[Gl] Тақырып 3. «Экономиканы мемлекеттік басқару жүйесі және бюрократизм» [:]

1. Бюрократизмнің тарихи тамырлары мен мәні

2. Қазақстандағы бюрократиялық элементтер

3. Лоббистік іскерліктің мәні мен оның әдістері

1. Француз тілінен шыққан «бюрократия» термині «кеңсе үстемдігі» дегенді білдіреді. Бюрократия – бұл қоғамдық өмірді ұйымдастыру бойынша нақты функциялардан шеттелінген мемлекеттің аппарат бөлігі . Бұл кез келген қоғамда мемлекет үлесіне тиетін міндеттерді орындаудан тәуелсіз түрде өз үстемдігін қолдауға бағытталған мемлекет аппараты ішіндегі басқарушы каста. Бюрократизм тамырлары – бұл қоғамның әлеуметтік құрылымынан, үстемдік ететін әлеуметтік–экономикалық және саяси қатынастардың мәнді сипаттамаларынан туындайтын себептер. Кестеде бюрократия себептері келтірілген.

Басқарушы аппараттағы бюрократизмнің себептері

Себеп түрлері	Себептердің нақтылануы
Ұйымдастырушылық	Шаруашылық органдардың алмасуы, көптеген құжаттар көмегімен басқару процесін жүзеге асыру. Тәжірибелік іс- әрекетте шаруашылық басқару формалары мен әдістерін пайдалану. Процестерге деген қызығушылық.
Әлеуметтік	Аппарат жұмысында демократиялық формалар мен әдістердің, жариялықтың , жұмыскерлерді бағалау жүйесінің дамымауы. Догматизм, басшылардың кәсіби деңгейінің жеткіліксіздігі. Олардың еңбек ұжымынан алыста болуы.
Құқықтық	Шаруашылық органдары мен оның жетекшілері арасындағы өзара қатынастарды анықтайтын құқықтық негіздің болмауы.
Ақпараттық	Ақпаратты жинақтау, өндеу,сақтау, оларды дамыту үшін қазіргі таңдағы техникалық негіздің болмауы.

Социолог Р. Мертонның пікірінше, бюрократиялық құрылымдардан туындайтын қиындықтар қызметкерлердің өз міндеттерін орындауын, осы ұйымның басқа бөлімшелерінің сұрауларын орындауды, сондай- ақ клиенттер мен қоғам мүшелерінің өзара әрекеттесуін қамтамассыз ететін стандартталған ережелер, процедуралар мен нормалардың маңыздылығын арттырумен байланысты. Егер бюрократиялық ұйым қызметкерлерімен іс- әрекеттерінің бірдей еместігін көрсетсе, онда олар клиенттер арасындағы өзара қатынасты құртуға әкелетін сәйкес ереже немесе нұсқамаға сілтеме жасайды.

Нарықтық қатынастарға өту кезеңі барысында бюрократиялық жүйе жойылып кеткен жоқ, және оның элементтері әлі де бар.

Бюрократияны мүлдем жойып жіберу мүмкін емес. Бюрократизмді жеңілдетудің құралдарын ұсынып, оны нақты жағдайда минимумға жеткізу моделін қарастырып көрейік.

Бюрократизмді жеңу үшін келесідей жағдайлар қажет:

- орталықтану мен орталықсыздану арасындағы өзгеріс;

- жаңа технологияларға көшу және басқарудың жаңа техникалық құралдарын пайдалану;

- басқару жүйелерінің рационалдандыру;

- басқарушы кадрлардың кәсіби дайындық деңгейін арттыру;

- шаруашылық және қоғамдық салалар мен жұмыстың формаларын, әдістерін өзгерту.

Бюрократизмді басқару функциясын орындауға қатысты аппарат меншігі ретінде төмендегі шаралар арқылы оны жеңуге болады:

- экономикадағы меншік формаларының әртүрлілігі;

- экономикалық қатынастардың дамуы;

- құқықтық экономиканы құру;

- түрлі деңгейлердегі басқару аппаратын қысқарту.

Бюрократизмнің мәнін анықтаудың бірнеше жолдары бар: бюрократизмді анықтаудың бірінші жолы олып есептелінетін, белгілі әлеуметтік (қоғамлық институт жасалынады, қолдайды және ұдайы ұлғаяды кейбір белгілі жүйедегі ұйымдармен құрылымдардың өзара байланысы, әрі қайта-қайта адамдардың көңіл күйінен және талап-тілегіне байланысты емес, механизміне тартылған. Екінші М.Вебердің тұжырымдамасы оның бар конституциондық компоненті, тек қана оның емес, қазіргі барлық мәдениетті – рационалдық өмірлік тәртібі корреспонденциялық деяны мойындау бюрократияны таза ашық үстемдік ретінде мойындау, осындай баян етуге байланысты. Қазіргі американдық басылымдарда менеджмент туралы бюрократизмді ұйымдастыру түрі деп анықтайды, оған тән еңбектің мамандандыру арқылы бөлінуі, айқын иерархиялық басқару және жұмыстың сәйкестік көрсеткіші және баға беру жұмысқа алу жұмыскердің жетістігіне негізделген.

