1.1 Тіл мен таным арақатынасына байланысты көзқарастар

Лингвистикалық семантика мен логикалық семантиканың өзара іргелес ғылым салалары ретінде қатар даму барысында танылатын когнитивтік лингвистикада тіл – ойлау арақатынасына байланысты ғылыми тұжырымдардың маңызы зор. Бұл мәселе тіл ғылымы дамуының әрбір дәуірінде жаңғырып, жаңаша көзқарастар мен идеялар нысанына айналуда.

Тіл – ойлау қарым-қатынасы тарихындағы бірнеше лингвистикалық бағыттарды атауға болады: 1) тіл біліміндегі логикалық бағыт бойынша тілдің қалыптасуы мен дамуындағы ойдың қызметіне ерекше мән беріледі;

2) тіл біліміндегі натуралистік бағыт – тілді табиғи организмнің дыбыстық материясынан жасалынған деп түсіндіретін «тұрпайы материализм»;

3) тіл біліміндегі структуралистік бағыт тілдің ойдан дербестігін, ойлауға кері әсер етудегі қызметін жоғары қояды. Тілді иманентті мән ретінде таныта отырып, оны ойлауға ғана емес, шындыққа, объектіге қатыстылығы тұрғысынан зерттеуді ұсынады;

4) тіл біліміндегі психологиялық бағыт тіл мен ойлаудың байланысын, бірлігін, тілдің логикалық құрылымының грамматикалық құрылымға әсерін жоққа шығарады.

Аталған бағыттардың қай-қайсысы да тіл мен ойлаудың бірлігіне байланысты бір мәселе төңірегінде ойлануды ұсынады: ойлау жалпы адам баласына ортақ. Ал сол ойдың берілуі неге әр түрлі тілдік құралдар арқылы (грамматикалық құрылымы, фонетикалық жүйесі, лексикасы әртүрлі тілдерде) жүзеге асады? [3,11] Логикалық-эстетикалық бағыттың өкілі Карл Фослердің көзқарасы бойынша, тіл дегеніміз жеке рухани шығармашылықтың көрінісі. Егер адамдар бірін-бірі түсінсе, ол ортақ тілдік дағдының, ортақ тілдік материалдың болғандығынан емес, барлық индивидтерге ортақ жаратылыспен берілген сөйлеу қабілетіне байланысты. Ең төменгі сатыдағы «тілдік тәуелді»(«языковой раб») адамның өзінің жанының бір түкпірінде тәуелсіз, автономды сөйлеу қабілеті сақталады. Фослердің концепциясы бойынша, тілге психологиялық жақтан емес, эстетикалық, логикалық жақтан келу қажет. Фослермен қанаттас пікір Бенедетто Кроченің пайымдауында айтылады: танымның екі түрі бар: индуктивтік, логикалық. Индуктивтік танымның құралы – фантазия, нәтижесі – образ, логикалық танымның құралы – интеллект, интеллект арқылы түсінік қалыптасады [4,17]

Тіл мен ойлаудың ара қатынасына байланысты мәселе тек лингвистикаға ғана емес, жалпы таным теориясына қатысты өзекті, принципті мәселе болып табылады.

Дүниенің санадағы бейнесі тіл арқылы форма мен мазмұнға ие болады немесе дүниенің санадағы дерексіз идеалды бейнесі тіл арқылы материалданады (заттанады). Осыдан келіп адамзат танымындағы «тіл→ойлау→әлем кешенді байланысы» [5,76] келіп шығады. Адамзат танымының осы үш құрамдас бөлігін зерттеу арқылы лингвистика : философия, логика, социология, физиология тәрізді «аралас ғылымдар контексіне» [5,76] енеді. Аталған ғылым салаларын бір кеңістікте топтастыратын бірден бір ядро – Сөз, яғни Тіл.

Генеративті семантикаға қатысты еңбектер авторы Дж. Лакофф тіл мен ойлау арақатынасы туралы проблема адам болмысының «мәңгілік» мәселелер қатарын толықтыра түсетінін айта келіп, адамды басты нысан етіп алатын гуманитарлық лингвистика құру қажеттігін дәлелдейді: «лингвистиканың бұдан әрі дамуы, оның психологиямен, философиямен, логикамен, антропологиямен, социологиямен, әдебиетпен, педагогикамен, яғни адам туралы барлық ғылымдар кешенімен қаншалықты біріге алуымен байланысты» [6].

Тіл мен ойлау арақатынасында ең іргелі мәселелердің бірі тіл мен сөйлеу оппозициясы туралы теория болып табылады.

Тіл мен сөйлеуді қарама-қарсы қоя отырып, Ф-де Соссюр оларды сөйлеу қызметінің екі жақты компоненті деп есептейді. Тіл – сөйлеу қызметінің ең маңызды құрамдас бөлігі. Ол коммуникативтік мақсатқа қол жеткізудегі сөйлеу аппаратын қолдану қызметін ұйымдастырады және тәртіпке келтіреді. Сондай-ақ ұлы лингвистің пікірінше, тіл – әлеуметтік нәтиже. Себебі ол ұжымда қалыптасып, ұжым мүшесінің әрбіріне байланысты болады. Сөйлеу (речь) индивидуальды (жеке дара) акт, онда ұжымдық сипат жоқ. Тілдің сөйлеуден айырмасы оның жүйелілігінде. Ол мағыналық жүйе құрайды. Тіл мен сөйлеуді ажырату арқылы мына ұғымдар ажыратылады: 1) әлеуметтік – жеке даралықтан; 2) табиғи – кездейсоқтықтан.

Дыбыс пен мағына тілге емес, сөйлеуге тән. Тілдің өзге жүйелермен (ойлау, сөйлеу жүйелері) қарым-қатынасы мағына арқылы анықталады.

Ф-де Соссюрдің пайымдауы бойынша, тіл – форма, бірақ субстанция емес. Ал сөйлеу – екі субстанцияның бірлігі (единство), олар – материалдық (дыбыстық, физикалық) және рухани (сөйлеу қызметінде, мәтінде көрініс беретін мән, ой, сана) болып сипатталады.

Сөйтіп, тіл біліміндегі структуралистік бағыттың негізгі өкілі болып саналатын Ф-де Соссюр тілдің құрылымына ерекше көңіл бөлді, оның ішкі мәнін зерттеуді назардан тыс қалдырды.

Жалпы зерттеулерден тіл мен ойлау қарым-қатынасында тілдің материалдық немесе идеялық табиғаты туралы мәселе басты роль атқаратынын байқаймыз. Ф-де Соссюр тіл материалдық емес, оны жасайтын элементтер – таңбалар дыбыстың физикалық болмысына емес, психологиялық рухани, идеялық аясына тән деп көрсетеді. Ф-де Соссюрдің тілдің материалдық емес табиғаты, тілдің сөйлеуші мен сөйлеуді қабылдаушы индивид арасындағы қатысты білдіретін қызметі туралы тезисі лингвистиканың аса ірі өкілдері Э. Бенвенист, Г. Гийома т.б. ғалымдар тарапынан қолдау тапты.

