Глоссарий .

Адъюват – цитокинді енгізген жерде немесе олардың продукциясы күшейгенде антигенді депонирлеу жолымен антидене түзіліуін күшейтетін зат.

Аллерген – антигеннің (немесе гаптеннің) бір түрі. IgE мен опосредтелген антиденелермен тудырылатын жоғары сезімталдық реакциясы.

Аллогенді трансплантация – бір түр особьтары ішінде ұлпаларды (мүшелерді) трансплантациялау.

Антиген – табиғаты вирусты, бактериялды, химиялық немесе ұлпалық бөге субстанция. Оларды жоюға бағытталған иммунды реакцияларды бастайтын да антигендер. Антигенді активтілікке ие – ақуыздар мен полисахаридтер, ал липидтер мен нуклеин қышқылдарында ол біршама төмен.

Антигентанушы жасуша – антиген процессинги процессерленген антигендерді HLA молекуларалымен комплексте Т-лимфоциттеріне таныстырылатын жасушалар (моноциттер, макрофагтар, дендритті жасушалар).

Антидене – табиғаты ақуыз молекулалар. Олар антигенге жауап ретінде организмде түзіліп, антигенмен спецификалық байланысқа түседі.

Апоптоз – жасушаларды өлуі.

Аутоиммунды аурулар – организм ұлпаларын аутоантиденелер немесе аутоиммунды Т-лимфоциттермен зақымдау.

Аутотрансплантация – бір организмнің ұлпаларын немесе мүшелерін өзіне трансплантациялау.

Біріншілік иммуножетіспеушілік – иммунды жауаптың жеткіліксіз болуына әкелетін, жасуша құрылысы мен функциясын өзгертетін генетикалық дефект нәтижесі.

Баяу типті жоғары сезімталдық – (төртінші типті жоғары сезімталдық). Ол аллерген әсерінен кейін 2-3 тәулікте дами бастайтын аллергиялық реакция. Даму үшін алдымен сенсибилизация қажет.

Вакцинация –вирустар мен бактерияларға қарсы жүре пайда болған иммунитетті әлсіз вирулетті сол микроорганизмдердің препараттарын пайдалану арқылы тудыру.

Екіншілік иммуножетіспеушілік – иммунды активті төмендететін ішкі және сыртқы факторлардың әсерінің (иммуносупрессия, радиация, жарақаттар) нәтижесі.

Жедел типті жоғары сезімталдық (бірінші типті жоғары сезімталдық) – ол аллерген әсерінен кейін бірнеше минутта дамитын аллергиялық реакция. Ол мес жсаушалары мен базофильдердің дегрануляциясы, осы жасушаларға фиксацияланған антигенмен IgE әсерлесу кезінде активті заттарды бөліп шығарумен сипатталады.

Жүре пайда болған иммунитет – антигенге төзімділіктін жоғары болуы. Антидене түзілуі (гуморальді иммунитет) немесе сенсибильденген лимфоциттердің (жасушалық иммунитет) синтезделуіне негізделген.

Иммунитет – кез-келген бөтен субстанцияның организмнен элементациялауға бағытталған активті реакция. Ішкі ортаның бірқалыптылығын сақтайтын арнайы механизмер көмегімен «өзіндікін» және «бөтенді» танып, соңғысын жою.

Иммуноглобулиндер – антидене функцияларын орындайтын молекулалар. 5 классқа (IgМ, IgА, IgG, IgD, IgE) бөлінеді. Олардың жалпы массасының 70 %-ын IgE құрайды.

Иммуножетіспеушілік – негізінде иммунитеттің кез-келген бөлігінің супрессиясы жатқан аурулар.

Иммунологиялық толеранттылық – организмде бастапқы әсерлесу антигенге қатысты ареактивті күй.

Иммунопотология – антигенді қоздырғыштарға иммунитеттің адекватты емес реакциясы.

Иммуностимуляция – иммунды жүйені күшейту үшін әсер ету.

Иммуносупрессия - иммунды жүйені әлсірету үшін әсер ету.

Интерлейкиндер – цитокиндердің негізгі түрі, активтенген иммунды жүйе жасушаларымен өндіріледі. Лейкоциттер популяция арасындағы коммуникативті байланыстарға жауап береді.

Интерферондар – цитокиндердің бір түрі. Жасушалардың вирусқа төзімділігін спецификалық емес индуцирлеуге қабілетті.

Иммунитет коррекциясы – иммунитетті тежеу немесе стимулдеу мақсатымен әсер ету.

Иммуноглобулин мен Т-жасушалық рецепторлардың гендерінің реаранжировкасы – лимфоциттердің жетілу процессінде V, D және G гендер облысының қайта құрылуы. Ол генетикалық материалдық бір бөлігін кесіп алу мен қалған фрагменттерді қосу. Нәтижесінде вариабельділігі жоғары иммуноглобулиндер мен Т-жасушалық рецепторлардың гендерінің «жетілген» аймақтары түзіледі.

Иммунды жүйенің орталық мүшелері – антиген байланыстырушы рецепторлардың репертуарын қалыптастыру мен лимфоидты жасушалардың дифференциациясына жауапты иммунды жүйе мүшелері (тимус, сүйек кемігі).

Комплемент – қан сарысуында болатын ақуыздар жүйесі. Бір фермент екінші ферменетті активтендіретін принцип бойынша жұмыс істейді. Соңғы сатысында мембраналды жасушаны шабуылдайтын комплекс түзіледі. Комплекстің активациясы нысана жасушалардың лизисі немесе опсонизациясына әкеледі.

Көкбауыр – гемопоэз немесе иммуногенез мүшесі. Онда гуморальді иммунитет реакциялары жүреді.

Қос тану (МНС–рестрикция) – антигеннің МНС молекулаларымен бірге кешенің иммунокомпетентті жасушалармен тану процессі.

Лимфа түйіндері – организмге түскен антигеннің белгілі аймақтарына жауап беретін негізі шеткі лимфоидты мүше.

Маркер – жасушаларды ерекшелейтін беткі молекула. Иммунологияды ол иммунды жүйе жасушаларын, соның ішінде лимфоциттер субпопуляциясын ерекшелейді.

Опсонизация – фагоциттермен байланысуды және нысана жасушаларды ыдыратуды жеңілдететін ақуыз комплементтерін микроб рецепторларына немесе иммунды комплекстерге бекіту.

Пассивті иммунизация – дайын антидене препараттарын егу.

Перифериялық лимфоидты мүшелер-организмге антиген түскенде иммунды процесстерді бастайтын иммунды жүйе мүшелері(лимфа түйіндері , көкбауыр , пейр белдешелері және т.б.)

Полимеразалық тізбекті реакция – ДНКны in vitro амплификациясы. Ол синтетикалық праймерлермен басталады ( ДНҚ тізбегінің қысқа реті ≈ 20 нуклеотид жұбы ) Праймер зерттелетін ДНҚ тізбегіне комплементарлы болуы керек.

Процессинг – Т- лимфоциттерді тани алатын формаға дейін антигендерді ыдырату .

Рецептор- белгілі молекулаларды спецификалық байланыстыратын жасуша мембранасында орналасқан мүше.

Сүйек кемігі- гуморальді иммунитет пен гемопоэздің орталық мүшесі. Миоеопоэз нәтижесі- лейкоциттер , нейтрофильдер, эозинофиьдер мен базофильдер . Лимфопоэз нәтижесі- В-лимфоцит пен тимусқа өтетін Т-лимфоцит ізашарлары. Дифференцацияланатын жері- В-лимфоцит.

Секвенирлеу- зерттелетін ДНҚ ның нуклеотидтер ретін идентификациялайтын әдіс.

СПИД- жүре пайда болған иммунодефицит синдромы. Ас қорыту, жүйке жүйесінің зақымдануы, ісіктер мен инфекциялар нітижесінде өлімге әкелетін ВИЧ ( адамның иммуножетіспеушілік вирусы ) әсерінен СД4 жасушаларының ( негізінен Т хелперлер ) зақымдалуы .

Табиғи иммунитет- жұмысты бастау үшін бастапқы активацияны керек етпейтін иммутитет. Адамда болатын негізгі компоненттері – фагоцитоз, комплемент және табиғи киллер жасушалары .

Тимус- Т- лимфоциттері жетілетін иммунды жүйенің орталық мүшесі. Онда Т жасушаларының рецепторларының реаранжировкасы , тимоциттерде рецепторлардың экспрессиясы , клондарының селекциясы өтіп, нәтижесінде Т- лимфоциттердің рецепторларының антигентанушылары қалыптасады .

Т-киллерлер ( цитотоксикалық лимфоциттер ) МНСтың 1-классты молекулаларымен комплексте антигенді танитын Т-лимфоциттер субпопуляциясы . Әсерлесу кезінде лизис нәтижесінде нысана жасушалар өлтіріледі .

Транслокациялық иммунитет – бөтен ұлпаларды трансплантациялағанда , бұл ұлпаларды қабылдаумен аяқталатын иммунды реакциялар .

Т- супрессорлар- басқа Т және В жасушаларының активтігін тежейтін Т-лимфоциттер субпопулияциясы .

Т-хелпер –МНС2 молекулаларымен комплексте антигенді танитын Т-лимфоцит субпопулияциясы . В жасушалық жауап пен Т-цитотоксикалық лимфоциттердің жетілуі үшін қажетті цитокиндерді түзеді .

Үшінші типті жоғары сезімталдық ( иммунды комплекстердің ауруы )- ұлпаларда иммунды комплекстің жиналуына әкелетін иммунды жүйенің ауытқулары .

Фагоцитоз- корпускулярлы бөлшектерді ( микроорганизмдер, өлген жасушалар ) жұту мен қорыту .

Цитокиндер- иммунды жасушалар арасында жасушааралық байланыстарды опосредтейтін лейкоциттермен немесе басқа жасушалармен секрецацияланатын ақуыздар .

Ісік некрозы факторы – цитокиндердің бір түрі. ІНФ ( α ,β) кахексия токсикалық шокқа жауапты .

Эпитоп- өзіне комплементарлы антидененің антиген байланыстырушы орталық молекулаларымен немесе Т –жасушалық рецепторлармен әсерлесетін антиген молекуласының бөлігі.

СД- дифференциация кластері – жасушалардығ мембрананды маркерлерінің белгіленуі . Моноклональды антидене көмегімен анықталады .

HLA- адамның лецкоцитарлы антигендер жүйесі . Басқаша оны гистосәйкестіктің үлкен комплексі деп атайды . ( Vajur histumpatibility comlex- МНС ). ОЛ Т- лимфоциттерге антиген пептидтерін таныстыруға жауапты .

Иммунология – иммунды жүйені құрайтын, бөгде затты табуға және жоюға жауапты жасушалар, молекулалар, органдар туралы ғылым. Иммунология иммунды жүйенің құрылысын, оның ауру қоздырғыштарына реакциясын иммунды салдарынан және оларға әсер ету әдістерін оқытады. Иммунды жүйенің қызметі неғұрлым қауыпті материал – инфекциялық аурулар туғызатын микроорганизмдерді тану және жою болып табылады. Иммунды жауап бөгде заттар түскеннен кейін ақ басталады.

Бөгде зат – иммунологияда кең тараған термин. Ол заттардың арасындағы генетикалық айырмашылығын бірдіреді. Көп жағдайда организмге бөгде зат материалы болып – патогенді микроорганизмдер мен басқа организмдердің тканьдері болып табылады. Сонымен бірге медициналық препараттар мен тамақтың өзі де бөгде зат болып табылады. Оларды иммунды жауап туғызуға қабілетті.

Инфекция – иммунды жауаптың қажеттілігінің организмге көптеген бактериалардың, вирустардың, қарапайымдылардың, құрттар мен саңырауқұлақтардың енуі нәтижесінде туу мүмкін. Иммунды жүйесі зақымдалған жануарлар көбінесе сау организмдерге қауіпсіз инфекциялардан өледі.

Сыртқы қорғаныс. Зақымдалмаған шырышты қабық пен тері жамылғысының өзқі де өздігінен ауру туғызатын микроорганиздерге қарсылық көрсетеді. Сонымен қатар көптеген антимиробты секрет бөліп шығарады. Сыртқы қорғаныс факторының әсерінен көптеген микробтар организмге жұға алмайды.

Табиғи резистенттілік. Денеге енген бөгде организмдер тез арада (мин., сағ.) табиғи қорғаныс механизмдері арқылы жойылады. Қарсы жағдайда адаптивті иммунды жауап басталады.

Адаптивті иммунды жауап – белгілі қоздырғышқа қарсы қорғаныс микроорганизмдерін күшейту немесе өндіру нәтижесінде, қоздырғыш жойылады және ауру тоқтайды. Өкінішке орай, иммунды жүйе микробтың патогендігін емес, оның бөгделігін таниды. Сол себептен ол қауіпсіз, бірақ «бөтен» зат, мысалы шаңға жауап береді.

Вакцинация – сау кезде қоздырғышқа қарсы иммунитет тудыру және иммунды жауаптың дамуына жағдай жасайтын тәсіл. Ол атау вакцина препаратын шыққан. Оны Дженнер табиғи шешектен қорғану үшін пайдаланды.

Трансплантация. Жасушалар немесе органдарды басқа организмге көшіргенде, әдетте табиғи қорғаныс факторының әсеріне төзімді болады, бірақ адаптивті иммунды жауап адаптивті иммунды жауап нәтижесінде тартып алады.

Аутоиммунитет. Қалыпты жағдайда бірқатар еханизмдер әрқашан иммунды жүйені толерантты түрде ұстап тұру.

Аутоиммунитет немсе аутоиммунды ауру дегеніміз – иммунды жүйенің «өзінің» тканьдерін бөтен ретінде қабылдап, оларға қарсы тұруы.

Гиперсезімталдық, иммундық есте сақтау арқасында иммунды жүйенің тәнді немесе туыстас антигенмен екінші рет кездескенде антиденелердің тез өсуімен немесе сезімталдылығы күшейеді. Бұл құбылыс «гиперсезімталдылық» деп аталады.

Мысалы, аллергия (поллиноз) және бүйректің кейбір аурулары – бәрі гиперсезімталдылықтың байқалуы болып табылады.

Иммуносупрессия. Иммунды жауаптың қажетсіз салдары, әсіресе – аутоиммунитет, гиперсезімталдылық, және трансплантатты күштеп алуды көп жағдайда медико-немесементозды немесе басқа тәсілдермен жоюға тура келеді.

№1 Дәріс

Тақырыптың аты: «Қазіргі заманға сай иммунолгия және оның міндеттері. Иммунологиялық бақылаудың концепциясы.»

Мақсаты: Иммунологияның тарихы туралы мәліметтермен танысу. Иммунологияның анықтамасын сипаттау. Иммунологияның міндеттерін анықтау.

Иммунологияның анықтамасы.

