LITERATURA POLSKA

Średniowiecze

Początek: 966 r. - chrzest Mieszka I, początek państwowości polskiej.

Koniec: początek XVI w. (już pod koniec XV w. powstawały jednak w Polsce łacińskie utwory renesansowe).

Podstawą średniowiecznego światopoglądu jest teocentryzm – przekonanie, że Bóg jest centrum wszechświata, wszystkich ludzkich myśli i działań. Dlatego też najstarsze polskie zabytki piśmiennicze mają charakter sakralny (sakralny - dotyczący kultu religijnego).

Najstarsze zabytki polskiego piśmiennictwa:

-Bulla gnieźnieńska (1133) zawiera 410 polskich wyrazów (bulla to uroczyste pismo papieskie dużej wagi)

-Kronika Galla Anonima (pocz. XII w.)

-Kronika Wincentego Kadłubka (XIII w.)

-Kronika Janka z Czarnkowa (XIV w.)

-Kazania świętokrzyskie - najstarszy zabytek języka polskiego

-Bogurodzica (jeden z pierwszych tekstów drukowanych w języku polskim) jest to średniowieczna, najstarsza polska pieśń religijna i najstarszy polski tekst poetycki. Tradycja przypisywała jej autorstwo św. Wojciechowi, dziś przyjmuje się, że powstała prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb.

-Legenda o świętym Aleksym (XV w.)

-Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Renesans (XVI wiek)

W okresie renesansu, zwanego też odrodzeniem, polska kultura i sztuka przeżywają prawdziwy rozkwit. Polska zajmuje poczesne miejsce na mapie Europy, zaś wpływy włoskie, które nasilają się wraz ze ślubem Zygmunta Starego z Boną Sforzą, przyczyniają się do rozkwitu sztuki, architektury, sztuki kulinarnej. Polska staje się azylem tolerancji religijnej, powstają dzieła Reja i Kochanowskiego, Akademia Krakowska staje się jednym z ważniejszych ośrodków naukowych Europy.

5 Rewolucyjnych przyczyn zmiany świata:

1. Odkrycia geograficzne.

2. Wynalezienie druku.

3. Ruch reformacji.

4. Powstawanie silnych państw.

5. Rozkwit humanizmu – moda na antyk.

Najważniejszą ideologią nowych czasów staje się człowiek: humanizm i związany z nim antropocentryzm. Antropocentryzm to taka postawa twórców, która stawia w centrum zainteresowań człowieka i jego sprawy.

W średniowieczu	W renesansie
W centrum myśli i na szczycie wartości Bóg	Człowiek
Europa: uniwersalna – jeden język, jedna religia i władza duchowna	Europa rozbita, reformacja, wojny religijne, wzmacnianie się państw i języków narodowych
Miłość dworska i platoniczna	Zmysłowa, erotyczna
Jak wyprawa – to krzyżowa	Podróże, zamorskie odkrycia
Ideał człowieka: rycerz	Zdobywca, przedsiębiorca, kupiec
Twórcy anonimowi, ideał skromności (rękopisy)	Ideał sławy, szacunek dla mistrzów, kult umysłu renesansowego (druk)
Ideały: bądź ubogi, skromny, myśl o śmierci	Ideały: pieniądz, uroda, sława. Ciesz się życiem!

MIKOŁAJ REJ(1505-1569) - wybitny polski poeta i prozaik okresu Odrodzenia. Był także politykiem oraz muzykiem. Po śmierci został uznany za "ojca polskiej literatury". Był jednym z pierwszych polskich poetów piszących w języku polskim.

Najbardziej znane dzieła:

• Zwierciadło (...) z traktatem Żywot człowieka poczciwego

• Zwierzyniec

• Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem

Miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięcza autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów "Zwierzyniec" (1562): "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, że Polacy nie gęsi, iż swój język mają". W posłaniu tym autor, nawiązując do świętych gęsi kapitolińskich, które wg legendy ostrzegły gęganiem w 390 p.n.e. Marcusa Manliusa Capitolinusa przed atakiem Gallów na Kapitol, deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu.