Бұған керісінше, тілдің материалдық болмысы туралы көзқарас, әсіресе, кеңестік кезеңдегі лингвистикалық, философиялық әдебиеттерде кең өріс алды. Материалистік таным бойынша ойлаушы адам – қозғалатын, түрлі формаға ие материяның даму нәтижесі, оның ойлауы – материяның бір түрі болып табылатын мыйдың қызметі. Ең бастысы идеалды болмыс материалды формадан тыс, өз бетінше өмір сүре алмайды. Ойлау, сана, ой қозғалатын түрлі формадағы материалдар тәрізді реалды өмір сүреді. Материяның ең жоғарғы формасы бола отырып, мый белгілі бір материалдық формада ғана көрінеді.

Кейінгі зерттеулерде тілдің екі жақты сипаты (материалдық, идеялық) көбірек сөз болып жүр: «...всяки язык, письменность, любой шифр и код, даже спорадически используемые отдельные знаки объязательно существует в двух ипостасиях в виде абстрактно-идеального эталона, локализующегося в сознании, субъекта, и виде телесной реализации этого эталона в материальной субстанции текста-сообщения, который служит посредником между адресантом и адресатом в актах коммуникации. В тексте, таким образом, объективизируется не только мысль, но и язык. Вопрос заключается в том, как в сознании членов речевого коллектива складывается система знаков – эталонов делающая возможной коммуникацию внутри данного коллектива» [6] Г. В. Колшанскийдің ғылыми пайымдауларында тіл – ойлау мен дүние бейнесінің материалдық көрінісі ретінде сипатталады. Ғалым: «егер ойлау – адамның өмірлік тәжірибесі негізінде қалыптасқан материалдық дүниені тану формасы болса, осы таным формасының сыртқы «қабықшасы» тіл болып табылады» - деп көрсетеді [7,26]. Тіл – ойлау формасы ғана емес, сонымен бірге нағыз ойлау үрдісінің құралы, ойлаудың сезімдік, дыбыстық белгісі. Ойлау да, тіл де шындық өмірді бейнелеуге қатысады, бірақ ойлау – шындық дүниені сәулелендірсе, тіл оны атайды. Г. В.Колшанский: «Кейбір зерттеушілер (тілтанушылар, логиктер) тіл тек ойлауды ғана емес, эмоция, ерік сезімдерін де беретініне сүйеніп, тілді осындай психикалық процестердің шындығы ретінде қарастырғысы келеді, бірақ сезімдік құбылыстардың да тілде ойлау мен ұғым арқылы қалыптасатынын ұмытпауымыз керек», - деген түйінді пікірі жасайды.

Біздің ойымызша, адамзат өзінің қоғамдық-тарихи даму барысында шындық өмірді іс жүзінде меңгере отырып, заттар мен құбылыстарды таниды, жаңа ұғымдар қалыптастырады, олардың арасында белгілі бір байланыстар мен өзара тәуелділіктер орнатады, сүйте отырып, деректіні дерексіздендіреді, жалпыны жалқыландырады. Адам танымындағы мұндай дамытушылық үрдіс тілде көрініс береді. Тіл тек таным құралы, заттар мен құбылыстар әлемін, идеялар әлемін жаңғыртушы ғана емес, ол ойды жалғастыру (ұрпақтан ұрпаққа), сезімді жеткізу қызметтерін атқара отырып, адамның сезімдік, тілдік ойлау (языкомышление) қызметін де қамтамасыз етеді. Мәселен жыраулық үрдіс арқылы қалыптасқан дүниенің концептуалдық бейнесімен (дүниенің жаратылуы, дүниедегі заттар мен құбылыстарға бағалауыштық көзқарас, белгілі бір діни, мифологиялық танымға негізделген ұғымдар мен қабылдаулар, ұлттық болмыс т.б.) таныса отырып, тыңдаушы не оқырман өзі де сол дүние құрылымына еріксіз енеді, қабылдайды, өзінің осыған дейінгі қалыптасқан когнитивтік санасындағы дүние бейнесіне толықтырулар мен өзгертулер енгізеді. Өлімді бір жақты бағалау параметрінде «жаманшылық, қорқыныш, үрей» түрінде ғана бағалап, танып келген оқырман үшін, жыраулық таным ұсынған өлімнің екінші «жағымды» жағы: ел-жер үшін көз жұмудың қасиеті, туған топырағыңда мәңгілік мекен табудың қадірі, өлген адамды ақырғы сапарға аттандырудағы «өлім салтанаты», «өлінің аруағын сыйлау» туралы менталды ақпарат тосын әрі қонымды болып қабылдануы сөзсіз.

А.Уфимцева тілдің аталған қызметтерді атқаруға мүмкіндік беретін семиологиялық және құрылымдық болмысын төмендегіше атап көрсетеді: «Аталған болмысына сәйкес тіл, бір жағынан, шындық дүниедегі заттар мен құбылыстарға атау береді, оларды ерекшелейді, олардың болмысы мен өзара қарым-қатынасын жалпыландырады әрі ажыратады, екінші жағынан, ақпаратты сақтап жалғастыра отырып, адамдардың коммуникативтік, сезімдік сұраныстар [8]

Адам дүниеге өзінің жеке тәжірибесінің сүзгісінен ғана емес, бәрінен бұрын қоғамдық тәжірибенің сүзгісінен қарайды. Осыған қатысты Х.Ортега-и Гасеттің сөзі бар: «Дүниеге келгеннен бастап түрлі таным-түсініктер (салт-дәстүрлер) мұхитына бойлаймыз. Біздің алғашқы кездескен ақиқатымыз да осылар. Олар біз өмір сүретін ортаның, қоғамның нақ өзі болып табылады. Осы салт-дәстүрлер арқылы біз адамдарды, заттар әлемін, Универсумды тани аламыз». Қоғамдық сананың жеке қабаттарында – мифологияда, дінде, философияда, ғылымда дүниені қабылдаудың ерекше құралдары, дүниені көруге арналған сүзгісі болады.

Кейбір философиялық бағыттар адамның тұлғалық болмысының қалыптасу көзі ретінде оның өзінен сыртқары әлемге, яғни өз-өзімен тұйықталмай, өзгелерді тануға ұмтылушылық қабілетін көрсетеді. Қарым-қатынас жасауға бейімділік адамның маңызды қасиеттерінен саналады.

Дүниені тану екі базистік қызметке ие: интерпретативті (дүниені тану нәтижесін меңгеру), содан шығатын регулятивті (дүниені танудың межесі бола білу). Осы екі қызмет дүние бейнесін жасауға қатысады. Дүние туралы адам басында жүйеге түскен ұғымдар мен түсініктер жиынтығы, яғни әлем моделі мен әлем бейнесі, қандай да бір концептуалдық жүйе ретінде қалыптасып алады. Бұндай жүйенің субстраты – концептілер, бейнелер, түсініктер, әрекеттің, мінез-құлықтың белгілі сызбалары, және т.с.с. Дүние бейнесінің кейбір идеалды мәні барлық уақытта вербалды кодпен байланысты бола бермейді. Концептуалды жүйенің негізін адамның барлық сезімдік, заттық-танымдық қызметі қалыптастырады, сондықтан осы қызметтің адам миындағы рефлексі түрлі сипатта көрінеді, олардың барлығы бірдей вербалды емес.

Р. И. Павиленистің көрсетуінше, адам баласы тілге дейін белгілі бір дәрежеде дүниемен танысады, түрлі сезімдік каналдары арқылы оны таниды, ол туралы белгілі ақпараттарға ие болады... Осылайша жасалынған дүние туралы ақпараттар жүйесі адамның дүниені тануға бағытталған концептуалдық жүйесі болып табылады. Мұндай жүйенің тілді меңгеруге дейінгі құрылымы оның қалыптасуының бейбервалды сатысы деп аталады.