Өлімнің негізгі себептері – жарақаттар, инфекциялар, рак және дегенеративті аурулар. Олардың ішінде жарақаттар мен инфекциялар түрдің генофондың әлсіретіп, индивидтің көбеюі мезгілі жеткенге шейін өлімге әкеп соқтырады. Соның салдарынан қорғаныс механизмдері қауыпті ратогенді микроб ретінде түскен бөгде затты тану және аластату қызметіне ие, сонымен қатар өмірі үшін қажетті трансплант ретінде болды. Ол, мысалы: бүйрек.

Инфекцияға қарсы тұру табиғи және жасанды болады. Ол бейімделген иммунды жауап нәтижесінде пайда болады.

Иммунология қатерлі індеттерге қарсы күрес жолында пайда болып адамзатты көптеген құтқарған ғылым. Атының өзі жан түршіктіретін оба мен шешек тарихы біздің дәуірімізден 2000 жыл бұрынғы жазбалардан белгілі. Сол баяғы замандарда да бұл індеттермен бір рет ауырған адам екінші рет ауырмайтыны анықталғаны екен. Індет ауруларына алғаш аса назар салып зерттеген мұсылман ғалымдары Разы мен Ибн Сина деп көрсетілген медицина тарихында. Олар шешек ауруының белгілерін басқа індет ауруларынан ажыратып көрсетіп, алғаш иммунитет теориясын жасайды. Шешектен құтылу әдісі алғаш Қытайда пайда болған деген болжам бар. Бұл әдісте ауырып аман қалған адамның іріңін сау адамға енгізеді. Мұндай "вакцинациядан" соң 2-3% адам өлімі болып отырған. Сиыр шешегімен ауырған адамның нағыз шешектен аман қалатыны да өте ертеден белгілі болған және де сол сиыр шешегімен егу жекеленген жағдайларда қолданылып отырған. Алайда иммунология тарихы ағылшын ғалымы Эдвард Дженнердің еңбегінен басталады. Ол өзінің жұмысын 1798 жылы жариялады. Дженнер еңбегінің маңызы ол біріншіден, сиыр шешегімен ауырған адамның табиғи шешекпен ауырмайтынынғылыми тұрғыдан дәлелдеді, екнішіден өзінің әдісін кеңінен таратыпегетін бекеттер ұйымдастырды. Дженнердің өзі де жас шағында шешекпен ауырыпты. Ұзақ жылдар осы індеттің құпиясын зерттей келе ол 1796 жылы шешуші тәжірибе қойған. Сара Нельмс деген ғалым сиыр шешегі жұққан сауыншыдан шешек материалын алып 8 жасар Джеймс деген дені сау балаға егеді. Арада бір апта өткен соң бала сәл ауырып азылып кетеді. Тағы бір апта өткен соң, нағыз қара шешектің өзін егеді. Бірақ Джеймске бұл қатерлі шешек жұқпайды. Әрине бұлай жас балаға тәжірибе жүргізу үшін Дженнер 26 жыл дайындалған екен. Сөйтіп Дженнер шешек ауруынан құтылудың жолын көрсетті. Бұл өз заманынан 100 жылға озған жетістік еді.

Ғылыми иммунологияның атасы - францияның ұлы перзенті Луи Пастер. Ол вакцина жасаудың универсалды тәсілін тауып тырысқақ, күйдіргі, құтыру ауруларына қарсы вакцина жасады. Бұл әдістің негізі - әлсіреген қоздырғыштар арқылы организмде иммунитет тудырып, сол аурудың алдын алу. Пастер жұмыстарынан соң иммунология ғылым ретінде қалыптасты, көптеген аурулардың алдын алуға мүмкіндік ашылды. Пастер еңбегімен қанаттанған ғалымдар тек қана вакцинажасаумен емес, сонымен қатар иммунитет тууының себебін ашуға да тырысты. Бұл бағытта зор еңбек сіңіргендер: И.И.Мечников пен Пауль Эрлих бастаған неміс ғалымдары.

Мечников өзінің көпшілікке белгілі фагоцитарлық теориясын, ал неміс ғалымдары теорияны жасады. Мечниковтың айтуы бойынша организмге енген ауру қоздырғыштары арнайы жасушалар фагоциттермен жойылып, нәтижесінде науқас ауруынан айығады. Оның осы теориясы жасушалық иммунитеттің алғашқы теориясы болған еді. Кейін Эрлих, Беринг, Китазато және басқа ғалымдар жұмыстарынан соң , олар қан сарысуында гуморальды факторлар антиденелер болатынын, олар ауру қоздырушылары арнайы жолының дәлелденген соң, Мечников гуморалды факторлар иммунитет пайда болғанда қосалқы роль атқарады деген. Бірақ гуморальді теорияның жақтаушылары өз қағидаларын тамаша тәжірибелеремен дәлел тауып кул (дифтерия), сіреспе, (столбняк) антисарысуларын жасап миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалды. Біздің ғасырымызда шешек індеті толық жойылды, оба құрыды, күйдіргі, кул, сіреспе, полиомиелит, құтырма, энцефалит ауруларын алдын алу әдістері табылды. Ауыл шаруашылығы мен медицинада қолданылатын вакциналар мен шипалы сарысулар пайда болды және олар әлі де жасалып жатыр.

1900 жылы Ландштейнер қан топтарын ашты. Олар АВО жүйе деп аталады. Осылай, бір түрге жататын организмдердің иммунитеттік айырмашылығын зерттейтін иммунологияның бір тармағы пайда болды. Ол - ұлпа изоантигенін зерттейтін ілім. Осыдан соң, кез келген ұлпа арқылы мүшеге қарсы әсер ететін антидене жасап шығаруға болатыны анықталды.

Иммунология ғылыми дамуының жаңа белесі 1945 жылы басталды ол ағылшын ғалымы Медавар есімімен байланысты. Ол иммунитет организмді тек микорбтан ғана емес, сонымен қатар генетикалық бөгде организмдердің жасушалары мен тканьдерінен қорғайтынын дәлелдеді. Иммундық жүйе донор мен реципиент гистосәйкестіктің бр ғана гені бойынша жырасқанда, яғни гентикалық белгінің минимумуы бойынша іске қосылатыны анықталды. Бұл иммуногенетика саласының ашылуына әкелді. Организмнің генетикалық негізгі қатаң бақылануы үшін қажет деген сұрақты

Австралия микробиологы Бернет қойған болатын. Сүт қоректілердің денесі 10¹³ генетика тұрғысынан біркелкі ұқсас жасушалардан тұрады. Осы жасушалардың әрқайсысы өздігінен мутацияға ұшырауы мүмкін. Демек әр кезеңде организмде 10⁵- 10⁶ өзгерген жасуша пайда болады. Егер осындай жасушалар жойылып отырмаса, организм тіршілігі тоқталады. Демек организмнің барлық жасушаларының генетикалық тұрақтылығын бақылау үшін иммундық жүйе керек деген ой туды. Сырттан келген бөгде жасушалар мен микроорганизмдерді анықтап жою осы қызметтен шығатыны анықталды. Иммунитет дегеніміз тірі организмдердің генетикалық бөгде белгілер мен информациядан қорғану әдісі. Бұл "Бернет" аксиомасымен сәйкес келеді. "Өзіңдікін өзгенікінен ажырат "- тіршілік жарды. 1969- 1970 жылдары иммунитеттің 2 жүйесінің ашылуы, жасушалық және гуморальдық жүйелердің ашылуына, қазіргі иммунологияның пайда болуына әсерін тигізді. Жетістіктер қатарына: иммуноглобулин молекуласының құрылымын анықтау, иммунды процесстермен жеке иммуноглобулин класстарының ролін ашу, лимфоциттердің антиген ажыратушы рецепторларын табу жатады. Соңғы 10 жылда иммунды жауаптан Т және В – лимфоциттер мен макрофагтар арасында өзара әсер болуы керектігі дәлелденді.Т және В – лимфоциттер қызметі жағынан біркелкі емес екендігі, олардың суб популяциядан тұратыны: әсерлесу механизмдері, иммунды хабардар жасушалардың пайда болуы, дамуы, қызметі анықталды.

Бақылау сұрақтары

1. Иммунологияға анықтама беріңіз

2. Иммунология нені зерттейді?

3. Иммунологияның қандай бөлімдерін білесіз?

4. Иммунологияның жасушалық (фагоцитарлы) теориясын кім алғаш ашты?

5. Иммунитеттің гуморальды теориясын кім ұсынды?

6. Иммунологияны зерттеген ғалымдарға тоқтал.

№2 Дәріс

Тақырыптың аты: «Иммундық жүйені ұйымдастыру мен қызмет етудің негізгі қағидалары»

Мақсаты: Иммунитет анықтамасын сипаттау. Иммунитет түрлерімен танысу. Иммунитеттің зерттеу объектілері жайында толықтай білу.

ИММУНИТЕТ (лат. immunitas – бір нәрседен азат болу) – бұл организмнің генетикалық бөгделік белгісі бар тірі денелерден және заттардан (вирустар, бактериялар, қарапайымдылар, ақуыздар, жасушалар, ұлпалар, өзгерген аутоантигендер және т.б.) қорғану әдісі. Иммунитеттің келесі түрлері бар:

1. Түрге тән иммунитет (туа біткен, табиғи). Генетикалық ерекшеліктерімен байланысты. Әрқашан иммунитет жүйесіне байланысты емес.

2. Жүре пайда болған иммунитет өмір сүру барысында қалыптасады. Түрлері:

а) табиғи белсенді, постантигенді, ауру белгілері жоқ;

б) табиғи белсенді емес – қорғаныс факторларының плацента (трансплацентарлық), ана сүті арқылы пассивті берілу нәтижесінде;

в) жасанды белсенді – вакцинация нәтижесінде;

г) жасанды белсенді емес (адоптивті) (ағыл. adoptive - қабылданған) – антиденелерді немесе лимфоидтық жасушаларды донордан реципиентке көшіру нәтижесінде.

3. Жергілікті иммунитет – антигеннің орналасқан (колонизацияланған) жерінде түзіледі. Жергілікті иммунитеттің бөлектенуі шартты, себебі «дайын» қорғаныс факторлары қан тамырлары арқылы өтуі мүмкін. Екіншіден, жергілікті қорғаныс факторларының күші мен спецификалықтығы (ас қорыту, тыныс алу жүйелерінің иммунитеті) иммундық жауаптың түзілуінде маңызды роль атқарады.

4. Инфекцияларға қарсы имунитет:

• бактерияларға қарсы;

• вирустарға қарсы;

• паразиттерге қарсы;

• саңырауқұлақтарға қарсы.

Негізінен инфекцияларға қарсы иммунитет моноспецификалы болып келеді, яғни микроорганизмнің бір түріне ғана бағытталған. Сонымен бірге, микроорганизмнің бір түріне дамыған спецификалық иммунитет басқа микроорганизмдерге оның алдынға түзілген иммунитетті күшейтуі мүмкін.

5. Инфекциялық емес иммунитет иммунологиялық белсенді инфекциялық емес агенттерге қарсы иммундық жауаптың түзілуіне бағытталған:

• аутоиммунитет – организмнің өзінің жасушаларына қарсы бағытталған;

• трансплантациялық – трансплантат жасушаларына қарсы бағыттлаған;

• ісікке қарсы – ісік жасушаларына қарсы бағытталған;

• репродуктивті – «ана-бала жүйесінде» болады. Ұрықтың антигендері, әкесінің антигендерімен қоса, ана үшін бөгде болып есептеледі.

Сонымен қатар, ифнекциялық процестің нәтижесніе қарай жүре пайда болған иммунитет келесі түрлерге бөлінеді:

• стерилді иммунитет – антигеннен толық босатылған иммунитет;

• стерилді емес, немесе жұқпалы. Бұл термин микроорганизмдердің ұзақ уақыт персистенцияланған жағдайында қолданылады. Мысалы, туберкулездық инфекцияның болуы туберкулезді қайта жұқтыруға төзімділікті қамтамасыз етеді.

Кез келген иммундық жауап «бөгдені» танудан, спецификалық антиденедердің немесе спецификалық лимфоциттердің түзілуіне қажетті антигендік ақпаратты беру үшін жасуша аралық кооперацияланудан басталады. Антиденелердің биосинтезі кезінде иммундық жауаптың екі түрін – біріншілік және екіншілік – бөледі. Олардың негізгі ерекшелену критериі – түзілу уақыты, сапасы және антиденелердің саны.

Бақылау сұрақтар:

1. Иммунитет дегеніміз не?

2. Шығу тегі бойынша иммунитеттің түрлерін айтыңыз

3. Активті және пассивті иммунитет дегеніміз не?

4.Туа пайда болған иммунитеттің жүре пайда болғаннан қандай айырмашылығы бар?

5.Арнайы иммунитетті зерттеудің қандай деңгейлерін білесіз?

6.Иммунитеттің молекулярлы деңгейдегі зерттеу объектісі.

7.Арнайы иммунитеттің жасушалық деңгейде зерттеу объектісі.

№3 Дәріс

Тақырыптың аты: «Иммундық жүйенің органдары және жасушалары»

Мақсаты: Иммундық жүйе анықтамасын сипаттау. Иммундық жүйе мүшелері мен жасушалары жайында мәліметтермен танысу. Иммундық жүйе қызметінің түрлерін білу және салыстырып қарастыру.

Иммундық жүйенің мүшелері мен жасушалары

Иммундық жүйе - шығу тегі ортақ және біртұтас қызмет атқаратын, бос жасушалар мен молекулалардың, мүшелердің иерархиялық бірлігі болып табылады.

Иммундық функцияларды атқаратын жасушалар, полипоетнтік бағаналы қан түзуші жасушалардың туындысы болып табылады (1схема). Бағаналы қан түзуші жасушалар сүйек кемігінің механизмдік жасушалардың өз-өзін қолдайтын популяциясы. Олар барлық сүйек кемігінің жасушаларының 0,01 % құрайды, бірақ олардың рольдері өте маңызды: олар бүкіл қан жасушаларының және иммундық жүйе жасушаларының бастаушылары болып табылады.

Бағаналы жасушалар полиморфты. Олардың 80-90% жасушалық циклдің фазасында, дәлірек айтсақ тыныштық жағдайында болады. Бұл популяцияның тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, диффернцировка үшін жасушалардың мобилизациясына кең мүмкіндік береді. Бағаналы жасушалардың 10-20% бөлінудің әр түрлі фазасында орналасқан. Митоз нәтижесінде олардан екі түрлі бастанды жасушалар қалыптасады. Дифференциалдық емес бағаналы қан түзуші жасушаларында қала отырып, біреулері ата-аналық қасиеттерін сақтайды.

Басқа бастапқы жасушалар миелоцит және лимфоцит бастаушы жасушаларға дифференцияланады. Алғашқылары В- және Т-лимфоциттерге айналады, ал екіншілері гранулоциттерге, макрофагтарға, эритроциттер мен тромбоциттерге бастама береді. Жасушалар дифференцировкасының бағыты мен қарқындылығы – цитокиндер, гормонға жақын сияқты гуморальдық факторлармен реттеледі. Бұл организмнің әр түрлі жасушаларда қажеттілігін өамтамасыз етеді. Диффереоцировка барысында жасушалар сүйек кемігінен кетіп, мүшелер мен тіндер арасында таралады да, олардың бір бөлігі дифферинцировканы сол жерден тоқтатады.