JAN KOCHANOWSKI (1530-1584)

Utwory:

-Fraszki (krótkie, żartobliwe wiersze): -„Do gór i lasów”, „Raki”, „Na lipę”, „Na dom w Czarnolesie”, „O doktorze Hiszpanie”, „O miłości”, „O żywocie ludzkim”...

Fraszki Jana Kochanowskiego ukazują portret człowieka renesansu, wszechstronnie wykształconego i potrafiącego w trafny sposób dostosować rodzaj humoru do sytuacji. Można je podzielić na trzy grupy: do pierwszej zaliczyć należy tematykę żartobliwą, przedstawiającą ówczesne sposoby spędzania wolnego czasu – zabawy i biesiady. Drugą grupę tworzą utwory o tematyce miłosnej, zarówno erotyki jak i dzieła skierowane do przyjaciół poety. Ostatnia, trzecia grupa, to dzieła refleksyjno – filozoficzne. Właśnie w nich autor mówi na temat życia człowieka, o jego sensie.

-Pieśni: -„Czego chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary?”

-„Pieśń o spustoszeniu Podola”

-„Nie porzucaj nadzieje”

-„Pieśń świętojańska o Sobótce”

-Treny - cykl z 19 wierszy. Zostały poświęcone zmarłej córce poety – Urszuli. Tren - utwór liryczny oparty na motywach żalu, smutku, poświęcony osobie zmarłej.

-„Odprawa posłów greckich” - jedyny dramat Jana Kochanowskiego. Autor rozwinął w nim jeden z epizodów mitu o wojnie trojańskiej.

BAROK

Polski barok dzieli się na trzy podokresy:

-wczesny (na przełomie renesansu i baroku; 1580-1620);

-dojrzały (ok. 1620-1680);

-późny, przechodzący w oświecenie (ok. 1680-1764).

Polska jest mocarstwem, określa się ją jako oazę wolności. Ma za sobą spektakularne zwycięstwa nad Szwedami i Turkami; jednocześnie zaczyna jej zaglądać w oczy widmo rozprzężenia i upadku. Magnateria kształci się i czerpie wzory z Zachodu, często lekceważąc spuściznę narodową i język (francuszczyzna). Szlachta ziemiańska zwraca się ku sarmatyzmowi (styl życia, obyczaje i ideologia polskiej szlachty XVI–XVIII w., będące wyrazem tradycjonalizmu i konserwatyzmu), przekonana o starożytnym pochodzeniu Polaków i ich misji dziejowej (mesjanizm); na porządku dziennym są nie tylko pieniactwo (prowadzenie z kimś o coś proces sądowy) i liberum veto, rozbijające sejmiki, ale również duma narodowa i patriotyzm.

Poezja barokowa w Polsce to przede wszystkim poezja dworska i ziemiańska.

Poezja dworska tworzona na dworach królewskich i magnackich, głównie na ich użytek i zamówienie. Była to poezja mająca w założeniu uświetniać uroczystości dworskie, co wiązało się ze stosowaniem wyszukanego języka i niekiedy nadmiernym użyciem nawiązujących do antyku latynizmów.

Twórcy: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski, Łukasz Opaliński, Stanisław Herakliusz Lubomirski.

Poezja ziemiańska koncentrowała się na odbiorcy szlacheckim, osiadłym w swoich dobrach. Była bardziej szczera w wyrażaniu emocji od poezji dworskiej, sławiła etos życia szlacheckiego. Jej autorzy to Szymon Szymonowic i Hieronim Morsztyn.

Poezję metafizyczną, skupioną wokół filozoficznych rozważań nad bytem, czasem i przemijaniem, reprezentują: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski, Józef Baka i Sebastian Grabowiecki.

Poezja sarmacka. Ten szczególny rodzaj poezji nawiązywał do modnego wówczas nurtu sarmatyzmu. Poezję sarmacką tworzy Wacław Potocki, Kochowski i Szymonowic.

Epika

Epikę sarmacką reprezentują: Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki), Wacław Potocki (Nierządem Polska stoi) i Samuel Twardowski (Wojna Domowa...).