Концептуалды жүйе адам қызметі, сезімдік қабылдаулары тарапынан да, сондай-ақ тіл арқылы қабылданған ақпараттар арқылы да үздіксіз өзгеріп отырады. Маңыздысы, концептуалды жүйеде вербалды және бейвербалды жолмен алынған білімдер біріктіріледі. Бірақ концептуалды дүние бейнесі тілдік дүние бейнесінен әлдеқайда кең және жан-жақты.

Бұдан шығатын қорытынды: дүниені тану – ұзақ уақытқа созылатын күрделі, көп сатылы процесс. Оған адам баласының өмірлік тәжірибесі, білімі, айналаны танып білу әрекеті ықпал етеді. Зерттеулерге сүйенсек, тіл – дүниені танудың бірден бір құралы емес екен. Вербалды ойлаудың мүмкіндігі жетпеген тұсын ойлаудың тілден тыс (бейвербалды) түрлері толықтырады. Кейде сөз семантикасы, мәтін мазмұны арқылы берілуі мүмкін емес, тек сезіну, психикалық қабылдау арқылы ғана түсінілетін ұғымдар, әсерлер болады. Түмен ақын жалғыз перзентінен айрылған зарын:

Кім көрген жоқ кезінде,

Жалғанның жалын жаққанын...

Қара су ішіп, қар жедім...

Бауырым балшық сор болды,

Қабырғам қатқан қар болды..

Құлан жалды құлыным,

Босанып кеттің желімнен...

Сапарың болсын саламат,

Әлпештеп баққан садағам...

деген жолдармен төгеді. Осындағы жалғанның жалын жағуы («тозақтың оты» ұғымына қатысты), қара су ішіп, қар жеу (осы әрекеттің физикалық жағымсыз әсері арқылы шарасыздықты меңзеу), бауыры балшық болу (бауыр еті баласынан айрылу әрі арнасынан айрылып, қараң қалған көл, теңіздің суреті), қабырғасы қатқан қар болу (қар – суықтық символы), желіден босанып кету (енді оралмау), әлпештеп баққан садағам (Құдайдың жолына берген садағамыз болдың, енді жоқсың дегенді меңзейді) оралымдары тікелей сөздердің мағыналық астарында түсінілмейді, белгілі бір қалыптасқан танымдар мен сезімдік қабылдаулар арқылы танылады.

«Тіл – адамзаттың дүниені сапалық меңгерудегі тарихи жолы қатталған дыбыстық кітабы. Адамзаттың дүниені тану жолындағы түрлі ізденістері, белгілі бір ұлттың, халықтың табиғатына тән ерекшелігі, қоғамдық даму сатысы, тарихи тағдыры мен іс-тәжірибесі тілден көрініс табады. Тіл – дүниені танудың формасы бола алады, бірақ дүниенің ерекше формасы бола алмайды. Тіл – дүниеге және адамға бағытталған екіжақты субстанция, ол әрі объективті, әрі субъективті» [7,26]. Адамның санасында сәулеленетін әлем, ғалам бейнесі объективті дүниенің көшірмесі, сонымен қатар ол жеке адамның санасында бейнеленетіндіктен, субъективті сипатқа ие. Тіл→адам қарым-қатынасынан адамның дүние (ғалам, әлем) туралы танымы мен көзқарасының тілде бейнеленуі туралы мәселе туындайды. Тілдің тұтас не жекеленген бөліктерінің қызметіне талдау жасау тілде берілетін дүние туралы ақпараттардың мәнін танудың методологиялық мәселелерін шешумен байланысты. Тілде бейнеленген ақпарат жалпы адамзаттың әлемді практикалық меңгеруінің нәтижесі ретінде таныла ма, болмаса адамның жеке толғаныстарының жемісі ретінде бағалана ма, бұл – көптеген лингвистикалық мектептердің жауап табуға ұмтылатын мәселелері деуге болады. Тілдің объективтілік, субъективтілік сипаты туралы мәселе лингво-философиядағы тілдік-танымдық мәселелерді қозғайды. Тілдің «субъективтілік» сипаты туралы идеяны қолданатын концепциялар арасында лингвистикалық қатысымдылық теориясы көрнекі рөл атқарады. Бұл ілім Сепир-Уорфтың гипотезасы аясында қалыптасқан. Гипотезаның теориялық негізі тілдің тек формалдық, семантикалық жағына емес, рухани ұйымдастырылуына, семантикалық мәніне, ұлттық субъективті сипатына бағытталады. Ойлауды, одан да кеңірек қабылдауды немесе осы тілде сөйлеушінің әлем бейнесін танытатын тілдің сыртқы ғана емес, ішкі (мағыналық) табиғатының ұлттық-субъективтік сипатын таныту лингвистикалық қатысымдылық теориясының негізгі мәнін құрайды. Осы бағыт өкілдері шындықты қабылдауда тіл ғана жетекші рөл атқарады деп көрсетті. Аталған ілім Л. Вайсгербердің «тілдік форма» туралы идеясымен жалғасын тапты. Ол тілдің материалдық табиғатын жоққа шығара отырып, тілдің формалық жағы мен мазмұндық жағын қатар қояды. Л.Вайсгербердің пікірінше, кез келген тіл шындық өмір мен адам арасында делдалдық қызмет атқара отырып, өзінің ұғымдық әлемін жасайды. Тіл арқылы қалыптасқан рухани меншігі – тілдік сана арқылы адам дүниеге меже жасайды. Бұл рухани әлем семантикалық өріс арқылы құрылады және әрбір тілдің өзіне тән қайталанбас құбылыстарды (мәселен туыстық байланысты, түс спектрін, жануарлар тегін т.б.) көрсетеді. Л. Вайсгербер тілдің рухани жағы ұлттық мәдениет жағдайында қалыптасады және ол кейін ұлттық мәдениетті бағыттап отыратын үлкен күшке айналады деген идеяны ұстанып келді. Оның ойынша, адам қабылдаған әлемді сана емес, алдымен тіл қорытады, сондықтан «әлем» ұғымы адамның тілдік санасына тиесілі және оны адамнан, тілден тыс жатқан шындықтан ажыратады. Автор қолданған болмыстың шындығы тілдік болмысқа айналып, сол арқылы адамның рухани әлемін танытуы тиіс. Көріп отырғанымыздай тілдің қатысымдылық теориясының негізін салушылар да, осы ілімді жалғастырушылар да дүниені тіл арқылы тануды ұсына отырып, дүниені танудағы ойлау мен сананың рөлін екінші кезекке қоятын концепция ретінде сынға ұшырады [9].