Иммундық жүйенің орталық және перифериялық (шеткі) мүшелері.

Иммунициттердің қалыптасуы мен дамуы жүретін мүшелерді иммундық жүйенің орталық мүшелері деп атайды. Оларға: сүйек кемігін, айрықша без (тимус) және құстардағы Фабрициус қапшығын жатқызады. Иммундық жүйенің перифериялық мүшелері есейген лимфоциттерді құрайды.Мұнда антигендік әсер етуден кейін, олардың пролиферация және дифферренцировкасы жалғаса береді де, эффекторлары лимфоциттер және антиденелер өндіреді. Перифириялық мүшелерге: көкбауыр, лимфоидтық түйіндер, асқорту, тынысалу, зәр шығару жыныс жолында топталған лимфоидтық түйіндер кіреді.

Тимус немесе айрықша без – лимфоэпитеальды мүше. Ол бөлшектерден тұрады және әр бөлшегі милы және қыртысты қабаттан құралған. Тимоциттердің бастаушы жасушалары сүйек кемігінде қалыптасады және тимус қыртысына қан арқылы барады. Қыртыстың негізгі элементі Кларк фолликулалары болып табылады. Олардың ішінде лимфоциттер және макрофагтар, эпитемеальды және дендритті жасушалар қан тамырының айналасында концентрацияланады. Жасушалар және олардың гуморальды өнімдері(цитокиндер, гормондар) қыртысқа түскен дамымаған лимфоциттердің бөлінуін қамтамасыз етеді. Бөліну барысында, олар жетіледі. Олардың бетінде жаңа құрылым пайда болып, ал кейбір стадиоспецификалық құрылымдар жоғалады. Иммундық жүйе жасушаларының ерекшеліктерін айқындайтын құрылымдар антигендік қасиеттерге ие. Олар «Cluster of differentiation» (дифференцировка көрсеткіші) атауына және CD белгіленуіне ие болады. Тимуста дамитын лимфоциттер – Т-лимфоциттер, оларға лайықты адгезивті қасиеттерді айқындайтын CD2 молекулалары және антигендерге рецепторлар болып келетін CD3 молекулаларға ие. Тимустегі Т-лимфоциттер CD4 және CD8 антигені бар екі субпопуляцияға дифференцияланады. CD4 лимфоциттер көмекші-жасушалар – хелперлер (Т_х) қасиеттерге, ал СD8 лимфоциттер –цитотоксикалық қасиеттерге ие. Сонымен қатар суцпрессорлық эффектпен, иммунды жүйенің басқа жасушаларының активтіліген басатын қабілетке ие.

Бір тәулік ішінде тимуста 300-500 млн лимфоциттер жасалады. Сонымен қатар жасуша үстінде өзге және өзінің антигендеріне рецепторлар дамиды. Т-лимфоциттер жетілу кезінде позитивті селекциядан өтеді. Оларға өзге антигендерді ұсынатын, Т-лимфоциттердің жасушалармен қатынас мүмкіндігін қамтамасыз ете алатын, молекулаларының басты комплекстің тіндік сәйкестік рецепторларға ие жасушалар іріктеліп алынады. Тимустың қыртысты қабатында жағымсыз селекция да болып жатады: өз антигендері үшін рецепторлары бар жасушалар олармен қатынасқа түсіп өледі. Нәтижесінде тимустың милы қабатына қыртысты қабатында қалыптасқан 3-5% жасушалар түседі. Бұл милы қабатта лимфоциттердің дифференцировкасы CD4⁺ және CD8⁺ -лимфоциттердің қалыптасуымен аяқталады. Тимустағы жасушалардың жетілуі 4-6 тәулік бойы жалғасады, содан кейін лимфоциттер қанға, лимфаға, тіндерге және иммундық жүйенің екіншілік мүшелерге түседі.

Тимус ішіндегі және одан тыс Т-лимфоциттердің жетілуі мен дифференцировкасына жағдай жасайтын пептидті гомондар мен гомонға жақын пептидтерді: тимулин, α- және β-тимозин, тимопоетин, тимустың эпителиальды жасушалары қалыптасады. Иммундық функцияларды реттеуге, дәрілік заттарды жасауға бұл гормондардың шығарылуы және олардың аналогтарының өндірілуінің маңызы зор.

Тимус алты апталық эмбрионда функцияларын атқара бастайды, ал тууға жақын кезде оның массасы 10 кг-ға жетеді. Жыныстық жетілу кезінде ол 30-40 г-ға жетеді. Содан кейін тимустың инволюциясы болып жатады да, жыл сайын 3%-ке дейін активті тіндерді жоғалтумен жалғасады.

Тимустың инволюциясы Т-лимфоциттердің өнімділігінің төмендеуімен қатар жүреді. Олардың организмдегі деңгейі өмір сүргіш жасушалардың арқасында; цитокиндердің ықпалымен жасушалардың бір бөлігі тимус сыртында жетіледі. Тимустың инволюциясы кәрілік патологияның себептерінің бірі болып табылады және адамның өмір сүргіштігін айқындайды.

Сүйек кемігі адамдағы ортақ массаыс 3кг дейін жетеді, бірнеше иммунологиялық функцияларды атқарады. Жоғарыда атап өткендей, сүйек кемігі барлық иммундық жүйе жасушаларының бастамасын алатын орын. Мұнда В-лимфоциттердің жетілуі мен дифференцировкасы өтіп жатады. Сүйек кемігінің макрофагтары фагоцитарлық активтілікке ие, ал В-лимфоциттер антиденелерді өндіретін плазматикалық жасушаларға дифференцияланады.

Лимфатикалық түйіндер – лимфотикалық тіндердің жиналуы, лимфатикалық және қан тамырларының бағытымен орналасқан. Адамда лимфатикалық түйіндердің 500-1000 бар, сонымен қатар шырышты беттердегі және терідегі одан да ұсақ лимфоидтық тіндерде жинақталған. Лимфатикалық түйіндер организмнің спецификалық емес резистенттілігін қамтамасыз етеді де, барьер және фильтр функцияларын атқара отырып, лимфа және қаннан өзге бөлшектерді шығарады. Сонымен қатар, лимфатикалық түйіндер жасушалық иммундық реакцияларды іске асыратын, антиденелер мен жасушалардың қалыптасатын орын қызметін атқарады. Тері, эпителиальды және паренхиматозды мүшелер тіндік сұйықтықты жинайтын көптеген лимфатикалық капиллярларға ие және бұл сұйықтық лимфа деп аталады. Лимфа содан кейін лимфатикалық сосудтарға түседі де, лимфатикалық түйіндерде кезектесіп жайғасады, ал лимфатикалық түйіндердің стромасы фильтр қызметін атқарады, лимфадан барлық бөгде бөлшектерді, соның ішінде вирустарды және 2%-ға дейінгі антигендік еритін молекулаларды жояды.

Лимфатикалық түйін тіндік жалғағыш капсуламен жабылған, капсуладан түйін ішіне, оны бөлшектерге бөлетін және осы бөлшектердің ішінде қыртысты және милы заты бар, ал олардың арасында паракортикальды қабат орналасқан трабекулалар бөлінген. Қыртысты заттың негізгі структурасы лимфоидтық фолликулалардың топтасуы болып табылады да, лимфоциттерге, әсіресе, В-топтарын, дендритті жасушаларға және макрофагтарға ие. Лимфоидты фолликулалар біріншілік және екіншілік болуы мүмкін. Біріншілік фолликулалардың басым көпшілігі тыныштық жағдайындағы лимфоидтық түйінде орналасқан. Олардың ішіндегі жасушалардың активтілігі төмен, митоздар сирек кездеседі. Егер антигенге реакциялар қалыптасса, біріншілік фолликулдар екіншілік фолликулдарға ауысады, оларды сонымен қатар ұрықтық орталықтар деп аталады.

Біріншілік фолликулда орналасқан, В-лимфоциттер түйінге түскен антигенге жауап ретінде Т-жасушалар арқылы активтенеді, тез бөлінеді. Сонымен қатар иммундық ес жасушаларға жаңа антигеннің түсуіне тез жауапты қамтамасыз ететін антидене түзуші жасушаларға дифференцияланады. Лимфоциттердің бір бөлігі милы қабаттарының лимфотүйініне, антиденелер өндірісін жалғастыратын басқа лимфотүйіндеріне ауысады. Милы қабаттың паракортикальды зонасы және қыртысты қабатының фолликулалар арасының кеңістігі көбінесе Т-лимфоциттермен толтырылған. Олардан иммундық реакциялар кезінде цитотаксикалық және эффекторлы лимфоциттер қалыптасады да, иммундық қорғаныс үшін жасушалық реакцияларды жасайды. Лимфа түйіндеріне түсетін микроорганизмдердің және басқа да өзге бөлшектердің фагоцитозын жасайтын лимфатикалық түйіннің милы қабатында көптеген макрофагтар бар.

Сонымен қатар иммундық жүйенің преифериялық мүшелер қызметін атқаратын – ішек, зәр жыныс мүшелер және тері шырыштық қорғанысын қамтамасыз ететін структуралар – шырышпен ассоцирленген лимфоидтық тін – MALT (Mucosa-associated Lymphoidtissue). MALT құрамына – GALT, BALT- ішекпен ассоцирленген лимфоидтық тін кіреді. Оларға терінің лимфоидтық структуралары да жатады - SALT (Srin associated lymphoid tissue). Лимфоидтық құрылымдардың структуралары, сонымен қатар, тіндерде орналасқан лимфоциттер, иммундық жүйенің перифериялық мүшелердің басқа структуралары сияқты шығу тегі бірдей. Жамылғыш қорғаныс жүйелерінің және олармен байланысқан құрылымдардың (сүт бездері, бауыр т.б.) бірқатар ерекшеліктері бар. Сүт, өт, сілекей, тұқымды сұйықтық сияқты секреттерге және шырыштардың беткейіне түскен, А және Е классты секрторлы иммуноглобулиндерді өідейтін басты ерекшелігі.

Көкбауыр иммундық жүйенің басқа перифериялық мүшелері сияқты спецификалық емес резистенттілікті қамтамасыз етеді; фильтр ролін атқара отырып, циркуляциядан бөгде заттарды және өзінің жарақаттанған немесе өлі қан жасушаларын шығарады. Сонымен қатар көкбауыр антиденелер құрылымының және иммуногенездің негізгі мүшелер өатарына кіреді. Мүшені қаптайтын капсуладан қаңқаны құрайтын трабекулалар бөлінеді. Көкбауырда ақ және қызыл пульпалар болады. Оның ақ пульпасы – лимфотүйін қыртысының аналогі, көбінесе лимфоидтық жасушалармен толтырылған, ал қызыл пульпасы эритроциттер мен макрофагтармен толтырылған. Ақ пульпада және қызыл пульпаның шеттес зоналарының арасында Т-тәуелді зоналар бар. Оларда көбінесе Т-лимфоциттер және Т-тәуелді зоналар немесе ұрықтық орталықтар (көбінесе В-лимфоциттерге толы) жинақталған.

Көкбауырдың алынуы (жарақат, анемияларды емдеу) организмнің антиденелерді өндіруін төмендетеді. Бірақ тәуелді формалардың иммундық жауапқа, иммуноглобулиндер өніміне, фагоцитоз процесстеріне әсер етпейді.

Иммунды жүйенің жасушалары.

Иммунды жүйенің жасушаларын (иммуноциттерді) 3 топқа бөлуге болады:

1. Иммунокомплементті жасушалар. Антигендердің әрекетіне спецификалық жауап қайтара алатын, қандай да антигенге рецепторлары бар, бұл қасиеттерге тек лимфоциттер ие.

2. Көмекші жасушалар. Олар өз антигендерін бөтен антигендерінен ажырата алатын және оларды иммунокомпетентті жасушаларға ұсынады. Бұл жасушаларсыз бөтен антигендердің көбіне иммундық жауап қайтару мүмкін емес.

3. Антиген – спецификалық емес қорғаныс жасушалар. Организмнің өз компоненттерін өзге бөлшектерден ажырата алады. Ең басты кезекте цитотоксикалық әрекеипен немесе фагоцитоз жолымен өлтіретін микроорганизмдерден ажыратады.

Бақылау сұрақтары:

1. Иммундық жүйенің қызметі неде?

2. Иммунитетке жауапты жасушалардың қандай негізгі турлерін білесіз?

3. Функциональды қызметіне байланысты иммунитетке жауапты жасушаларды атаңыз.

4. Лимфоциттердің негізгі популяцияларын атаңыз.

5. Реттеуші жасушалардың қызметі неде?

6. Эффекторлы жасушалардың қызметі неде?

7. Иммундық жүйенің жасушаларын неше топқа бөліп қарастыруға болады?

8. Көкбауырдың құрылысы және қызметі қандай?

№4 Дәріс

Тақырыптың аты: «Антигендердің негізгі қасиеттері мен құрылысы»

Мақсаты: Антиген анықтамасын сипаттау. Антиген түрлерімен танысу. Тимус тәуелді және тимус тәуелсіз антигендерді салыстырып қарастыру.Антиген қасиеттері мен құрылысын жіктеп айту. Антиген қызметімен таныс болу.

Антигендер (грек тілінен anti- қарсы, genos-тұқым) жануар мен адам организіміне түскен кезде,антиденелердің тузілуіне себеп болатын органикалық заттар.Бұл қасиеттке ақуыздар,олардың липидтермен және көмірсулармен комплекстері ие.Антигендер өзіне лайық антиденелермен ерекше өзара әрекетке түседі.Антигендер толық және толық емес (гаптендер) болып екіге бөлінеді.

Толық антигендер.Бұларға:жануарлар мен өсімдіктердің табиғи ақуыздары,бактериялар,риккетсилер,вирустар және кейбір бактериялардың экзотоксиндері,кейбір микробтардың полисахаридтері,рибосомалар, нуклеидтер,митохондриялар,жыланның және өсімдіктердің улары (рицин,кротин,курцин,абрин және т.б.) жатады.Асқазан жолы арқылы антигенді енгізсе,ол өз қасиеттерін сақтайды егер де тез сіңіп кетсе де.Ал бояу сіңсе,ферменттердің әсеріне ұшырайды.

Толық емес антигендер (гаптендер). Оларға антидене түзбейтін,бірақ олармен байланысқа түсетін,әр түрлі көмірсулар,липидтер жатады. Егер гаптендерге аз мөлшерде ақуыз қосатын болсақ,толық антигеннің қабілетіне ие болады.Гаптен термині әдебиетке спецефикалық антигендердің табиғатын зеріттеген 1936 жылы К.Ландштейнермен енгізгілген.

Антигендік- антигеннің антидене түзе алатын қабілеті. Ол үшін антигендер келесі қасиетке ие болу қажет:

1. Бөгделік, яғни түсетін организмге гетерогендігімен. Антиген әсері және спецификалық қорғаныс механизмдері организмде түзілуі, бөтен затпен күресу, биологиялық заңға жатады.