Веберлік идеяда бюрократизм рационализациямен теңдестірілген тәртіпке, салу, жүйелеу және қоғамдық процестің өлшенуімен және бөлшектілігін басқарулық. Бюрократия түсінігі, позитивтік мағынаға ие болуына қарай, екі мағына пайда болды, оны әр уақытта түсіндіру және жазуға байланысты. Орыс тілінде «бюрократия» осы кезге дейін негативтік және сынаулық сипат алуда.

Үшінші жол К.Маркстың «Құқықтың Гегельдік фиософиясын сынауға қатысты» деген еңбегінде. Соған байланысты:

1. бюрократия, адамзат қоғамының «мемлекеттік формализмі»

2. бюрократия, сондықтан, мемлекет ерекше, тұйық қоғам.

3. Бюрократия алдамшы мемлекет, мемлекетпен бірге спиритуализм деген мемлекет деге ұғым.

Бұл жобаларда негізгі жағдайлар қамтылған – билік бюрократизммен байланысты бюрократия, билікті іске асырудың ерекше тәсілі.

Шындығында, бюрократия (фран.бюро жекелеген билік) билікті іске асырудың белгілі тәсілі болып есептеледі (кең социологикалық мағынада) және көрінеді, ерекше ретінде, ірі иерархиялық ұйым.

Басқару, жалпы, қызмет етеді өзара байланыстың жеті принципі бар бір нүктеден өзара байланыстырушы арқылы басқаратын (басқарушы. Егер үш өзара байланысты бөлім (7х3) қызмет етеді үйлестіруші бөлімді қосымша бастықты қажет етеді және оның көмекшілері (кейбір жағдайда бастықтың болмауына байланысты) құрылым айналуы мүмкін 18 жұмыс жасаушы және 5 басқарушы (болуы мүмкін және қосымша қызметімен) үш осындай құрылымы, өз кезеңінде басқару бөлімі қажет болады, бір бастық оның көмекшісінен басқа басқарушы болуы мүмкін, басқарушы информацмя ұлғайады, көлемі көбейеді, басқару құрылымы қиындайды. Сонымен, құрылым көбейген сайын жанама бөлімдерде көбейеді, басқару қызметін атқаратын және субардинациялық жағдай қызмет бабында және келісімділік қатаң сақталуына.

Биліксіз және иерархия (басқару бөлімінің жанамасынсыз) ірі ұйым, мемлекет өмір сүру мүмкін емес.

Осыған байланысты реттеу (тұтынуды) ұйымдастыруды, құрылымдылық жақсарту, бақылау жауапкершілікті басқа жағдайларды басқару кезінде кездесетін. Бұлардың барлығы оның көрсету «Бюрократия» түсінігімен ол пайдаланды «рационалдық», «рационализация» ұғымды етіп пайдаланды, оның өзінің ойы.

Бюрократия (бюрократизм, туынды құбылыс) үстемдікті іске асырудың сондай формасы болып есептеледі (негізінен мемлекеттік) ұйымның жалпы еркіндігі ауыстыру (қоғам, адамзат, топтық еркіндігімен жалпының жекеге жанама легитиімділігі емес, іске асыуы мүмкін, сайлау арқылы қамқорлық, сенімхат т.с.с. мұны жіберуге болмайды қиын әлеуметтік құрылым кезінде субъективтік озбырлық, айта-қайта заңбұзушылыққа әкеледі. Кейбір жұмыстарды іске асыру кезінде.

Мынадай ауыстыру көп жағдайға байланысты мемлекеттік аппараттың рационалды орналастыр, бірін-бірі қайталау, құрылымның параллелдіігі, өктемдік қатынастық процестегі құқықтың болмауы не нашар жағдайда реттелуі және басқарудың материалдық және процессуалдық норма көзқарасынан қалыптсақан процедураларды сақтаудағы бақылаудың болмауы, мемлекеттік қызметкерлердің және саяси қайраткерлердің және профессионалдық дайындығын төмен дәрежелігінде негізгі себеп субъективтік сипатқа байланысты.

Қызықтысы бюрократия тарихи үрдісінде бюрократиялық күреске талдау жсаайды. Мемлекет басында болған, оның шеңберінен алыс жүргендер, мемлекеттің алға қойған мақсатын, оны орындау жолдарын сынайды. Ерекше роль атқаратындар «Еркінсүюшілікті» интеллигенция әрбір өзіне силайтын оппозициялар өзінің мақсаты ретінде мемлекет басындағы Үкіметті бюрократтар деп сынға алады, осыла йжасады кадеттер, эсерлер, соцал-демократтар. Кейінгі кезде үкімет басындағы комитеттерді сынға алу арқылы орындарынан кетуге жағдай жасайды, үкіметті алғаннан кейін өздері бюрократизмге айналады. Өте ерекше жағдайда орнынан кеткен үкіметке қарағанда.

Бюрократизмнің объектісі мен субъектісі орнын ауыстырып отырады, тек қоғамдық ой туғызады, бюрократизммен күрес жүргізіп жатырмыз деп.

Сонымен, Феникс құсы сияқты жаңадан жасайды бірнеше формациядан екінші формацияға дейін.