Адамның сөйлеу қабілеті (тіл) оның ойлау қабілетінің қалыптасу формасы бола ала ма? Тілсіз ойлаудың да мүмкін еместігі айқын болса, тілдік заңдылықтар ойлау жүйесіне негізделеді ме? Көптеген зерттеушілер (философтар, логиктер, психологтар, лингвистер) көкейіндегі осы сауалдарға жауап іздеу бағытында В. фон Гумболдьттың тілдік теорияларына жүгінеді [9, 114-123] Лингвофилософтың ұстанған теориялық позициясы бойынша барлық тілдер, тіпті мейлінше алшақ тілдердің өзі де, адам баласының тілдік қабілеті арқылы бір-біріне жақындасады. Бұл қабілет тілдерді зерттеудің өзегі болып саналады және тілді зерттеудің барлық операцияларын анықтап, бағыт береді. Яғни тілдің адамзатқа ерекше қабілет ретінде берілуінің ортақ қисыны бар. Сондықтан да тілдік қабілет барлық адамдар үшін ортақ құбылыс деп түсінілуі қажет. Осыдан келіп тілдің объективтілігі, сонымен бірге субъективтілігі туралы идея туады. Сонымен бірге В. фон Гумбольдттың: «языки не являются собственно средствами изображения уже познанной истины; боле того, они суть средства открытия до сих пор еще не познанного» [9,119] деген пікірі тіл мен ойлаудың бірлігін көрсетеді. Лингвофилософтың пайымдауында тілдердің айырмашылығында олардың дыбыстық, таңбалық өзгешелігі емес, дүниені көруіндегі (мировидение) ерекшелік маңызды рөл атқарады. Таным қоры – барлық тіл атаулыға қатыссыз, олардан бірдей аралықта орналасқан адамның рухани өңдеуінен өткен таным алаңы. Сондықтан қандай да болмасын таным актісі жеке субъектінің қабілеті де қатысатын шығармашылық акт болуға тиіс, бір мезгілде бұндай танымдық акт тілдің қатысуынсыз мүмкін емес. Себебі тіл – барлық дәуірлердегі адамзат ұрпағы өз ізін қалдырып отырған ұлттың туындысы, сонымен бірге нақты бір индивидтің қатысуы арқылы субьективті сипат алатын, жалпы адамға, ұлтқа қатысты алғанда объективті рухани әлем. «...многообразие языков следует понимать так, что каждый язык есть отголосок общей природы человека», «И если даже воплощение всех языков никогда не сможет стать идентичным отображением субъективности человечества, то языки все же постоянно приближаются к этой цели. Субъективность всего человечества становится, однако чем то объективным. Изначальное совпадение мира и человека, на котором основана возможность всякого познания истины, обретается вновь, являясь нам все чаще в виде небольших фрагментов» [9, 119- 120] Түрлі тілде сөйлеушілерге бірдей ортақ таным алаңының (поле познание) бар екендігі туралы идея кейінгі лингвистикалық, философиялық зерттеулерде дамытылды.

В. А. Звегинцев тілдің субъективтік және объективтік табиғатын байланыстыратын «әлемнің лингвистикалық моделі» туралы теорияны ұсынды. [Звегинцев]. Таным процесі – бұл ойдың қызметі, ол өмірлік тәжірибе негізінде құрылған ішкі (санадағы) әлем моделіне бағытталады. Тіл қарым- қатынас барысында осы моделді объективтендіреді, оны қарым-қатынастың негізгі құралына айналдырады. Мазмұнның мағыналық жағы ойлау актісінің нәтижесі ретінде пайда болады, сол арқылы адам қандай да бір затты өзінің ішкі моделімен байланыстырады, ал ол тіл арқылы өзге адамдардың ішкі модельдерімен байланысады. Тіл арқылы көрінетін әлемнің ішкі моделі осылайша көрінеді. Тіл өз бетінше әлем моделін жасаушы емес, таным арқылы берілетін моделдің құрылыс материалы (А. А. Леонтьев: «Жалпы тіл ғалам бейнесінің демиургы емес, тек осы ғалам бейнесінің құрылыс материалдарының бірі ғана»,-дейді.) деген ұстаным негізге алынады. Г. В. Кольшанский тілдің субъективтік сипатын былайша түсіндіреді: әрбір ұлттық тіл әр түрде жалпы адамзаттық ұғымды толықтыруға үлес қосады.

Лингвистикалық қатысымдылық проблемасын оңашаланған тілдік құбылыстар арқылы (жалпы тілдік жүйеден тыс ) қарастыру екі түрлі принципті қателікке ұрындырады: 1. Тілдік формаларды таным жүйесімен емес, тікелей материалдық дүниемен қарым-қатынаста қарастыру. 2. Аталған формаларды тілдің күрделі механизмнен тыс, яғни лексикалық, грамматикалық өзара байланыстар мен компенсациялардан бөлек қарастыру. Бірінші қателік авторларды ғаламның тілдік бейнесі туралы қорытындыға әкелсе, екінші қателік тілді тұтас жүйе ретінде қарастыруды жоққа шығарады. Ұлттық ерекшелікті тілдік бейнеден емес, адамның танымдық қызметінен іздеген дұрыс. Адам тілдің өкімімен ойламайды, өз ойын тіл арқылы ортаға салады. Адамның сөйлеу қабілеті объективті дүниеге қатысты алғанда «үстемдік жүргізуші» емес, бағынушы сипатында. Тіл универсалды құрылымға ие, ал оның индивидуалды, ұлттық сипаты бір тіл аясында, сол сияқты барлық тілдер аясында ойдың адекваттылығын танытады. Ұлттық жеке сипат жалпы адамзат тілінің объективті сипатының көрінісі болып табылады [7].

Әлем бейнесі тілде емес, санада қалыптасады. Санада қалыптасқан ғалам бейнесі ерекше материалдық формада бекітіледі және таратылады. Ол материалдық форма – тіл. Белгілі бір ғалам бейнесі толық мәтін көлемінде берілуі мүмкін

Тіл өз кезегінде ойлаудың көшірмесі ретінде қызмет етеді. Егер ойлаудың субстанциясы – ми болса, абстрактілі ойлау формасының субстанциясы – дыбыстық тіл. Ғалам бейнесі ойлау қызметінің атрибуты болғанда, оның адам санасында өмір сүру формасы ұғым мен оның түрлі байланыстылығынан тұратын абстракция болады. Ғалам бейнесі туралы ұғым фундаменталды ұғымдар қатарына жатады. Ол адамның, оның тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктерін сипаттайды. Оның әлеммен байланысын, әлемде өмір сүру шарттарын қарастырады.

Тіл – ойлау дихотомиясын қарастыруда ойлаудың тіл арқылы материалдану фактісі ерекше еске алынады, бірақ таным ойлаудан емес, айналадағы заттар мен құбылыстарды зерттеп, бақылау әрекетінен басталады. Кез-келген ғалам бейнесі сол кезеңдегі дүниеге көзқараспен байланысты қалыптаса отырып, өзі де сол «дүниеге көзқарасты» қалыптастыруға ықпал етеді. Ғалам бейнесін әр кезеңдегі зерттеушілер «дүниені көру», «заттар мен оқиғаларды тану», «идеология», «түрлі мәдени құндылықтарды көркем бағалау», «қоршаған әлемді ұлттық сипатта қабылдау» деген ұғымдарда танытуға тырысады.