2. Макромолекулалық құрылыспен - антигендердің молекулалық салмағы 10000 жуық, антигендік қасиетке ие үлкен молекулалық заттар. Сондықтан молекулаларын үлкейту үшін антигенді коллодия, каолина бөліктерінде бөліп алады.

3. Коллоидты күйімен және организімен ассимиляциялану қабілеті.Антигендік қасиеттері бар заттар омыртқалылардың тек ғана спецификалық ішкі жасушалық ферменттерімен гидролизденеді. Антиген ергіштігі оның иммундық активігін қамтамасыз етеді.

4. Химиялық табиғатымен,бұл олардың антигендік қасиетін қамтамасыз етеді. Антигеннің химиялық құрылысы, генетикалық ақпарат беруші функциясын және организмнің спецификалық механизмі арқылы антиденелердің синтезін тудырады. Ақуыздардың барлығы антидене түзе алмайды. Желатин, мысалы, жасушалармен бірікпейді және ағзадан шығарылмайды.

Арнайылық, антигеннің ауру қоздыру арқылы қорғаныс механизмдерін оятуын анықтайды. Табиғи антигеннің молекулалық массасының құрылысы 2 бөлімнен тұрады. Біреуі антигенге спецификалықтығын береді және детерминатты топ деп аталады немесе спецификалық фактор. Молекулалық құрылысының 2-ші бөлігі, антигендік тітіркенуді жеткізу функциясын атқарады. Детерминаттық топ молекулалардың пептидтік тізбекке оралуынан пайда болады. Детерминаттық топтар молекуланың специфкалықтығын ғана емес, сонымен қатар, сәйкес келген антиденелердің жерлерімен байланысын қамтамасыз етеді. Антигендер көп валентті және бірнеше антиденелермен бірігеді. Антиген молекуласында детерминатты топтар санын антиген валентілігі деп атайды.

1960 жылы Штауб және Вестфаль сальмонелл көмірсуын хромотография әдісімен зерттей отырып,дезоксиқанттардың 5 тобын тапты. Оларға:абекоза, аскарилоза, калитоза, паратоза, тивилоза.

Дезоксиканттардың бұл топтары артқы бетінде орналасып антиденелермен ұштасады Олардың өзара әрекеттесуі антидененің активті центрімен байланысатын дезоксиканттың гидрофобты СН2 тобы болуымен түсіндіріледі Ол басқа көмірсуларда болмайды. Сальмонеллдің иммундық активтігі және спецификалықтығы дезоксиканттармен қамтамасыз етеді Антигеннің химиялық құрылысының өзгеруі

Антигенге физико – химиялық факторлармен әсер еткенде (сәулелену,қыздыру,қышқыл,спирт,эфир т.б.) ақуызды антигендердің денатурациясы болады,олардың химиялық құрылысы бұзылады.Нәтижесінде спецификалықтығы өзгереді, бірақ антигендіктігі сақталады. Жануарларды денатурацияланған ақуызбен иммундалған кезде, оған қарсы антиденер түзілген.Экзотоксинге формалинді қосқанда(1литрге 3-5мл,39-40оС),3-4аптада улылығы бейтараптанады, бірақ экзотоксиннің антигендіктігі сақталады.

Коньюгациялық антигендер, химиялық заттармен (йод, бром т.б.) байланысқан ақуыздардан тұрады.Коньюгациялық антигенге қарсы түзілген антидене белок текті және ондағы химиялық затпен әрекеттесу қажет.К,Ландшнейнер ат сарысуынан коньюгациялық антигенмен және тауық сарысуынан тест-антигенді алып, жануарларды иммундаған.Бұл тәжірибелер Ландшнейнердің антигеннің спецификалық реакциясы антидене екенін анықтауға мүмкіндік берді.

Бөгделік реакциясы.

Егер коньюгациялық антигене қарсы антисыворотканы преципитация реакциясы алдында химиялық затпен өндесек,онда коньюгациялық тест-антигенмен преципитация реакциясы жүрмейді.Бұл дегеніміз, гаптен және коньюгациялық тест-антигеніне сәйкес антиденелермен преципитацияланады.

Антигендердің әсерлесу механизмі.

Антигендер организм жасушасымен өзара спецификалық байланысқа түседі.Олар организмнің иммундық реакциясына жалпы және жеке әрекет етуі, молекула-жасушалық негізінде өзгеше қорғаныс механизмдерін тудырады,сонымен қатар,сол аурудың иммуннологиялық толенранттығына ауысуна әсер етеді. Антигеннің әрекеттігі мына критерийлерге жатады: 1.Организмге енгізілген мөлшері, енгізу түрі.2.Антигендерді сору активтілігі.3.Организмде антиденелер жиналу деңгейі.Антигендердің бірнеше түрі бар.Әр қайсысы өзіне тән белгілі бір қасиеттерге,биологиялық функцияларға ие.

(Аутоантигендер мүше антигендер).

Кейбір организмдегі ұлпалар өзінің иммундық жүйесін өзі атқаратын қасиеті бар. Оларды аутоантигендер деп атайды. Бұларға көз хрусталигі, сперматозоидтар, бүйрек ұлпалары, бауыр т.б.жатады.Кәдімгі жағдайда бұл антигендер антидене түзуші механизмдермен байланысқа түспейді.Сондықтан бұл ұлпаларға антидене түзілмейді.Бұл ұлпалар патогенді микробтармен және т.б.заттармен жарақаттанғанда, жаңа антигендік қасиетке ие аутоантигендік макромалекулалардың және олардың экзогенді заттармен комплекстері мол түзіледі.Бұл жағдайда микроорганизм бұл макромолекуларға антидене синтездейді.Борки тәжірибе жүзінде аутоиммундық жағдай түзу үшін,хрусталик заттарымен бірге стафилокок токсиндерін қоянға енгізді.Қоянда хрусталикке қарсы антиденелер түзілді.

Гетерогенді антигендер.

Әр түрлі жануарлар организмінде бірдей антиген болуы мүмкін.Бұл антигендерді гетероантигендер деп атайды.1911жылы Форсман бұл антигендердің бар екенін ашқан.Ол қояндарды,теңіз шошқасының ми, бүйрек, бауыр ұлпаларынан алынған экстрактымен иммундалған және қояндардың сывороткаларында қой эротроциттеріне қарсы гемолиздерді тапқан.Қой эротроциттеріне қарсы гемолиз түзілуін қамтамасыз ететін гетерогенді антигендер,аттың қанының сывороткасында,мысық эротроциттерінде және т.б. жануарларда бар.

Изоантигендер.

Тек бір ғана жануарлар түрінде болады, бірақ бәрінде емес. Бұл антигендерді 1900 жылы П.Эрлих және Моргенрот ешкіні өзінің эритроциттерімен иммундау кезінде алғаш тапқан.Иммундалған ешкінің қанының эротроциттерін изогемолизиндер еріткен.Ешкідегі изогемолизиндер бұқада,қоянда,мысықта, итте табылды.Адамдар эротроциттерінде 2 топ антигендер болады:А және В,ал сарысуда 2 антидене:а және в.

Бактериялардың антигендері.

Бактериялар күрделі құрылысты. Өзінің құрылысы бойынша бұл антигендер,биологиялық активтігі бар белок текті және спецификалық полисахаридтерден тұрады.Қозғалысқа ие бактерияларда 20 антиген бар,О-антиген және Н-антиген.О-антиген микроб денесімен байланысады,сондықтан оларды соматикалық деп атайды.Ол термостабильді,80-100 оС ыстықты шыдайды.Жануарларды бактериялық жасушалармен (О-антиген) иммундалған кезде,сарысуды О-антидене түзеді,бұл ұсақ агглютинация береді.О-антиген алу үшін,А.Буавен мен И.Месробиану тифо-паратифоздық бактерияларды трихлорсірке қышқылымен суықта,спирттің тұнба түзілуі арқылы өндегенде,глюцидолипидно-протоинді комплекс болатынын анықтады.

Н-антиген жгутиктерді орналасқан,сондықтан оларды талшықты деп атайды. Олар термолабильді,Н-антиденелердің түзілуіне себеп болады және әлсіз конгломерат береді,яғни үлкен бөлшекті агглютинация береді.Талшықты антиген табиғаты жағынан ақуыз текті,қыздырған кезде ғана емес, сонымен, қатар трипсинмен өндегенде де ыдырайды. Нәтижесінде ол антиденелерді шақыру қабілетін және антигендік спецификалықтығын жоғалтады.

1934 жылы А.Феникс пен Р.Питт организмнен жаңадан алған брюшнотифозды бактериялардың штаммдарынан жаңа антиген,кейін Vi-антиген деп ат алған антигенді тапты.Ол О-антигеннің үстінде орналасады да О-антиденесі бар сарысуда агглютинацияны тежейді.Vi-антигенді алып тастағанда осы бөгілік жойылады және микроб жасушасы О және Н сарысумен агглютинеді.Vi-антиген қыздырған кезде немесе фенол және қышқыл арқылы әсер еткенде тез ыдырайды.

Капсульді антигендер.

1909жылы Нейфельд және Хендель бір штаммен иммундалған тышқандар басқа штамдарға төтеп бере алмайтындығын көрсетті.Ал 1945жылы Мак Леод адамдарды пневмакокктың I,II,Vжәне VIIтипті полисахаридтермен иммунозациялады,сол арқылы капсульді полисахаридтер жасанды иммунитет жасауға қолайлы екенін көрсетті. Пневмококктарда протеиндерден тәуелсіз заттар бар,олар белгілі типті антисарысумен спецификалық преципитацияланады. Бұл зат полисахарид текті. Капсульді антигендер пневмококктардың спецификалдық типін анықтайды.

Топтық антигендер.

Бір жасушада бірнеше микроб түрлері бар және олардың өзара байланысы бар болғанына қарамастан?Оларға ортақ (топтық)антиген болады.М:тифо-паратифоз және дезентерия бактериялары.

Бактериальді экзотоксиндер организмге түскенде антигендік қасиетке ие болып, токсиндерге қарсы спецификалық антиденелердің түзілуіне себеп болады,бейтараптанған токсиндер анатоксиндер деп аталып,медицинада көп қолданады.

Протективті (қорғаныс) антигендер Гладустон 1946жылы витаминдер, аминқышқылдары, тұздар бар синтетикалық ортада 20 сағаттық фильтратта тұрған сібір жарасының бактериялық дақылында тапты.Бұл антигеннен сібір жарасына қарсы вакцина дайындалады және де бұл антиген сібір жарасының бациллалары ағза ұлпаларында көбейе бастағанда білінеді.

Синтетикалық антиген.

Антиденелердің түзе алатын молекулалық массасы (4000)аз болатын синтетикалық антигендер ойлап табылған.

Тимус- тәуелді және тимус- тәуелсіз антигендер.

Антигендер организмге енгенде иммунокомпетентті жасушалармен әрекетке түсіп, антигенді анықтау процесі жүреді. Бұл процеске негізінен лимфоциттер қатысады. Иммунитет жауабының сипаты бір жағынан иммунохабардар жасушалардың шамасына екінші жағынан антиген құрылысына байланысты. Жасушалар антигеннің бөтендігін таныйды, себебі олар генетикалық бөгде зат. Антигеннің химиялық құрылымында иммунитет жауабының ерекшелігі болады. Ол иммунитеттің жасушалық не гуморальдық жүйесінің қатысуын анықтайды. Өзінің лимфоцит популяциясының түр- түрімен әрекеттесу қабілеті бойынша (антидене синтезі, жасуша реакциясы, төзімділік, аса сезімталдық, зерде жасушаларын қалыптастыру) антигендер тимус тәуелді және тимус- тәуелсіз деп бөлінеді.

Т- тәуелсізге антидене жасалуына В- жасушалар ғана қатысатын антигендер жатады.

Эксперимент жүзінде оны тимусы жоқ тышқандар мен В лимфоциттер дақылынан байқауға болады. Т- тәуелсіз антигендерге кейбір микроб липополисахаридтері жатады (саомонелла, пневмококк, Е. coli). Қолдан жасалған Т- тәуелсіз антигендер дн бар. Т- тәуелсіз антиген болуы үшін антигеннің қатаң құрылымы және біріне-бірі ұқсас көптеген антигендік детерминанталары болуы керек. Оны мультигаптендік құрсау дейді.

Нақты антигендік детерминанттқа арналған В- лимфоцит клоны лимфобластқа айналуы үшін және ол плазмалық жасушалар клонын түзуі үшін олар антиген детерминантасымен арнайы әрекетке түсуі керек, екіншіден көбейту (пролиферативтік) сигналы қажет. Бұл сигнал қатаң, белгілі бір тәртіппен алмасып, кезектесіп отыратын зарядталған группалар арқылы беріледі кейде антигендік және митогендік активтіліктер бөлек болады. Декстран сульфаты полисахарид В- лимфоциттердің бөлінуін ғана күшейтеді. Тазаланған туберкулин антидене жасалуын ғана қолдайды. Е. сoli липополисахаридті осы екі процесті қатар жүргізеді. Барлық Т- тәуелсіз антигендердің В- лимфоциттерді активтейтін қасиеті болады, поликлондық стимулятор рөлін атқарады. Кейде олар иммунитеттік төзімділікті туғызады. Олар В-лимфоциттердің дифференцировкасының ерте сатысына араласып М- иммуноглобулинге жататын антиденелер синтездейді.

Тимус- тәуелді антигендер деп оларға қарсы реакция гистосәйкестік комплексімен бақыланатын, міндетті түрде Т- лимфоцит пен макрофагтардың қатысуымен анықталатын антигендерді айтамыз. Сондықтан В- лимфоцит антиген детерминантын ажыратса, Т- лимфоцит детерминант тасмалдаушысын арнайы анықтайды. Макрофагтар мен Т- лимфоцит арқасында В- лимфоцитке оның көбеюіне жағдай жасап, антидене синтезіне хабар беретін сигнал түседі. Көптеген табиғи және қолдан жасалған антигендер Тимус- тәуелді. Оған жататындар: трансплантациялық, ұлпаерекшелік антигендер, қан сары суы ақуыздары, бактерия токсиндері, вирус антигендері және т.б.

Т- тәуелді антигендер организмге енгенде макрофагтардың қатысуымен оны Т- лимфоциттермен анықтау жүреді. Химиялық құрамы мен антиген детерминанттарының түріне қарай лимфоциттер субпопуляциясының көбеюі мен дифференцировкасы басталады. Осы процесте тек антигеннің химиялық құрылымын иммунитеттік реакцияның жүру бағытын анықтайды; ол жасушалық не гуморальдік не, не екуінің арақатынасы арқылы жүрмек, бәрі де антиген құрылымына байланысты.

