мерзімді кезең ішінде мұнайға және мұнай баға­сы­ның өсуі мен төмендеуіне тәуелді емес.

2013жылдың 1 шілдесінен бас­тап Ұлттық қордың тұжырым­да­ма­сына сәйкес Ұлттық қордың жиналымдарын қалыптастырудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды, ол шоғырландырылған бюджеттің бір бөлігі болды.

Қазіргі уақытта Ұлттық қорға бе­кітілген тізбе бойынша 55 мұнай секторы кәсіпорнынан түсетін тіке­лей салықтың, республикалық мен­шіктегі және тау-кен әрі өңдеу сала­ларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден және ауыл ша­руа­шылығы мақсатындағы жер учас­келерін сатудан түсетін түсімдер ауда­рылады. Осыған байланысты, Ұлттық қордың қаражаты кепілдік берілген трансфертті қамтамасыз етуге және Ұлттық қорды басқаруға және аудитке байланысты шығыс­тар­ды жабуға жұмсалуы тиіс. Бұл рет­те Ұлттық қордан мұнайға жат­пай­тын сектордан түсетін түсім­дер­дің азаюы салдарынан ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға жұмса­ла­тын шығыстарды қаржыландыру үшін қосымша қаражат алынбауы тиіс. Ал ағымдағы бюджеттік бағ­дар­ламалардың өсіп отырған шығыс­та­ры тиісті шектеулерге сәйкес қажетті қаражат қарыз алу есебінен ғана жа­былуы мүмкін. Сондай-ақ, Ұлттық қордың міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету ретінде жеке және заңды тұлғаларға кредит беруге пай­даланылмайтын-дығын атап өту керек.

Ұлттық қордың негізгі мiндеттерi экономикадан басы артық мұнай долларын шығару және теңге бағамына және инфляцияға қысымды тежеу, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалануды оңтайлы жоспарлау арқылы макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі(Қосымша С)

Ұлттық қордың кіріс көздерінің есебінен жүзеге асырылады:

бір жолғы (республикалық меншiктегi және тау-кен өндiру мен ұқсату салаларындағы мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiн сату);

түсiмдер көлемi бойынша тұрақты емес (мұнай секторының түсiмдерi) кiрiстер көзi есебiнен жүзеге асырылуы тиiс, оның мөлшерi едәуiр шекте ауытқуы мүмкiн, ол осымен Қазақстанның бюджет саясатына елеулi ықпал жасайды.

Қаражаттарды пайдаланудың мынадай бағыттары айқындалуда:

республикалық бюджетке тұрақтанған трансферт;

сыртқы қарыздарды өтеу;

экологиялық бағдарламаларды қаржыландыру;

инвестициялық кірістердің бір бөлігін халық арасында бөлу.

Ұлттық қордың активтерiн сенiмдi басқаруды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi жүзеге асырады