Тілді ойлаумен байланысты талдау барысында лингвистер, сондай-ақ философтар да дүниені танудың екі түрлі тұрпатын ұсынады: 1. дүниенің (ғаламның) тілдік бейнесі; 2. дүниенің (ғаламның) концептуалдық бейнесі;

«Тіл және ғалам бейнесі» туралы мәселе адамның дүниетанымын қалыптастыруға тілдің қатысын қарастыра отырып, зерттеудің екінші ракурсын да қамтиды, оның мәні тіл – лингвистиканың, семиотиканың, философияның, теологияның, мифологияның, фольклордың, өнердің, поэтиканың, дағдылы (кәдімгі) сананың көзімен қалай бейнеленетіндігімен анықталады. Тілді түрліше ғалам бейнесі тұрғысынан зерттеу тіл табиғаты мен танымын жаңаша қарастыруға жол ашты. Е. П. Никитиннің көрсетуінше, ұғым – «атрибут», «субстрат», «генезис», «себеп», «даму», «құрылым», «функция» тәрізді философиялық терминдермен анықталады. Соған сәйкес ғалам бейнесі де концептуалдық білім деңгейін білдіретін: 1) ғалам бейнесінің табиғи, ажырамас белгісі болып табылатын (атрибут); 2) белгілі бір компоненттерден тұратын (субстрат); 3) белгілі бір заңдылықтармен дамитын, пайда болатын (генезис, даму), 4) арнайы ұйымдастырылған, құрылған (құрылым); 5) тұрақты, құлықтық әрекетті көрсетуші (функция) категориялардан тұрады.

XIX ғасырдың екінші жартысында тіл білімінде жаңа бетбұрыстың алғашқы белгілері біліне бастады. Оның негізін салған – немістің көрнекті лингвисі В. Гумбольдт. Оның пікірінше, әрбір ұлттың өзіне тән болмысы, рухани энергиясы бар, ұлттың рухани күшін сыртқа шығаратын бірден-бір құралы – тілі. Ғалым тілді адамның ой-санасымен, мәдениеті, рухани өмірімен тығыз байланыста қарастырды.

В. Гумбольдттың философиялық теориясы XX ғасырдың басында В. Вундттың «халықтар психологиясы» идеясы арқылы жалғасын тапты. Осы идея бойынша тілдің ішкі формасы – психологиялық процесс, тілдің негізгі мақсаты халықтың психикалық, яғни рухани қызметі деп танылды. В. Вундттың көрсетуінше, күрделі интеллектуалдық процестерді (сезім иірімдері, діни не моральдық сезімдерді) зерттеу, оларды зертханаларда жасау мүмкін емес. Мұндай күрделі психикалық процестер адам қауымының тарихи өмірінде: тілде, аңыздарда, әдет-ғұрыптарда, дінде, өнерде өз ізін қалдырады. Бұдан шығатын қорытынды: ұлттың болмысындағы рухани-әлеуметтік құбылыстарды жете түсіну үшін ұлттық тіл арқылы көрінетін жеке адам психикасын және оның ұлттық санаға әсерін жете зерттеу қажет.

В. Гумбольдттың тілді халықтың, ұлттың рухымен, психикасымен байланыстыра зерттеу туралы концепциясын Ресейде А. А. Потебня жалғастырды.

Ғалымның поэтикалық тіл табиғатын айқындауға қатысты «Сөз өнері теориясы туралы жазбалар», «Ойлау мен тіл», «Сөз және миф», «Эстетика және поэтика» т.б. еңбектері бар. А. Потебняның поэтикалық тіл табиғатын айқындаумен байланысты ой-тұжырымдарын былайша топтастырып көрсетуге болады:

1. Тіл мен ойлаудың тарихи тамырластығына меже жасай отырып, «сөздің ішкі формасы (қалпы)» туралы ілімнің негізін жасайды. Оның пайымдауынша біздің дүние туралы ойлауымыз ақиқат дүниенің көшірмесі болып табылады. Сөздің екі мазмұны бар: бірі объективті, яғни жақын этимологиялық мағынасы, ол барлық уақытта бір белгіде көрінеді, екіншісі субъективті мазмұн, оның белгілері бірнешеу болуы мүмкін. Сөздің ішкі формасы этимологиялық мағынамен байланысты және ол ойлау мазмұнының санаға қатысын анықтайды. Ойлау процесі арқылы түсінік қалыптасады. Алдымен адам жаңа зат пен құбылысты өзіне бұрыннан таныс ұғымдармен байланыстыра қарайды. Жаңа ұғым мен етене (бұрыннан таныс, үйреншікті) ұғымдар арасында аналогия, ассоциация (астасу), қабысу процестері жүреді. Мәселен, көгілдір, көгершін, көгершіндеу (приголубить – орыс тілінен тікелей аудармасы көгершіннің «балапандауы») сөздерінің бәріне ортақ ұғым көк түске байланысты. Бірақ көгершіндеу сөзіне көк ұғымы этимологиялық мағына бола алмайды, себебі көгершіндеу сөзінің жасалуына көгершін заттық атауы негіз болып тұр. Потебняның түсіндіруінше, сөз өзінің бастапқы ішкі формасын «ұмытады». Нәтижесінде мүлде тың ұғымдар қалыптасады. Тілдің бір орында тұрып қалмай үнемі қозғалыста, дамуда болуы осындай құбылыстар арқылы жүзеге асады деп көрсетеді ғалым. Мысалға, жыраулар тілінде еңіреу сөзі қолданылады. Қалыпты тілде еңіреу – «қатты жылау» мағынасында жұмсалатынын білеміз. С.Омарбековтің талдауына сүйенсек, диалектілік мағынасында еңіреу «терең үңгіме, шұңғыма» дегенді білдіреді [11]. Батырлар жырында еңіреген ер тіркесі бар. Жыраулар қолданысындағы еңіреу сөзінің мағынасы берілген мағыналардың бірде-біреуімен қабыспайды.

Қашаған жырауда:

Ебейдей төсі салынған,

Егеудей тісі жанылған,

Шеңбердей белі бүгілген,

Еңіреудей көзі үңілген, -

Мұрат Мөңкеұлында:

Еңіреуден қара қайырса,

Құланды қақтан айырса, -

деп қолданады. Бұдан шығатын қорытынды еңіреу сөзінің ішкі формасы (еңіре), бастапқы этимологиялық мағынасы ұмытылған. Еңіреу сөзі кейін мүлде басқа мағынаға ие болып, бастапқы мағына мен кейінгі мағынаның арасындағы байланыс үзілген. Ал мұндай сөздердің ішкі формасы поэтикалық мәтіндерде образдық мақсаттарда сақталып қалу құбылысы бар екендігіне осы жыр жолдары дәлел бола алады. Жыраулар тілінде еңіреуге ұқсас еңмену, еңсеу (еңсеген) поэтизмдері қолданылады. Поэтизмдер дейтін себебіміз бұлар қалыпты қолданыстағы сөздер емес, бастапқы төл мағынасынан ажыраған, поэтикалық мақсатты, бояулы қолданыстар. Ізбаста:

Жас елуге келгенде

Жел сөз айттым ерленіп,

Көкірегім тербеніп,

Алла берген аз өмір

Келе жатыр еңменіп.

Контекстік мағынасы «таусылып, бітіп, аяқталып келе жатыр», поэтикалық экспрессиясы «таусылмасыңа қоймай, ерікті алып, ажал шіркін жақындап келе жатыр» деген эмоциялық реңкті танытады. Мұрат Мөңкеұлында:

Инедей қарны ашпаған,

Еңменіп жерді баспаған.

Контекстік мағынасы нақты емес, поэтикалық бояулы мағынасы: «жерді ентелеп басу» дегенге саяды. Қашағанда:

Құтырып бүркіт желденді

Еділге қарай еңменді.