Сонымен қатар, антигенді анықтау қожайынның генотипіне байланысты. Кейде антиген қожайынның Т- лимфоциттерімен ажыратылмауы мүмкін. Онда сол антигенге қарсы антидене синтездейтін В- лимфоцит клоны болса да, антидене синтезделмейді. Мысал ретінде, Ландштейнер тәжірибесі бола алады. Динитрофенол (ДНФ) антиген емес. Белокпен коньюгаты Тимус-тәуелді антиген және де неғұрлым полипептид молекуласының салмағы көп болса, антиген құрылымы қатаң Т- туәлділік азаяды. Белоктың аминқышқылдық құрамының да мәні зор. Коньюгат ДНФ (глу- ала- тир) антидене синтезін қоздырады, бірақ жекеленген ареактивтілік болуы мүмкін. ДНФ- БСА, антидене синтезін қоздырады, ал ДНФ- полимерін – жоқ. Яғни жануарда лимфоцит клоны ДНФ – қарсы бар. Ал антидене синтезі бола ма, жоқ па ол “тасымалдаушының” химиялық құрамына байланысты, қожайын лимфоцитінің ажыратқыштығының генетикалық мүмкіншілігіне байланысты.

Жасуша иммунитетінің реакциясы тіркегіштің ерекшелігіне байланысты, гуморальді жауап (антидене синтезі) гаптендік ерекшелікті анықтайды. Антигенді Т- тәуелді Т- тәуелсіз деп бөлгенмен де кейде ол шарт емес.

Сальмонелладан бөлініп алынған белок флогелиннің өзі 1800 da Т- тәуелді, бірақ полимері 1000 Кda, Т- тәуелсіз антиген.

Антиген құрамы мен әсер ету механизмін зерттеудегі болған жетістіктер қазіргі кезде алдын ала белгілі қасиеті бар антигендер жасау мүмкіндігінен беріп отыр. Ол керек антиген детерминанттарына антидене синтездеуді қуаттату, жасуша кооперациясын күшейту не тежеу, нақты антигенге төзімділікті үйрету. Осы принциптер жаңа иммунодепрессанттар жасауға пайдасын тигізіп отыр және арнайы қасиеті бар вакцина жасауға да мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары:

1. Антиген түрлеріне сипаттама беріңіз?

2. Антигендердің жіктелуі және қасиеттері?

3. Эритроциттер және лейкоциттер антигендер.

4. Антигендердің ерекшелігіне тоқталыңыз?

5. Антиген детерминантасы дегеніміз не?

6. Организмдегі аутоантиген дегеніміз не?

7. Антигендердің химиялық құрылысы қандай?

8. Антиген бәсекелесі дегеніміз не?

№5 Дәріс

Тақырыптың аты: «НLА жүйесі»

Мақсаты: Гистосәйкестіктің басты комплексінің анықтамасын сипаттау. НLА жүйесімен танысу. НLА жүйесінің класстарымен танысу. НLА система класстарының құрылысын жетік білу. НLА жүйесіның қызметін анықтап білу.

Қазіргі кезде адамның иммуногенетикасы үлкен екі бөлімнің негізінде құралған:

• Эритроцит антигендерінің генетикалық топтары. Оларға жататындар: АВО жүйесі, Rhesus және минорлы MN, Kell, Daffy жүйелері және т.б.

• Лейкоциттер антигендерінің генетикасы, екінші атауы ұлпа сәйкестілігінің жүйесі (Human Leukocyte Anigens).

Адам иммуногенетикасын негізін қалаушы К. Ландштейнер. Ол эритроциттер антиген топтарын алғашқы болып ашқан.

Генетикалық ұлпалардың сәйкестігі жөнінде алғашқы білім 1936 жылы П.Горрер тышқандарда ұлпа сәйкестілігінің басты комплексі Н-2 ашқаннан кейін тереңдей бастады.

Алғашқы болып жүректі бір адамнан екіншіге көшірген К.Бернард және одан кейін жүздеген осындай операцияларды жасаған хирургтер транспланттарды рецепиент организмнің қабылдамайтын шеше алмай қиындық көрді. Бұл қиыншылық ұлпалардың сәйкес келмеуіне байланысты иммунологиялық әрекеттің басты әсері болатын. Гистосәйкестіліктің басты комплексінің молекулалары күшті трансплантациялық реакцияларды шақыруына байланысты анықтады.

Гистосәйкестіліктің басты комплексі (HLA немесе МНС) – жасуша бетіндегі гендер және оларды кодтайтын антигендер тобы, олар бөтен антигенді анықтауда және иммунды жауапты қалыптастырады. Бұл атау трансплантациялық антигендердің перифериялық қанның лейкоциттерінде бірінші рет 1952 жылы анықталуымен байланысты.

МНС антигендері жасушаның бетінде орналасқан гликопротеидтер ретінде ұсынылады, олар тығыз ілініскен хромосоманың алтыншы қысқа йығында орналасқан гендермен кодталынады. Гистосәйкестілік жүйесінің құрамына 5 локус кіреді. Қазіргі кезде HLA жүйесі клиниклық және зертханалық аспектілерде келесі локустармен жұмыс істелінеді: HLA-A, HLA-B, HLA-C, HLA-DRB1, HLA-DQB1, HLA-DP, олардың орналасуы. Әр бір локустың құрамында көптеген аллельдер болады.Генетикалық локустар бөтен ұлпаларды қабылдамауға жауапты.

HLA-жүйесінің антигендердің келесі ұрпаққа таралуы кодоминантты түр бойынша жүзеге асады, яғни ұрпақта антигендердің синтезі екі ата-анасының барлық локустарының функциялаушы аллельдердің кодталуымен болады. Бала бір хромосоманы әкесінен екіншісін анасынан алады; бұл жағдайда көп балалы жанұяда төрт түрлі негізгі тіркесім болу мүмкін. Теория жүзінде ауру-рецепиентке ұқсас донорды бір жанұядан табу мүкіндігі 25%-ға тең, яғни төрт тіпкесімнің тек біреуі ғана болады. Практикада ұқсастықты екі баласы бар жанұяда кездестіруге болады, ал 7-8 бала болғанда ұқсас “донор-реципиентті” табу мүмкін емес.

Биохимиялық құрылымы негізінде және иммунды жауаптың құруындағы гистосәйкестілік антигендердің алатын рөлі бойынша гистосәйкестілік антигендердің үш классы, I класс, I класс және ІІІ класс бар. І класс молекуларының негізгі қызметі – пептидтерді (антигендерді) байланыстыру және оларды иммунды пішінде Т-жасушаларға ұсыну. І класс антигендері құрамында ядросы бар барлық жасушаларда және тромбоциттерде болады. І класс молекулалары аллогенді трансплантантты қабылдамау процесінде доминантты рөл атқарады. МНС І класс молекулалары (аллельді нұсқалары: HLA-A, HLA-B, HLA-C) жасуша бетінде экспрессияланған, құрамында екі полипептидті тізбектен тұрады: бір ауыр альфа-тізбек (45 кДа) ковалентті емес бірдоменді бета2-микроглобулинмен (12кДа) байланысқан гетеродимер. Ауыр тізбегі 338 амин қышқылынан тұрады, оның 274 экстроцеллюларлы, қалғаны жасуша мембранасында, және цитоплазмада орналасқан.

ІІ класс молекулаларының маңызды қызметі – иммунды жауап процесінде Т-лимфоциттер мен макрофагтар арасындағы байланысты қамтамассыз ету. ІІ класс антигендері В-лимфоциттердің, белсенді Т-лимфоциттер, моноциттер, макрофаг пен дендритты жасушалар бетінде орналасқан. МНС ІІ класс молекулалары екі полипептидті тізбектен тұратын гетеродимерлер, олар бір ауыр альфа(33 кДа)- және бір жеңіл бета-тізбектердің(26 кДа) өзара ковалентті емес байланысқан құрылымнан тұрады. Әр тізбекте екі домен оралған (альфа1,альфа2 және бета1, бета2). Экстрацеллюларлы бөлігінде 229 амин қышқылы болады. β тізбегіннің құрамында дисульфидты көпір және ксеноантиденелерге арналған сайттар бар.

Гистосәйкестілік комплексінің ІІІ класс молекулалары І және ІІ класс молекулаларымен салықтырғанда иммунды жауапты құруға қатыспайды.

HLA-молекулалары иммунды комплекске қосылған. Бұл комплекс HLA ІІ класс молекулалары мен пептидті антигендердің бірігуінен пайда болған, соның арқасында иммунды жүйе “өзінікін” және “бөтендерді” тани алады. антиген мен HLA І класс молекулары түзген комплекс цититоксикалық лизис прцесінің “нысанасы” болып табылады.

Қазіргі уақытта әр түрлі аурулардың МНС антигендерімен байланысы бар екендігі туралы мәліметтер жеткілікті. Бұл заңдалақтар гендердің теңсіз ілінісу нәтижесінде, яғни хромосомада тығыз ілініскен гендер берілген популяцияда ассоциациялы. Трансплонтацияланған антигендердің аурулармен байланысы абсолютты емес, бұл нақты бір геннің немесе бұл генмен теңсіз байланысқан HLA жүйесінің басқа локусының гені бар болған жағдайдағы ауруларға генетикалық детерминацияланған бейімдеушілікті тудыру мүмкін. Сонымен гаплотиптің селекциясы кезінде өмір сүру бейімдеушілігінің жоғарлауы әбден мүмкін, сонымен қатар иммунокопонентті жасушалардың организмге өзгеше антигендерді енгізу барысында адеквантты жауап беруін қамтамассыз етеді.

Қазіргі кезде ұлпасәйкестілігінің ІІ классы аутоиммунды аурулардың патогенезінде шешуші рөл атқарады.

ХІХ ғасырдың 70 жылдардың аяғында ассоциациялның негізгі екі түрі анықталды: генетикалық детерминенттілік және генетикалық ассоциация. Біріншісінде, HLA жүйесінің антигендері мен “патологиялық геннің” тіркесіп, соның әсерінен HLA комплексінің осы немесе басқа локустарымен бірігіп “патологиялық геннің” ұрпақтан ұрпаққа берілетіні туралы айтылды. Ереже бойынша, HLA мен аурулардың байланысы ассоциация формасында болады.

Бірінші гипотеза – рецепторлық. HLA- антигенін рецептор ретінде қарастырады. Осы рецепторға патологиялық процестердің инициациясы мен жасушалардағы соңғылардың тіршілігін жеңілдететін вирустар жабысды.

Екінші гипотеза – молекулалық мимкрияның гипотезасы – HLA –антигендері мен кейбір ауру туғызатын антигендерінің құрылымдық ұқсыатығына негізделген (мысалы, микроб пен вирус). Осылардың нәтижесінде ағза жаңағы антигендерді өзінікі деп қабылдап, оған толерантты болып қалады.

Бақылау сұрақтары:

1. Гистосәйкестік басты комплексінің тарихы.

2. HLA-комплексінің негізгі класстарына сипаттама бер

3. Мүшелер трансплатациясында HLA-комплексінің мәні қандай?

4. Гистосәйкестік басты комплексінің молекулаларының химиялық құрылысы

5. ГКБК полиморфизмі және полигенділігі.

6. HLA-комплексінің І класс антигендеріне сипаттама беріңіз.

7. ІІ класс пен І класстың айырмашылығы қандай?

№6 Дәріс

Тақырыптың аты: «Антиденелер»

Мақсаты: Антидене анықтамасын сипаттау. Антидене негізгі қасиеттерін танып білу. Антидене қызметімен танысу.

Антиденелер немесе иммуноглобулиндер организмнің жұқпалы аурулардың қоздырғыштарына және генетикалық болмысы бөлек бөгде заттарға – антигендерге қарсы бағытталған маңызды қорғаныс факторлары. Иммуноглобулиндер микробтарды немесе бөгде жасушаларды тұмшалап, оларды фагоцитозға дайындайды, вирустар мен токсиндерді заласыздандырады, антигенмен жабысқаннан соң комплемент жүйесін іске қосады.

Антиденелер қорғаныс механизмінің тиімді факторлары бола тұра, кейде аутоиммунды аурулардың, анафилаксияның, атопиялық құбылыстардың негізгі себебі болып тұрады. Әуелі баста антиденелер өздерінің атқаратын қызметтеріне байланысты шартты түрде бейтараптаушы, ерітуші және ұйытушы болып үш топқа жіктелген болатын.

Бейтараптаушыларға – антитоксиндер, антиферменттер және вирусбейтараптаушы антаденелер.

Ерітушілерге - бактериолизиндер, гемолизиндер және цитолизиндер.

Ұйытушыларға - агглютинирлеуші және преципитирлеуші антиденелер жатқызылған.

Протелитикалық (ерігіш) ферменттер әсерінен иммуноглобулин молекуласы 2 Fab және Fc фрагменттеріне бөлінеді.

Белсенді орталығы бар фрагменттері Fab – үзіндісі (Fab1, Fab2) деп аталады. Fab-Fragment antigen binding – антигенбайланыстырушы фрагменінің құрамына VH, CH, VL, CL домендері кіреді.

Тұрақты домендерден тұратын 2 ауыр тізбек (Сн2 және СН3) Fc – фрагмент деп аталады. Fab және Fc фрагменттердің арасындағы аумақ шарнирлі деп аталады, себебі ол антиген байланысу кезінде, сонымен қатар, рН өзгеруі және Ғаb- үзіндісінің иондық күші ортасында Fc- үзіндісінен өтетін өсіне қарағанда 90 градусқа айналады.

Антиденелер қасиеттері

1. Спецификалық қасиеті – иммуноглобулин тек арнайы антигенмен қарым- қатынасқа түседі . Онда антидене белсенді орталығы – антидетерминант , антигендер белсенді орталығы – детерминантпен байланысады .

2. Валенттілігі – иммуноглбулин молекуласындағы антидетерминанттың саны көбінесе екі валентті, бірақ кейде 5-10 валентті антиденелерде кездеседі .

3. Аффиндігі – олардың байланысы өте мықты, антидетерминант + детерминант байланысы .

4. Авидтігі – антиген мен антидене байланысы тұрақты , олардың байланысуы жылдам және толық , олар әр түрлі жасушалармен байланыс жасай алады .

Иммуноглобулиндер гетерогенділігімен 3 топқа бөлінеді :

1. Изотиптілігі

2. Аллотипті

3. Идиотипті

Изотиптілігі- ауыр тізбегі құрылысына байланысты қалыпты жағдайда бір түрдегі жануарларда , адамдарда бірдей. Ал олардың айырмашылығы 4- тізбегіндегі аминқышқылдармен сипатталады .

Аллотиптілігі- әрбір жеке адамның иммуноглобулин айырмашылығын көрсетеді , ол генетикалық маркерлерге байланысты .

Идиотиптілігі- бұл антигендердің спецификалық қасиетіне байланысты , тек бір иммуноглобулинге арналған. Қанша арнаулы иммуноглобулин болса, сонша антиген варианттары болады .

Идиотип – антиденелердің өзгермелі бөлігіндегі аминоқышқылдардың орналасауының немесе Т- жасушалық антиген танитын рецепторының ерекшелігі. Оларға қарсы антиденелер өндіріліді.

Бақылау сұрақтары:

1. Антидененің Fab – үзіндісі және Fc – фрагменттеріне сипаттама беріңіз.

2. Антиденелер қасиеттеріне тоқталыңыз.

3. Бейтараптаушы, ерітуші және ұйытушы антиденелерді сипаттаңыз.

4. Антиденелердің қызметі.

5. Антиген – антидене реакциялары.

№7 Дәріс

Тақырыптың аты: «Иммуноглобулиндердің кластары мен түрлері, олардың қызметтері»

Мақсаты: Иммуноглобулин анықтамасын сипаттау. Иммуноглобулиндер қасиетімен танысу. Иммуноглобулиндердің түрлері мен қызметін толықтай танысу.

Иммуноглобулиндер антигендерге қарсы бағытталған маңызды қорғаныс факторлары, Иммуноглобулиндерге келесі қасиеттер тән:

Спецификалық – иммуноглобулиндердің арнайы антигенге ғана жауап беруі, Антигендік детеминанттардың болуына байланысты.

Валенттілік –антиденелердін бір молекулесындағы антидетерминанттардың саңы; олар бивалентті 5 және 10 валентті антиденелер.

Афинділік антидене антидетерминанттасы мен антиген детерминантасы арасындағы тығыс байланысты көрсетеді.

Иммуноглобулиндер детерминанталы

Иммуноглобулиндер молекуласында антиген детерминаттардың 3 типін ажыратады:

Изотиптік, аллотиптік және идиотиптік

Изотиптік детеминанталар дегеніміз нақты бір түрге жататын индивидумдардың иммоноглобулиндерінін ұқсас антигендік бөліктері. Олар полипептиттік тізбектің тұрақты боліктерінде ошақталған. Бұл кластың H тізбегіне және осы типтін L тізбегіне тәң Ig G . M A. D.E. – изотиптер,

Аллотиптік детерминанталар дегеніміз өзара айырмашылықтары бар тізбектер, Ауыр тізбектердін 25-тен астам аллотиптері белгілі, Жай және күрделі аллотиптер болып бөлінеді, Сарысулық жасушалар бір класасты және аллотиптін иммуноглобулиндерін тек бір антигенге және бір антигендік детерминантағы синтездейді,

Идиотиптік детерминанталар дегеніміз бір класқа, бір тармағына тіпті бір аллотипке жататын иммуноглобулиндердің арасындағы антигендік айырмашылықтар. Басқаша айтқанда, идиотиптер иммуноглобулиннің бір V доменінен басқа V домендерден айыра алатын детерминанталар. Көрсетілген антигендік айырмашылықтарды арнайы антиденелері бар қан сарысуларының көмегімен анықтауға болады.

В және Т лимфоцит рецепторларына бірдей идиотип тән. Идиотиптер fab фрагменті жанында ошақталған. Идиотип жоғарыда айтылғандай, бір вариабельді доменнің басқа бір вариабельді домендерден айырмашылығын басқаша айтқанда антидененің өз антигеннің құрылысына байланысты басқа антиденелерден өзгешелігін айқындайтын антигендік детерминанталар. Идиотиптің осындай өзгешелігі иммундық жүйені оған қарсы антидене-антиидиотип түзуіне мәжбүр етеді.

Иммуноглобулиндер паратобы

Антидененің белсенді орталығына немесе паратопқа, антидетерминантаға және де рецепторлық бөлікке антидене молекуласының бөлшегі тән. Ол антигеннің детерминантты тобына комплементарлы құрылым. L жәнеH гипервариабелдік облыстар және де fd көмірсу қалдықтары антиденелердің белсенді орталығының қалыптасуына қатысады. Антиденелердің белсенді орталығы функционалдық автономиясымен ерекшеленеді және де оған кенеттен ірі конструкциялану тән.

Бір белсенді орталық физико-химиялық құрылысы бойынша әртүрлі антигенді детерминанталармен қосылуы мүмкін, ал бір антигенді детерминантаға әрқашан әртүрлі антиденелер комплиментарлы.

Иммуноглобулиндер синтезі

Ұрықта антиденелер синтезделмейді. Ал туылған уақыттағы нәрестенің антиденелері анасынан берілген және олар Ig G класына жатады, алайда қалыпты физиологиялық жағдайда құрсақішілік инфекцияларда 5 айда аз-маз антиденелер түзілуі мүмкін(қызамық, мерез)

Туылу уақытында нәресте қанында Ig G коцентрациясы анасының қанындағыдай немесе одан да көп болады. Анасының сүтінде де иммуноглобулиндер бар.(Ig G және IgA)

Ана антиденелерінің трансплантациялық жолмен берілуі ауруды тудыру мүмкін.

Ұрықішілік қарсылық арқылы тағы да басқа аурулар берілу мүмкін.Алдымен көкбауырда , жұлында және лимфа түйіндерінде иммуноглобулиндер синтезделіп, перифириялық қанға немесе лимфа жолдарына түседі . Негізінен кілегей қабаттарында секреттелгендіктен Ig A IgE концентрациясы өте жоғары. Иммуноглобулиндердің секреттерінің мазмұны бойынша екі топқа ажыратады. Бірінші-құрылысы бойынша қан сарысуына сәйкес-олар ликвор, синовиальді сұйықтық және де амниостикалық плевральді және перитониялық сұйықтықтар.

Екіншісіне сілекей, жас тамшысы және трахеобронхиальді және мұрын секреттері, асқорыту мүшелерінің секреттері кіреді. Оларда IgA көп. Қандағы иммуноглобулиндердің төрттен бірі диффузиядан кейін қылтамырлар арқылы тінге өтеді, ал олардың орнына дәл сондай мөлшерде лимфамен бірге иммуноглобулиндер қанайналымға түседі. Зәр арқылы организмнен иммуноглобулиндердің төменмолекулярлы фрагменттері шығады, сонымен қатар аз мөлшерде L сақиналары бар. Әсіресе плазмоцитомада олардың концентрациясы өте жоғары(Бенс-Джонс ақуызы)

Сарысу иммуноглобулиндерінің концентрациясының төмендеуі үш жағдайда болады, олар:1-бір,бірнеше немесе барлық Ig класының синтезінің нашарлауы; 2-деструкцияның көбеюі, 3- Ig жоғалуы.

Иммуноглобулиндердің көп мөлшерде түзілуі гипергаммаглобулинемияға әкеліп соқтырады. Мысалы, бауыр циррозы, дәнекер тінінің аурулары, созылмалы инфекциялар, плазмоцитомада.

Иммуноглобулиндердің түрлері

Сарысу иммуноглобулиндерінің шамамен 75 % IgG класына жатады. Өскен сайын олардың сарысудағы концентрациясы көбейе түседі 10,4(6,4-16,8)г/л 10-14-тегі балаларда, 12,4(7,6-20) г/л 75жастан жоғары адамдарда. Шамамен иммуноглобулиндердің жалпы санының 45% тамыр ішінде орналасқан, қалған бөлігі экстрацеллюлярлы сұйықтықта және дәнекер тіндерде орналасқан.G иммуноглобулиндерінің жартылай құлдырау мерзімі 23 күн.Барлық иммуноглобулиндердің ішінде ең жеңілі IgG, оның м.м. 150000-ға тең. IgG термотұрақты, тұрақтылық дисульфитті көпірлердің көп болуына байланысты.

Антитоксиндер мен вирусқа қарсы антиденелердің негізгі массасы Ig G- ға жатады. Иммуноглобулиндердің қасиеттері:вирустар мен токсиндерді жояды,комплименттерді байланыстырады, аглютинация реакцияларын және преципитация in vitro шақырады. G иммуноглобулиндерінің маңызды қасиеттерінің бірі гаптендерге қатысты жоғары активтілігі.Көп мөлшерде IgG екіншілік антигенге синтезделеді. Иммундық жауап кезінде IgM IgG-ге ауысады, ол спецификалық антигендердің түзілуіне байланысты. Бұл кластың антиденелерінің болуы адам ағзасының ұзақ уақыт бойы иммунитетінің болуына байланысты.

Дені сау донорлардың сарысуында иммуноглобулиндердің барлық субклассы бар. Ең көбі IgG1, ол 77-87%құрайды, одан кейін IgG2 (3-11%), IgG3 (шамамен 9%) және IgG4(1-3%). IgG1 және IgG3 IgG2-ден 100 есе күшті.

IgG- ұрық арқылы өтетін жалғыз глобулин, ол сіреспе, дифтерия, коклюш, қызамық ауруларынан нәрестені қорғайды. IgG комплементті ұстайды. IgG4 комплементті ұстамайды.

Иммуноглобулин G – антиденелердің ең жақсы зерттелген классы. Оның молекулалық саклмағы 160 кд, седиментация константасы 7S, ең көп мөлшері қан сарысуында болады (12г/л). Жалпы алғанда IgG үлесіне иммуноглобулиндердің 70% - 85% - і тиеді. Екі валентті болғандықтан ол поливалентті антигендермен торшалық құрылымды түзейді, ерігіш антигендермен преципитация феномені қалыптастырады. Корпускулярлық антигендерді агглютинациялау және опсонизациялау реакциялары осы антиденелердің көмегімен іске асады. Комплементті өз молекуласына байланыстырған иммуноглобулин антигенді еріту қабілетіне ие болады. IgG организмнің көптеген вирустық және бактериялық инфекциялардан қорғанысы кезінде маңызды роль атқарады, токсиндерді жақсы бейтараптай алады. Басқа иммуноглобулиндерге қарағанда ол ыстыққа біршама төзімді болып келеді. Айталық, оның молекуласы 75°С температурада 30 минут өзінің белсенділігін сақтайды. Адамда бұл иммуноглобулиннің 4 (G1 G2 G3 және G4), ал сиырда екі (G1 және G2) класс тармақтары болады. IgG ұлпалардың жасушаларымен балансқа түсіп, олардың белгілі бір антигенге сезімталдығын арттыра алады. Міне сондықтан олар сезімталдықтың баяу түрінің өрістеуіне өз ықпалын тигізеді.

2.А иммуноглобулині сарысулық иммуноглобулиннің 16% құрайды (2,0 г/л). Өскен сайын оның концентрациясы көбееді 1,16 (10-14жас) 2,46-5а дейін (75жастан кейін). Құрлысы бойынша А иммуноглобулиндерін 3 топқа бөледі 1 Сарысулық Ig A 80% молекулалық құрылысы мономерлі, 2 Сарысулық димерлі иммуноглобулин А, молекуласында қосымша J-тізбегі бар. 3.Секроторлық иммуноглобулин А молекулалары өзара J тізбегі мен секреторлық болшекпен қосылған.Ig A-ның мономерлі мм 160000, ал димерлі-380000. J-тізбек плазмоциттерді түзеді. Cарысулық иммуноглобулиннің молекулалық салмағы 170 кд, сидиментация константасы 7s. Оның үлесіне иммуноглобулиндердің 15-20% тиеді. IgA преципитация және токсиндерді бейтараптау реакцияларында белсенділік көрсетпейді, комплиментті өзіне байланыстыра алмайды, ыстыққа төзімді болып келеді. Иммуноглобулиндер көкбауырда, лимфа бездерінде және кілегейлі қабықтарда пайда болып, сілекейдің, көз жасының, ауа тамырларының секреттерімен қосылады және уыз сүттің құрамына да енеді.

Секреторлық . IgA тыныс алу, ішек-қарын және несеп-жыныс жолдарының кілегейлі қабықтарының лимфоидты ұлпасын түзейді.Оның сидиментация константасы 11S және 15S, ал молекулалық салмағы 380кд тең. IgA полимерлі, көбінесе димерлі молекула. А иммуноглобулинінің биологиялық қызметі - ішек-қарын және тыныс алу жолдарының кілегейлі қабықтарын қорғау. Ішекте секреторлық антиденелер бактериялардың адгезиясын тежейді, вирустарды залалсыздырады.

Сиырдың уыз сүтінде IgA мөлшері (50мг-100мл) IgG конценрациясымен салыстырғанда анағұрылым төмен болып келеді. Кәдімгі сүтте IgA конценрациясы небәрі 14 мг-100мл шамасында болады. Ғылыми деректерге қарағанда пероральді және аэрогенді иммундеу кезінде бұл иммуноглобулин жергілікті иммунитетті қалыптастыруда аса маңызды рөл атқарады.Балалар IgA-сыз туылады.Осыған байланысты эритроцитарлы антигендер бойынша ана мен ұрық арасында келіспеушіліктер аз кездеседі. . IgA синтезі телеангиэктазия және ішек аурулары кезінде бұзылады. . IgA жетіспеушілігі 500-700 сау адамдар арасында біреуінде кездеседі.Емізетін әйелдердің қан сарысуында IgA құрамы 5 рет көтеріледі, ревматоидті артрит пен миеломада IgA құрамы жоғары. Жоғарғы тыныс жолдарынвң катарасында IgA мөлшері өте төмен . Поликлональді гипергаммаглобулинемиямен қабаттасатын қан сарысу ауруларында IgA-ның концентрациясы өте жоғары.Сонымен бірге барлық иммуноглобулиндердің конценрациясы көтеріледі немесе тек қана IgA. Бақылау кезінде созылмалы бронхитте, пневмонияда, бауыр циррозында, мерезде IgA-ның конценрациясы көтеріледі.

3. Сарысудағы IgМ-нің конценрациясы 1г/л (жалпы иммуноглобулиннің санынан 5-10%) құрайды. IgМ-нің жартылай құлдырау мерзімі IgA-ға сәйкес . IgМ-нің негізгі қайнар көзі көкбауыр. IgМ-нің ¾ бөлігі тамырларда кездеседі. IgМ тіндерде және жабық қуыстарда сонымен қатар қан мен секреттерде кездеспейді.

Мм IgМ 900000, молекуласына 5 суббірлік кіреді. IgМ-нің құрамында J сақинасы анықталған , ол IgМ молекулаларының полимеризациясына қатысады.Плазмалық жасушалардың секреттелуіне дейін IgМ-нің полимеризациясы өтеді.

IgМ молекуласында 10 белседі орталықтар болады, олар 10 детерминантты топтарды байланыстыра алады, яғни олар 10 валентті болып саналады . Кейбір жағдайларда IgМ молекуласы тек бес детерминантты топтарды байланыстырады. М класының антиденелері аглютинация қасиетіне ие.

IgМ жүйесі филогенетикалық сонымен қатар онтогенетикалық қатынастары бойынша өте ерте дамыған . Ұрықта және жаңа туылған балада негізінен IgМ синтезделеді .

Организмге корпускулярлы антигендер түскенде IgМ синтезделеді . Оған өте тез жауап береді, бірақ жасушаларда иммунологиялық жады нашар немесе тіптен сақталмайды, сондықтан, сол антигенді қайталап енгізгенде IgМ-нің синтезі біріншілікті тип бойынша иммунды жауап береді . Адамның қан сарысуының бактериоцидтік белсенділігі IgМ-нің құрамына байланысты . Әйелдерде 20-50 жас арасында IgМ-нің қан сарысуында мөлшері өте жоғары,ер адамдарға қарағанда , яғни бактериоцидтік қасиеті де жоғары болып келеді.