Тағы да «белгілі бір бағытқа барынша екпінмен ұмтылды» деген поэтикалық реңкте қолданылып тұр. Еңсеу сөзінің мағыналық астарында да «бірнәрсеге ұмтылу», «бір нәрсені аңсау» тәрізді реңк бар. Мұрат Мөңкеұлында:

Астана жұртын айналып

Ерлерім еңсеп желген жер.

«Ер Сайын» жырында:

Белін шешіп жатпаған,

Еңсемей саумал ішпеген.

Еңіреу, еңсеу, еңмену қолданыстарындағы күшейтпелі реңк аталған сөздердің ортақ түбірі «ең» сөзінің бастапқа «ішкі формасынан» қалған семантикалық сарқыншақ болуы да мүмкін.

Немесе:

Қазына-жасау, үбінен,

Қатарлап жиған жүгінен, -

жолдардағы үб («қазына, жасау, дүние, байлық» деген бастапқы форма мен үптеу сөзінің «дүние мүлкін түгел тонап кету» мағынасын салыстырсақ) формасы туралы да осыны айтуға болады.

Потебняның бірден-бір іргелі ғылыми тұжырымы тілдің адам қызметінің белгілі бір формасын бере алатындығы жөніндегі идеясы болып табылады. «Тіл дайын ойды беру үшін емес, оны жасау үшін... ол дүниеге қалыптасқан көзқарасты көшірмелемейді, оны таныту құралы қызметін атқарады».

В. Гумбольдттың «тілдің үнемі қозғалыстағы табиғаты» туралы теориясын ілгері дамытуда Потебняның аталған ғылыми тұжырымдары айрықша рөл атқарды.

2. «Тіл және ойлау» арақатынасы туралы мәселені талдай отырып, А. Потебня «көркем образ» туралы теория ұсынды. Ол лингвистикалық поэтиканың негіздемесін «сөз өнері теориясы» яғни теориялық поэтика туралы ілімде тұжырымдап берді. Өнерді түр мен мазмұнның бірлігінен ғана тұрады деп есептейтін дуализм іліміне қарсы А. А. Потебня «Сөз өнері туралы жазбалар» атты еңбегінде поэзияны «образдар жөніндегі өнер түрі» деп сипаттайды. Потебня ұсынған құрылым бойынша поэтикалық сөйлеудің жүйесі мен басты белгілері көркем-әдеби шығармалардың құрылымдық ерекшеліктерін айқындаумен тұтас қаралады. Өнердің негізгі категориясы образ бен мағына деп көрсете отырып, көркем шығармашылықтың құпиясын образдан іздеуді ұсынады. Форма мен мазмұнның бірлігі поэтикалық образда толық көрініс береді. Образды Потебня «қабылдау», «таңба», «символ», «салыстыру құралы» ұғымдарын пайдалана отырып түсіндіреді. Сондай-ақ, сөздің ішкі формасы мен шығармадағы образ сананың бірдей құбылысын сипаттайтын ұғым ретінде беріледі. Гносеологиялық және эстетикалық танымда сөздің ішкі формасында салынған образ сөздің де, поэзияның да саналық шығармашылық қызметі болып саналады. Көркем шығармашылықтың құпиясы образда жатыр. Көркем образдың өзіндік белгісі жеке құбылыстардың ортақ белгілерінен құралатын жинақтық ұғым арқылы танылады. Образдың поэтикалылығы оның адам санасының құрылымына қаншалықты сия алатындығына байланысты. Сондықтан эстетикалық сезінудің себебін «нені қабылдағанынан» емес, «қалай қабылдағанынан» іздеу керек. Көркем образ барынша қарапайым, барынша түсінікті болуы керек. Оның қарапайымдылығы мынада: суреткер образ арқылы күрделі құбылыстарды оның көпшілікке бірдей таныс деталдарын пайдалана отырып береді, образбен танысу барысында оқырман өзінің бұрын-соңды рухани-практикалық тәжірибесінде болмаған белгілермен танысады. Сол арқылы айтушы мен тыңдаушы арасында бірлескен шығармашылық қызмет жүзеге асады. Көркем образ дегеніміз нақты эмоциялық қабылдау мен сол құбылыстың типтік (жинақтық) болмысын жалпыландырудың (обобщение) синтезделуі деуге болады [10]. Мәселен, жырауда: Құлықтай артын қадап мекен тұтқан деген образды қолданыс бар. Осындағы құлық – «жазды күндері құмды жерде кездесетін жәндік түрі». Оның ерекшелігі: құмға қадалып тұрып өмір сүреді, жаулары жақындап қалғанда тез арада құмға сіңіп жоғалып кетеді. Балалар «жүгіргенде жүйрік болу үшін» құлықты топырақтан қазып алып, табандарына жағады. Құлықтың «құмға артын қадап мекен ету» фактісі ауыл қазақтарына ортақ, таныс тұрмыстық білімге негізделгенмен, «бір жерді ұзақ уақыт мекен етіп, сол жерге бауыр басу» деген ұғымды құлық арқылы образдап беру тікелей жыраудың индивидуалды сезінуі мен қабылдауынан туып тұрған, өзгелер үшін тың көркемдік ақпарат болып саналады.

Әсіресе лингвофилософтың: «поэзия тек әшекейлі сөйлеу емес, ол адамның дүниені тануының маңызды құралы. Жазушы дайын идеяларды пайдаланбайды, керісінше идея (как некая предпосылка и почва) шығармашылық акт кезінде жасалынады», – деген ойлары қазіргі тіл мен ойлау, тіл мен адам қарым-қатынасын негіздейтін адамтануға бағытталған ғылыми парадигманы толықтыра түседі. Зерттеушінің осындай пайымдаулары тілдің адам танымы мен ойлауын дамытудағы қызметі туралы теорияларға негіз болды.

4. Тілдің танымдық қызметі туралы ілімді негізге ала отырып, А. Потебня образдық және ұғымдық ойлаумен біртұтас мифтік сана туралы ғылыми пайымдаулар ұсынды. Мифтік ойлау белгілі бір кезеңмен шектелмейді, ол адамның барлық даму кезеңдеріне тән құбылыс. Мифтің пайда болуы тек тілмен байланысты. Мифтің қалыптасуында әсіресе сөздің ішкі формасы басты рөл атқарады. Ғалым мифті материалды дүниедегі құбылыстардың түсіндірмесі, ол адамдардың жай ғана ойлап тапқан қызықты оқиғалары емес, тіпті миф те белгілі бір деңгейде аналогиялық ойлауға сүйену арқылы ғылыми пайымдаулармен қатар тұра алады деп көрсетеді: «он есть акт сознательной мысли, акт познания, объяснение неизвестного(х) посредством совокупности прежде данных признаков, объединенных и доведенных до сознания словом или образом(а)». Ұзақ жылдар бойы ғылымда мифті адам баласының дүниетанымының толық қалыптаспаған балаң кезіне тән, табиғаттың құпиясын түсіне алмағандықтан оның құбылыстарына қатысты ойлап тапқан образдар мен оқиғалар деген түсінік басым болып келді. Кейінгі ғылыми ұстанымдарда миф ғаламның тұтас құрылымын санада жүйелі танудың алғашқы баспалдағы ретінде бағалана бастады. Мифологиялық ойлауға потебяндық көзқарас адамзат тарихындағы мифтің рөлін танытатын осындай тың пайымдауларға жол ашты. Потебня мифтің екі түрін көрсетеді: бір зат, құбылысты екінші біреулері арқылы түсіндіретін мифтік салыстыру, мифтің бұл түрі арқылы халықтық фольклор қалыптасты, екіншісі өмірдегі құбылыстарды жоғарғы күштермен түсіндіретін, сол арқылы белгілі бір салт, ғұрыптардың орындалуын талап ететін діни мифтер [10].