Сонымен қатар IgМ-ніңгемолитикалық қасиеті де бар .

Бұл иммуноглобулиндердің fc-фрагменттерінің бос шеттері тұйықталған шеңбер тәріздес дисульфитті байланыстардың J тізбегінің көмегімен түйістірілген.М классының антиденелерінің 10 белсенді орталықтары болғандықтан олар аглютинация, приципитация, обсонизация және лизис раекцияларында жақсы белсенділік көрсетеді. IgМ әдетте жұқтырылған немесе имунделген организмде ең бірінші пайда болатын антиденелер. М иммуноглобулиндерінің сарысулық және секреторлық түрлері бар. Секреторлық IgМ иммуноглобулинінің J тізбегі өзін протеолиттік ферменттердің әсерінен қорғай алатын s фрагментпен қоршалған .Бұл құрылым ішек-қарын, тыныс алу, несеп-жыныс жолдарының, көздің, буынның эпителиальді жасушаларынан бөлініп қан ағымынан тысқары шыққан иммуноглобулиндерімен қосылады . Қан IgМ мөлшері орта есеппен алғанда 1,0г/л шамасында болады . Иммуноглобулиндердің бұл тобы қанға енген микробтарға әсіресе грамм-теріс бактерияларға күшті әсер етіп фагоцитоз процесін жандандыра түседі .

4.D иммуноглобулині IgD конценрациясы тұрақты емес, бірақ сарысулық иммуноглобулиндердің 0,2% құрайды(шамамен 0,03г/л) . Қан сарысуындағы бұл классқа жататын антиденелердің үлесіне иммуноглобулиндердің жалпы мөлшерінің 1% ғана тиеді. IgD молекулалық массасы 160КД, сидиментация константасы 7S . Оның биологиялық функциясы әлі толық зерттелмеген . D иммуноглобулинінің В лимфоциттері рецепторларының құрамына енетіні қазіргі кезде дәлелденіп отыр. IgD ыстыққа төзімді, комплименттің белсенділігін альтернативті жолмен күшейте алатын антивирустық қасиеті бар және ұлпалармен байланыса алмайтын антиденелер . Иммуноглобулин мөлшерінің адамның миелома ауру кезінде байқалған . IgD сау адамдардың 10% кездеседі, сол уақытта жекелеген тұлғаларда IgD-нің мөлшері 0,4 г/л дейін жетеді, қалыпты жағдайда 0,01-0,02г/л жұлын сұйықтығында IgD-нің конценрациясы жоғары 2,7 мг/л, бірақ IgМ мен IgА мөлшерлері де бірдей болады .

Мм IgD 184000 құрайды . IgD молекуласы басқа иммуноглобулиндер класының молекулалары сияқты дисульфитті көпірлердің екі жеңіл және екі ауыр полипептидті сақинасыан тұрады . Жартылай құлдырау мерзімі 2,8 күн . IgD молекуласында көмірсулар 12-15% құрайды . Ьасқа иммуноглобулиндер класынан айырмашылығы IgD құрамында N-ацитил галактозамин бар .

IgD комплиментті емес . В лимфоциттің антигендік рецепторы болу IgD-нің негізгі қызметі .Антигендерді IgD рецептормен қосу толеранттықтың пайда болуына төтеп береді. IgD классына инсулин антиденелері және ДНҚ кіреді . IgD-нің ішінде қалқанша без тіндеріне қарсы антинуклеарлы антиденелер бар .

Екіқабат кезінде IgD-нің конценрациясы екі есе көтеріледі . IgD-нің деңгейі мейлом және созылмалы қабыну процестері кезінде жоғарылайды .

IgЕ сарысудың ең төменгі конценрациясында кездеседі (0.01%төмен). Ол ең қысқа жартылай құлдырау мерзіміне ие . IgЕ негізінен теріде, тыныс алу жолдарының лимфоидты тіндерінде және ішектерде синтезделеді . IgЕ химиялық құрылысы бойынша гликопротеин мм 190000 болып саналады және ол басқа иммуноглобулиндер класынан полисахаридтердің жорары мөлшерде болуымен ерекшеленеді, адамда Праузниц-Кюстнер реакциясын шақырады, комплиментті емес . IgЕ fs фрагментінде қосымша СН домені бар, ол оның базофильді тіндерінде фиксацияланады .

IgЕ жоғарғы биологиялық белсенділікке ие және ол атопиялық аурулардың себепшісі болады . Е иммуноглобулинінің молекулалық салмағы 190Кд, ал седиментация константасы 8,5S , қан сарысуындағы конценрациясы орта есеппен алғанда 025мг/мл мөлшерінде болады . Ол ыстыққа төзімсіз, комплиментті байланыстыра алмайтын, бірақ ұлпа жасушаларымен берік байланысқа түсіп,сезімталдықтың шапшаң түрінің қалыптасуна қатынасатын иммуноглобулин . IgЕ адамның атиптік реакцияларын, атап айтқанда пішен қызбасын, есекжемін(терінің қолбырап қабынуын), демікпесін тудырады .

Аллергиялық аурулар кезінде оның қан сарысуындағы конценрациясы күрт өсіп, орта есеппен алғанда 1,6 мг/л мөлшеріне дейін жетеді . Ғылыми деректерге қарағанда бұл класстың антиденелері құрттар мен қарапайымдылар қоздыратын аурулар кезінде макрофагтар мен эозинофильдердің фагоцитарлық әрекетінің күшеюіне жағдай жасайды .

Бақылау сұрақтары:

1. Иммуноглобулиндердің негізгі қасиеттері

2. Иммуноглобулин детерминанталарына сипаттама беріңіз.

3. Иммуноглобулин синтезін сипаттаңыз.

4. Иммуноглобулин класстары.

5. Иммуноглобулиндер (Ig, M, C ,D, E ,A ) құрылысы

6. Иммуноглобулиндердің гетерогенділігі бойынша бөлінуін сипаттаңыз.

№8 Дәріс

Тақырыптың аты: «Гуморальдық иммунитет жүйесі»

Мақсаты: Гуморальдық иммунитет анықтамасын сипаттау. Гуморальдық иммунитеттің атқаратын қызметімен танысу. В-лимфоциттердің механизмінің активациясының кезеңдерін білу.

Иммундық реакцияларды екіге бөледі: гуморальді және жасушалық.Гуморальді иммунитеттің негізгі қызметі организмді сырттан түскен немесе патологиялық жағдайда пайда болған антигендерге қарсы антидене синтездеу. Гуморальді иммунитет жауабы кезінде антидене пайда болады және олар иммунитеттің В- жүйесінің эффекторлары.

Иммундық жауап 3 кезеңде өтеді. Латентті фазасында антиденелерді анықтау өте қиын және тіпті мүмкін емес. Содан кейінгі Iog-фазада спецификалық антиденелер түзілуі жедел жүреді. Антиденелердің концентрациясы максимальды деңгейге жеткен кезде олардың синтезі тоқтайды. Иммуноглобулиндер метоболизмі нәтижесінде олардың концентрациясы төмендейді.Кейбір кезде антиденелердің максимальді концентрациясы біраз уақыт бір деңгейде болады. Белгілі уақыттан кейін ғана концентрациясының төмендеу фазасы басталады.

Бернетт теориясы бойынша, әр лимфоцит генетикалық негізде тек бір ғана антидене түзуге жоспарлаған.Антигендер лимфоциттердің рецепторымен байланысқаннан кейін лимфоциттерде дифференцияциялық өсіп- өну процесі жүре бастайды.Сөйтіп, плазматикалық жасушалар клоны пайда болады да, олардан сол антигендерге арналған антидене пайда болады. Қалыпты жағдайда жасушалардың популяциясы үнемі пайда болып,жойылады.Олар белгелі бір антигенге антидене синтездейді немесе жасушалық иммундық реакциялардаы жүзеге асырады.Дифференциациялану және полиферация процесі үздіксіз жүреді.Осының нәтижесінде басыңқы клондардың алмасуы жүреді де, антиген жағдайында лимфоидті жүйенеің қайта құрылуы өтеді.Егер организм белгілі бір антигенмен кездеспесе, оның лимфоидты ұлпаларында гомологты клеткңалардың клонының саны аз болады.Антигенмен кездескенннен кейін осы антигендерге реакциялаушы жасушалардың саны ұлғаяды немесе жасушалар антигендерге толерантты болып келеді. Бірінші жағдайда осы антигендерге жауап беретін жасушалар саны ондаған, жүздеген есе көбейеді. Ал екінші жағдайда негізіген төмендейді.

В- лимфоциттердің бетінде бір уақытта иммуноглобулиндерінің 50 мыңнан 150 мың молекулас тұра алады. Оның бір бөлшегі сыртқы ортаға шығарылады, ал оның орнына жаңа молекулалар синтезделеді. Бір сағаттың ішінде лимфоцит 5000 молекулаға дейін синтездей алады. Лимфоциттің мембранасының бетіндегі иммуногладулиндердің толық алмасуы 8-20 сағат ішінде өтеді.Адамда шамамен В- лимфоциттердің 10550-ден 10560 әр түрлі клоны бар.Сонымен, организмге түскен кез- келген антиген оның детерминантасына спецификалық бірнеше жүз мың немесе миллион жасушаларымен байланыса алады.Лимфоцит белгілі бір спецификасына бағытталған синтезге бейімделгендіктен плазматикалық жасушалармен синтезделетін иммуноглобулиндер өзінің түп нұсқасына сәйкес келеді.Сонымен, антиген өзін жоғары дәрежеде танитын антиденелерді таңдайды.(1-сурет) Біздің жүз мыңдаған,миллиондаған әр түрлі антиген молекуласын синтездеу қабілетіміз бар.

Сонымен, антигенмен сенсибилизденген лимфоциттер пролиферациясының бірнеше сатыларынан өтеді де, плазматикалық жасушалардың үлкен клонын қалыптастырады. Клональді селекцияның механизміне орай антиденелер жоғары концентрациясына инфекциялармен тиімді күресу үшін жинақтала алады.

Эффективті иммундық жауап туғызу үшін пролиферацияның маңызы туралы келесі факт айқындайды: антимитотикалық препараттар антигенді стимул, ал жауап антидене түзу қабілеті төмендейді.

Полиферилденген клонға жасушалардың белгілі бір санын түзуге біршама уақыт қажет.Сондықтан антигендермен бірінші реттік кездесуден кейін қан сарысуында антиденелер бірнеше күннен кейін білінеді. Мұндай антиденелер антигендерді әсер ету нәтижесінде пайда болады.Сондықтан бір жасанды иммундық жауп туралы айтамыз.

Арнайылығы

Микроорганизмдердің белгілі бір түріне иммундық жадының немесе жасанды иммунитеттің пайда болуы оның басқа түріне қорғаныс бола алмайды.Қызылшамен ауырғаннан кейін иммунитет пайда болады да, осы ауырумен ауырмаймыз.Бірақ басқа агенттерге, мысалы, поеомелит немесе паротит вирустарына сезімтал болады.Сондықтан, жасанды иммунитет ерекше, ал иммундық жүйе екі микроорганизмдерді дәл айыра алады.

Ерекшеліктің негізінде антидене молекулаларының тану учаскелерінің антигенді айыру қабілеті жатады.Анотоксинмен реакциялаушы антидене грипп вирусы гемаглютинмен байланыспайды.Яғни, грипп вирусына антиденелер анотоксинмен жұмыс істелмейді.

В-лимфоциттердің активациясының механизмі

В-лимфоциттер антигендердің 3 түріне жауап береді.

1- типті Т-тәуелсіз антигендер.

Кейбір антигендер мысалы, бактериалды липополсахарид жеткілікті дәрежесінде В-лимфоциттердің популяциясының белгілі бір бөлігінің поликлональді активациясына қабілетті.Мұндай активацияға жасушалардың беттік рецепторларының антигенді ерекше ролі елеулі емес.

2-типті Т-тәуелсіз антигендер.

Организмде баяу ыдырайтын және белгілі бір жүйемен қайталанатын детерминант түзетін кейбір линиялы антигендер мысалы,пневмакоккалардың полисахариді,Д- аминқышқылдардың полимерлері, поливенилпирролидин Т-жасушаларына тәуелсіз В- лимфоциттерді түзуге қабілетті.Яғни, олар Т-тәуелсіздерге жатады.Олар көп уақыт ішінде лимфа түйіндерінде және көкбауырдың маргиналды, аймағының арнайы макрофагтардың бетінде персистирленеді.Антиген мен антиген спецификалы В- жасушалардың байланысуы жоғары авидтілікмен өтеді және иммуноглабулинді рецепторладың антигенді детерминантасымен сипатталады сипатталады.(2-сурет)

2-типті Т-тәуелсіз антигендер IgM синтезін туғызады және онымен тудыратын иммундық жауап жады жасушаларының түзілуімен сипатталмайды.

Көптеген антигендер Т-тәуелді жасушалар тобына жатады; тимэктомияға ұшыраған және Т-жасушалар аз жануарлар антидене синтезін туғызбайды не синтез мөлшері төмен болады.Мұндай антигендер Т- лимфоцит болмағанда иммуногенділіктен айырылады.Олар әр детерминантының ерекшелігіне байланысты моновалентті болуы мүмкін,фагоцитті жасушалардың деградациясына тез ұшырауы мүмкін, сонымен қатар,өзінің митогенді активтілігі болмауы мүмкін.Олар В-жасушалық рецепторлармен байланысып, гаптендер сияқты, В-жасушаны активтендіре алмайды.Гаптеннің анықтамасын еске түсірейік,бұл,мысалы, динитрофенил, бар антигенмен немесе беттік рецепторларымен ерекше В- жасушаларда байланыса алатын,бір-ақ антидене түзілуін стимулдене алмайтын кіші молекула.Жоғарыда көрсетілгендей, гаптендер өзіне тән белок- тасымалдаушымен байланысқанда иммуногендік қасиетін алады.Қазіргі кезде тасымалдаушының функциясы Т-хелперді стимуляциялауында екені белгілі.Тасымалдаушы. И-жасушаға гаптендерге назар аударуға көмектеседі.Яғни, оларды қосымша сигналдармен стимулдейді.

Егер гаптен мен тасымалдаушы бивалентті байланыспаса, онда екіншілік жауапты туғыза алмайды.Т-лимфоциттердің тасымалдаушының екіншілік жауаптағы ролін гаптенмен тасымалдаушының конъюгантына сәулеленген тышқандарға жасушалардың адоптивті тасымалдану экспериментінен анықтауға болады.

В-жасушалардың беттік рецепторларының айқаса байланысуы мысалы, М иммуноглобулиннің антигенге, ерте активационды құбылыстарды туғызады.Антиген презентациялайтын жасушалардың активациясы процессіндегі ролі осы күнге дейін толық анықталмаған.Полимерлі 2-типті Т-тәуелсіз қайталынатын антиген детерминанталары бар иммуноглабулин рецепторларын айқас байланыстырады.Бірақ,әдетте,мұндай антигендер ерекше макрофаг бетінде экспонирленген.Олар ерітілген медиаторлардың бірқатарын синтездейді.Мысалы,(ИЛ-1) және С3 комплементінің компоненті

Иммуноглобулиндердің айқаса байланысы тізбекті реакцияға

жетелейді.Ол Т-жасушалардың активациясы кезінде байқалатын, яғни фосфатидилинозитоли фосфаттардың айналымы синтез стимулдау инизитолтрифосфат түзілуін және протеокиназа С-нің түзілуін қамтамасыз етеді.Т- тәуелді антигендерге зор ролін атқаратын екінші реакция- IIкласты МНС беттік молекулаларын экспрессиясын көбейту реакциясы.

Әдетте, Т-тәуелді антигендер В-жасушалық рецепторларына моновалентті, сондықтан рецепторлардың осындай айқаса байланысуын ойша бейнелеу қиын.

Сонымен қатар, иммуноглобулинді рецепторлар жасуша беті мен эндосомалар арасында айналымда болады да, проциссирленген антигендермен және II- хелпермен реакцияласқанға дейін В- жасуша ешқандай стимул қабылдамайды.

Т-жасушалық сигналдың активациясының табиғаты әлі зерттелмеген Т-жасушалардың бір өнімі-В-жасушаларының стимулдайтын фактор-(BSF-1,ағылшынның В cell stimulatory factor) сигналға көп ұқсайды.Өйткені ол тыныштық күйдегі В-жасушалардың G1 фазасына өтуін жеңілдетеді.

Активтелген Т-жасуша сияқты стимулденген В-лимфоцит көптеген беттік рецепторларын қабылдайды.Олар өсу факторы үшін Т-хелпермен шығарылады.Осындай жағдайда ол полиферацияға –иммундық жауаптың келесі фазасының негізгі процессіне дайындалады.

Бақылау сұрақтары:

1. Гуморальдік иммундық жауап жүйесі және оның иммунологиялық реакциялардағы рөлі

2. Иммунитеттің В-жүйесі, құрылымының ерекшеліктері, қызметі, рөлі.

3. В-лимфоциттер, В-жасушаларының популяциясы, В-лимфоциттің қызметі.

4. В-лимфоциттер дифференцировкасы, дифференцировка барысында иммунологиялық жауапқа қабілеті.

5. Тимустәуелді және тимустәуелсіз антигендерге гуморальдық иммундық жауап.

6. Иммуноглобулиндердің негізгі кластары, құрылымының ерекшеліктері, қызметі

7. Иммуноглобулиндердің Fab және Fc-фрагменттерінің ерекшеліктері

8. иммуноглобулин синтезінің бір кластан екіншісіне ауысуы

9. Тіркесіп тану механизмі.

№9 Дәріс

Тақырыптың аты: «Жасушалық иммунитет жүйесі. Т-лимфоциттердің дифференцировкасы».

Мақсаты: Жасушалық иммунитет жүйесінің анықтамасын сипаттау. Жасушалық иммунитет мүшелерімен танысу. Т-лимфоциттер субпопуляциясы және қызметін толық танып білу.

Жасушалық иммунитет жүйесі дегеніміз Т- және В-лимфоциттер, плазмалық жасушалар және макрофагтар құрайтын, яғни CD4 Т1-хелперлердін популяциясы және CD8 цитотоксикалық Т-лимфоциттері қатысатын иммуынды жауап.

Сүтқоректілірдің организміндегі соматикалық жасушалардың генетикалық тұрақтылығын иммунитет жүйесі қадағалайды.

Осыған байланысты организмнің иммунитет жүйесін орагнзм құрамының ерекшелігін сақтайтын функционалдық жүйе ретінде қарайды. Арнайы иммунитет реакциялары кез-келген генетикалық бөгде хабарды тасымалдаушыларға қарсы: індет агенттеріне, ісік жасушаларына, тегі бөтен жасушаларға, бөгде ақуыздарға, полисахаридтерге және басқа агенттерге қарсы жүреді.

Иммунитет жүйесінің мүшелік, жасушалық және молекулалық негіздері бар.

Мүшелік негізін иммунитеттің орталық және шеткі мүшелері құрайды. Орталық мүшеге сүйек кемігі мен айырша без жатады. Сүйек кемігінде көп қабілетті баған жасушалардан жартылай бағана жасушалардың дамуы арқылы, барлық лимфоциттердің тегін беретін, екі жасушалық бағыт беретін Т-лимфоцит және В-лимфоциттердің бастауыш жасушалары пайда болады. Одан соң айырша безде Т-лимфоциттердің дамуы мен иммунохабардарлығы іске асып, ол жағдай В-лимфоциттердің сүйек кемігінде жүреді.

Лимфоциттер иммунитеттің орталық мүшелерінен лимфа мен қан айналымы арқылы шеткі мүшелерге ауысады. Оған жататындар: көкбауыр, лимфа түйіндері, пейер белдігі, соқыр ішек, көмекей бездері және т.б. лимфа шоғырлары. Ол мүшелерде лимфоциттер Т-тәуелді және Т-тәуелсіз аймақтарды жайлайды. Лимфоциттер шеткі мүшелерде әбден жетіліп иммунитет реакцияларын іске асырады.

Иммунитеттің орталық мүшелері шеткі мүшелермен және соңғылары өзара қан мен лимфа айналысы арқылы байланыста болады, қан мен лимфа жүрісі арқылы әртүрлі дәрежеде жетілген лимфоциттер үнемі айналымда болады. Осы айналым кезінде лимфоциттер арасында ақпарат алмасуы, иммунитет жүйесінің жеке бөліктерінің қызметінің реттелуі, иммунитет жауабының жалпы әсері жүзеге асады.

Иммуниттетің жасушалық негізін Т- және В-лимфоциттер, плазмалық жасушалар, макрофагтар құрайды. Т– және В-лимфоциттер арасында өзінің қызметі жағынан және басқа көп сипаттамалары жағынан ерекшеленетін субпопуляциялары анықталып отыр.

Сонымен қатар иммунитет жауабына қатысатын, бірақ Т- және В-жасушалар қатарына жатпайтын лимфоциттер табылып отыр.

Иммунитет жүйесінің молекулалық негізін иммуноглобулиндер, иммунохабардар жасушалардың медиаторлары – монокиндер мен лимфокиндер және айырша без гормондары құрайды. Басты компоненттің бірі – комплемент жүйесі.

Тегі бөтен агенттің күшін жоюға бағытталған иммунитет жүйесінің комплексті реакциясы жасушалық және Гуморальдік иммунитет реакциялары арқылы жүзеге асады. Олар өзара бірлесіп қызмет жасайды.

Жасушалық иммунитет реакциялары тимустан шығатын Т-лимфоциттермен іске асады. Тимуспен Т-лимфоцит жасушалық иммунитет жүйесін, басқаша айтқанда Т-жүйені құрайды. В-жүйенің қызметін Т-жүйе қадағалайды.

Т-жүйенің орталық мүшесі айырша без, шеткісі – көк бауырдың, лимфа түйіндерінің және басқа лимфа шоғырларының Т-тәуелді аймақтары.

Айырша без (тимус)

Тимус тегі бойынша ескі лимфоидтық орган. Ол лимфа жүйесін түзіп, оның қызметін реттеп, иммунитет жүйесін дамытуға әсер етеді.

Тимус қыртысты және милы қабаттардан тұратын бөліктерден құралады. Қыртыс денесінің негізі жұлдызша тәрізді эпителиалдық жасушалардан тұрады. Қыртыс қабатта негізінен иммунитеттен хабарсыз, жоғары митоздық белсенділігі бар лимфоциттер болады.

Милы дененің стромасы жақсы дамыған эпителиалдық жасушалардан тұрады. Онда лимфоциттер саны көп емес. Сонымен қатар милы қабатта ретикулярлы жасушалар, макрофагтар, Гассаль денелері болады.

Гассаль денелері мен жұлдызша жасушаларда синтездік және секреторлық процестер қатты жүретіні гистохимия әдістерімен дәлелденіп отыр. Оларда биологиялық белсенді заттар, сонымен қатар, тимус гормондары синтезделеді.

Тимус – эндокриндік мүше. Тимус гормондары кальций, фосфор метаболизміне, глюкоза алмасуныа, бұлшық ет тонусына, өсу және жыныстық жетілуге әсер етеді.

Дегенмен, айырша бездің негізгі эндокриндік қызметі – иммуногенезді реттеу. Оның үстіне тимус гормондары лимфоцит дамуын айырша бездің өзінде ғана емес, одан сырттай, шеткі иммунитет мүшелерінде дамуын да қадағалай отырып сүйек кемігіндегі бастаушы преТ-лимфоциттердің дифференциялануына әсер етеді.

Тимус гомондарының екі түрі бар:

1. Тимопоэтиндер – тимустық қыртысты қабатындағы жетілмеген Т-лимфоциттердің дамуына әсер етеді.

2. Тимозин және оның аналогтары – айырша бездің ішіндегі Т-лимфоцит дамуын және олардың шеткі мүшелердегі жетілу процесін қадағалайды. Осы гормон жақсы зерттелген, молекулалық салмағы төмен, құрамында глютамин және аспарагин қышқылы, аминқышқылдары көп полипептид, Т-лимфоциттерге әсер ету механизмді циклді нуклеотидтермен (цАМФ және цГМФ) әрекеттесуге негізделген. Тимозин таза күйінде жеңіл бөлініп алынады. Дәрі ретінде қолданылатын аналогтары тимозин, тимактивин деп аталады.

Тимопоэтин мен тимозиннен басқа айырша безде иммунохабардар жасушалардың айналымына, дамуына, көбеюіне әсер ететін бірқатар Гуморальдік факторлар синтезделеді. Олардың қатарына тимустың Гуморальдік факторы, сарысудың тимустық факторы, тимустық гомеостатикалық гормон, т.б. жатады.

Тимус құрылысының морфологиялық ерекшелігі бойынша оның әр аймақтарының кіші бөліктерінің ішкі ортасы әртүрлі. Лимфоциттерге әртүрлі әсер жасай алады. Нәтижесінде осы жасушалар әртүрлі гормондық әсер алып, қызметі жағынан әртүрлі Т-лимфоциттер субпопуляциясы құралады.

Гемато-тимустық кедергінің арқасында айырша без басқа мүшелер мен жүйелер әсерінен бөлектенген. Бұл кедергі тамыр эндотелиінен, тимусденесінің эпителиінен және олардың арасындағы жіңішке талшықты дәнекер ұлпадан құралады. Осы кедергінің арқасында жасушалар мен бірқатар қомақыт молекулалар қан тамырынан тимус ұлпасына өте алмайды.

Жаңа туған баланың айырша безінің салмағы дене салмағынан 1/300 бөлігіне тең. 1 жастан 3-ке дейін тимус салмағы өсіп, онан әрі жеткен қалпында тоқтайды. 20 жастан бастап біртіндеп семе бастайды. Ол процесс негізінде қыртыс қабатында жүреді. Кәрі адамда толық жойылады десе де болады, бірақ семген заты сақталады.

Тимустың иммунитеттік жасушалық жүйесінің орталық мүшесі екендігі айырша безі алынып тасталған жануарларда тәжірибе жүзінде дәлелденген.

Т-лимфоциттердің дифференцировкалануы

В-лимфоциттер секілді Т-лимфоциттер де сүйек кемігінің көпқабілетті бағана жасушаларынан шығады. Сүйек кемігінде жартылай бағана жасушалардың бастапқы жасушалары пайда болады. Олар айырша безге өтіп оның қабық қабатына орналасады (1 сурет).

Онда олар тимус гормоны – тимопоэтиндер әсерімен Т-лимфоциттерге айналады. Бұл жасушалар Т-лимфоциттердің негізгі белгісін Ө-антигенін қабылдайды. Бұл антиген тимустан тараған лимфоциттердің бәрінде болады, ал В-лимфоциттерде кездеспейді.

Т₀-лимфоциттер жылдам алмасып тимустың өзінде біразы жойыла бастайды. Олар иммунохабарсыз Т-митогендер әсерін қабылдамайды (Т-лимфоциттердің көбеюін іріктеп жүргізетін заттар: конкавалин А, фитогемаглютинин).

Айырша бездің қатпарлы қабатындағы Т₀-лимфоцит тек аз ғана бөлігі тимус гормоны тимозиннің әсерімен Т₁-лимфоциттерге айналады. Т-лимфоциттер айырша без мезенхимасында орналасып тимустағы жасушалрадың 5-7% ғана құрайды, алайда оның бар иммунокомпетенттігін қамтамасыз етеді. Т₁-лимфоциттер Т-митогендер әсеріне қабылдай алады.

Қан мен лимфа ағымымен Т₁-лимфоциттер шеткі лимфоидтық мүшелердің Т-тәуелді аймағына барып орналасады. Онда әбден жетіліп иммунохабардар Т₂-лимфоциттерге айналады. Көк байыр мен лимфа түйіндерінен шыққан Т-лимфоциттер, қан мен лимфаға өтіп бүкіл дене бойын аралап жүреді, осылай иммунитеттік бақлауды іске асырады.

Т₂-лимфоциттер ұзақ өмір сүре алатын жасушалар, 4-6 ай бойы қызмет жасайды. Т-митоген әсерінен жақсы қабылдайды. ФГА реакциясы шеткі қан айналымында жүретін Т-лимфоциттердің функционалдық қабілетінің тесті болып табылады.

Т₁ және Т₂-лимфоциттер антигенмен кездескенге дейін әртүрлі қызмет жасауға бейімделеді: бір бөлігі антигенмен әсерлесетін жасушаларға (Т₂) икемделген, екінші бөлігі Т-лимфоцитттердің субпопуляцияларының тегін береді (хелперлердің, супрессорлардың, киллердің). Олар негізінен Т-лимфоциттер.

Антигенмен әсерлесетін жасушалар (АӘЖ) антигенді алғаш танып айыруға (антиген организмге енгенде) қатысады. АӘЖ жасушалар антигенді "бөтен" деп тапса АӘЖ белсеніп Т-Т-хелперге айналады. Антигенді тану процесінде АӘЖ –дың антиген танығыш рецепторлары тимустәуелді антигеннің таратушысының антиген детерминантының ансамблімен әрекеттеседі. Т-Т-көмекшілер медиаторлар көмегімен реакцияға Т-лимфоциттер субпопуляциясын лимфоциттер пре-жасушалардың екінші түрін түсіріп, олардың дамуына қолдау жасайды. Т-Т-көмекші бөліп шығаратын медиатордың әсерімен бастапқы жасушалар белсеніп, сезімталданған Т-лимфоциттерге айналады.

Антиген организмге қайта енгенде осы жасушалар оны өздері айырып танып, қарқынды түрде көбейіп, керекті қызметтерінатқарады. Т-жасушалардың негізгі қызметіне: антигенді айырып тану, нысана-жасушаларға әсер ету, иммунитет жауабын реттеу, иммунитеттік қапер, иммунитеттік төзімділікті түзу жатады.