Сөйтіп, лингвофилософтың пайымдауынша, тіл оқшау тұрған құбылыс емес, ол халықтың дүниетанымымен, мәдениетімен тығыз байланыста қаралуы тиіс.

Дегенмен дүниені материалистік тұрғыда түсіндіру идеясын басты ұстанымға айналдырған поссоветтік кезеңде тіл – материалдық болмыс ретінде қаралып, тілдің құрылымдық жүйесі жан-жақты зерттеле бастады, тілдің семантикасы, ішкі формасы назардан тыс қалды, тілдің рухани қызметі емес, қарым-қатынастық қызметі ғана сөз болды. В.Гумбльдттың ілімін қайта жаңғыртып, өз еңбектерінде тілдің ұлттық ерекшеліктеріне қатты көңіл бөлген неогумбольдттық бағыт өкілдері Э.Сепир, Б.Уорф, И.Вайсгербер т.б. еңбектеріндегі көзқарастарға идеалистік деген біржақты баға беріліп, қудалауға ұшырады.

Тілдің материалдық болмысы туралы көзқарас, әсіресе, кеңестік кезеңдегі лингвистикалық, философиялық әдебиеттерде кең өріс алды. Материалистік таным бойынша, ойлаушы адам – қозғалатын, түрлі формаға ие материяның даму нәтижесі, оның ойлауы – материяның бір түрі болып табылатын мыйдың қызметі. Ең бастысы идеалды болмыс материалды формадан тыс, өз бетінше өмір сүре алмайды. Ойлау, сана, ой қозғалатын түрлі формадағы материалдар тәрізді реалды өмір сүреді. Материяның ең жоғарғы формасы бола отырып, мый белгілі бір материалдық формада ғана көрінеді.

Кейінгі зерттеулерде тілдің екі жақты сипаты (материалдық, идеялық) көбірек сөз болып жүр: «...всяки язык, письменность, любой шифр и код, даже спорадически используемые отдельные знаки объязательно существует в двух ипостасиях в виде абстрактно-идеального эталона, локализующегося в сознании, субъекта, и виде телесной реализации этого эталона в материальной субстанции текста-сообщения, который служит посредником между адресантом и адресатом в актах коммуникации. В тексте, таким образом, объективизируется не только мысль, но и язык. Вопрос заключается в том, как в сознании членов речевого коллектива складывается система знаков – эталонов делающая возможной коммуникацию внутри данного коллектива» [6] Г.В.Колшанскийдің ғылыми пайымдауларында тіл – ойлау мен дүние бейнесінің материалдық көрінісі ретінде сипатталады. Ғалым: «егер ойлау – адамның өмірлік тәжірибесі негізінде қалыптасқан материалдық дүниені тану формасы болса, осы таным формасының сыртқы «қабықшасы» тіл болып табылады» - деп көрсетеді. [Колшанский, 1965: 26). Тіл – ойлау формасы ғана емес, сонымен бірге нағыз ойлау үрдісінің құралы, ойлаудың сезімдік, дыбыстық белгісі. Ойлау да, тіл де шындық өмірді бейнелеуге қатысады, бірақ ойлау – шындық дүниені сәулелендірсе, тіл оны атайды. Г.В.Колшанскийдің: «Кейбір зерттеушілер (тілтанушылар, логиктер) тіл тек ойлауды ғана емес, эмоция, ерік сезімдерін де беретініне сүйеніп, тілді осындай психикалық процестердің шындығы ретінде қарастырғысы келеді, бірақ сезімдік құбылыстардың да тілде ойлау мен ұғым арқылы қалыптасатынын ұмытпауымыз керек», – деген түйінді пікірінен шығатын қорытынды: адамзат өзінің қоғамдық-тарихи даму барысында шындық өмірді іс жүзінде меңгере отырып, заттар мен құбылыстарды таниды, жаңа ұғымдар қалыптастырады, олардың арасында белгілі бір байланыстар мен өзара тәуелділіктер орнатады, сөйте отырып, деректіні дерексіздендіреді, жалпыны жалқыландырады. Адам танымындағы мұндай дамытушылық үрдіс тілде көрініс береді. Тіл тек таным құралы, заттар мен құбылыстар әлемін, идеялар әлемін жаңғыртушы ғана емес, ол ойды жалғастыру (ұрпақтан ұрпаққа), сезімді жеткізу қызметтерін атқара отырып, адамның сезімдік, тілдік ойлау (языкомышление) қызметін де қамтамасыз етеді. А.Уфимцева тілдің аталған қызметтерді атқаруға мүмкіндік беретін семиологиялық және құрылымдық болмысын төмендегіше атап көрсетеді: «Аталған болмысына сәйкес тіл, бір жағынан, шындық дүниедегі заттар мен құбылыстарға атау береді, оларды ерекшелейді, олардың болмысы мен өзара қарым-қатынасын жалпыландырады әрі ажыратады, екінші жағынан, ақпаратты сақтап жалғастыра отырып, адамдардың коммуникативтік, сезімдік сұраныстарын қанағаттандыратын сөйлеу қызметін қамтамасыз етеді» [8,7].

Дүниені тану ұзақ уақытқа созылатын күрделі, көп сатылы процесс. Оған адам баласының өмірлік тәжірибесі, білімі, айналаны танып білу әрекеті ықпал етеді. Зерттеулерге сүйенсек, тіл – дүниені танудың бірден бір құралы емес екен. Вербалды ойлаудың мүмкіндігі жетпеген тұсын ойлаудың тілден тыс түрлері толықтырады.

«Тіл – адамзаттың дүниені сапалық меңгерудегі тарихи жолы қатталған дыбыстық кітабы. Адамзаттың дүниені тану жолындағы түрлі ізденістері, белгілі бір ұлттың, халықтың табиғатына тән ерекшелігі, қоғамдық даму сатысы, тарихи тағдыры мен іс-тәжірибесі тілден көрініс табады. Тіл – дүниені танудың формасы бола алады, бірақ дүниенің ерекше формасы бола алмайды. Тіл – дүниеге және адамға бағытталған екіжақты субстанция, ол әрі объективті, әрі субъективті» [7,26]. Адамның санасында сәулеленетін әлем, ғалам бейнесі объективті дүниенің көшірмесі, сонымен қатар ол жеке адамның санасында бейнеленетіндіктен, субъективті сипатқа ие. Тіл→адам қарым-қатынасынан адамның дүние (ғалам, әлем) туралы танымы мен көзқарасының тілде бейнеленуі туралы мәселе туындайды. Тілдің тұтас не жекеленген бөліктерінің қызметіне талдау жасау тілде берілетін дүние туралы ақпараттардың мәнін танудың методологиялық мәселелерін шешумен байланысты. Тілде бейнеленген ақпарат жалпы адамзаттың әлемді практикалық меңгеруінің нәтижесі ретінде таныла ма, болмаса адамның жеке толғаныстарының жемісі ретінде бағалана ма, бұл – көптеген лингвистикалық мектептердің жауап табуға ұмтылатын мәселелері деуге болады. Тілдің объективтілік, субъективтілік сипаты туралы мәселе лингво-философиядағы тілдік-танымдық мәселелерді қозғайды. Тілдің «субъективтілік» сипаты туралы идеяны қолданатын концепциялар арасында лингвистикалық қатысымдылық теориясы көрнекі рөл атқарады. Бұл ілім Сепир-Уорфтың гипотезасы аясында қалыптасқан. Гипотезаның теориялық негізі тілдің тек формалдық, семантикалық жағына емес, рухани ұйымдастырылуына, семантикалық мәніне, ұлттық субъективті сипатына бағытталады. Ойлауды, одан да кеңірек қабылдауды немесе осы тілде сөйлеушінің әлем бейнесін танытатын тілдің сыртқы ғана емес, ішкі (мағыналық) табиғатының ұлттық-субъективтік сипатын таныту лингвистикалық қатысымдылық теориясының негізгі мәнін құрайды. Осы бағыт өкілдері шындықты қабылдауда тіл ғана жетекші рөл атқарады деп көрсетті. Аталған ілім Л.Вайсгербердің «тілдік форма » туралы идеясымен жалғасын тапты. Ол тілдің материалдық табиғатын жоққа шығара отырып, тілдің формалық жағы мен мазмұндық жағын қатар қояды. Л. Вайсгербердің пікірінше, кез келген тіл шындық өмір мен адам арасында делдалдық қызмет атқара отырып, өзінің ұғымдық әлемін жасайды. Тіл арқылы қалыптасқан рухани меншігі – тілдік сана арқылы адам дүниеге меже жасайды. Бұл рухани әлем семантикалық өріс арқылы құрылады және әрбір тілдің өзіне тән қайталанбас құбылыстарды (мәселен туыстық байланысты, түс спектрін, жануарлар тегін т.б.) көрсетеді. Л.Вайсгербер тілдің рухани жағы ұлттық мәдениет жағдайында қалыптасады және ол кейін ұлттық мәдениетті бағыттап отыратын үлкен күшке айналады деген идеяны ұстанып келді. Оның ойынша, адам қабылдаған әлемді сана емес, алдымен тіл қорытады, сондықтан «әлем» ұғымы адамның тілдік санасына тиесілі және оны адамнан, тілден тыс жатқан шындықтан ажыратады. Автор қолданған болмыстың шындығы тілдік болмысқа айналып, сол арқылы адамның рухани әлемін танытуы тиіс. Көріп отырғанымыздай тілдің қатысымдылық теориясының негізін салушылар да, осы ілімді жалғастырушылар да дүниені тіл арқылы тануды ұсына отырып, дүниені танудағы ойлау мен сананың рөлін жоққа шығаратын концепция ретінде сынға ұшырады. В.А.Звегинцев тілдің субъективтік және объективтік табиғатын байланыстыратын «әлемнің лингвистикалық моделі» туралы теорияны ұсынды. Таным процесі – бұл ойдың қызметі, ол өмірлік тәжірибе негізінде құрылған ішкі (санадағы) әлем моделіне бағытталады. Тіл қарым-қатынас барысында осы моделді объективтендіреді, оны қарым-қатынастың негізгі құралына айналдырады. Мазмұнның мағыналық жағы ойлау актісінің нәтижесі ретінде пайда болады, сол арқылы адам қандай да бір затты өзінің ішкі моделімен байланыстырады, ал ол тіл арқылы өзге адамдардың ішкі модельдерімен байланыстырады. Тіл арқылы көрінетін әлемнің ішкі моделі осылайша көрінеді. Тіл өз бетінше әлем моделін жасаушы емес, таным арқылы берілетін моделдің құрылыс материалы (А.А.Леонтьев: «Жалпы тіл ғалам бейнесінің демиургы емес, тек осы ғалам бейнесінің құрылыс материалдарының бірі ғана», – дейді.) деген ұстаным негізге алынады. Г.В.Колшанский тілдің субъективтік сипатын былайша түсіндіреді: әрбір ұлттық тіл әр түрде жалпы адамзаттық ұғымды толықтыруға үлес қосады.

Лингвистикалық қатысымдылық проблемасын оңашаланған тілдік құбылыстар арқылы (жалпы тілдік жүйеден тыс) қарастыру екі түрлі принципті қателікке ұрындырады: 1.Тілдік формаларды таным жүйесімен емес, тікелей материалдық дүниемен қарым-қатынаста қарастыру. 2. Аталған формаларды тілдің күрделі механизмнен тыс, яғни лексикалық, грамматикалық өзара байланыстар мен компенсациялардан бөлек қарастыру. Бірінші қателік авторларды ғаламның тілдік бейнесі туралы қорытындыға әкелсе, екінші қателік тілді тұтас жүйе ретінде қарастыруды жоққа шығарады. Ұлттық ерекшелікті тілдік бейнеден емес, адамның танымдық қызметінен іздеген дұрыс. Адам тілдің өкімімен ойламайды, өз ойын тіл арқылы ортаға салады. Адамның сөйлеу қабілеті объективті дүниеге қатысты алғанда «үстемдік жүргізуші» емес, бағынушы сипатында. Тіл универсалды құрылымға ие, ал оның индивидуалды, ұлттық сипаты бір тіл аясында, сол сияқты барлық тілдер аясында ойдың адекваттылығын танытады. Ұлттық жеке сипат жалпы адамзат тілінің объективті сипатының көрінісі болып табылады.

Әлем бейнесі тілде емес, санада қалыптасады. Санада қалыптасқан ғалам бейнесі ерекше материалдық формада бекітіледі және таратылады. Ол материалдық форма – тіл. Белгілі бір ғалам бейнесі толық мәтін көлемінде берілуі мүмкін

Тіл өз кезегінде ойлаудың көшірмесі ретінде қызмет етеді. Егер ойлаудың субстанциясы – ми болса, абстрактілі ойлау формасының субстанциясы дыбыстық тіл. Ғалам бейнесі ойлау қызметінің атрибуты болғанда, оның адам санасында өмір сүру формасы ұғым мен оның түрлі байланыстылығынан тұратын абстракция болады.

Ғалам бейнесі туралы ұғым фундаменталды ұғымдар қатарына жатады. Ол адамның, оның тұрмыс-тірішілігінің ерекшеліктерін сипаттайды, Оның әлеммен байланысын, әлемде өмір сүру шарттарын қарастырады.

Тіл – ойлау дихотомиясын қарастыруда ойлаудың тіл арқылы материалдану фактісі ерекше еске алынады, бірақ таным ойлаудан емес, айналадағы заттар мен құбылыстарды зерттеп, бақылау әрекетінен басталады. Кез келген ғалам бейнесі сол кезеңдегі дүниеге көзқараспен байланысты қалыптаса отырып, өзі де сол «дүниеге көзқарасты» қалыптастыруға ықпал етеді. Ғалам бейнесін әр кезеңдегі зерттеушілер «дүниені көру», «заттар мен оқиғаларды тану», «идеология», «түрлі мәдени құндылықтарды көркем бағалау», «қоршаған әлемді ұлттық сипатта қабылдау» деген ұғымдарда танытуға тырысады.