Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнінің түсінігі мен әдістері, мақсаты мен міндеттері.

Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы — тарихи және құқықтық ғылым. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы Қазақстан территориясындағы мемлекет пен құқықтық жүйенiң пайда болуын, дамуын әрбiр тарихи кезеңге сәйкес қоғамдағы мемлекет пен құқықтың орны мен ролiн тарих ғылымының жалпы заңдылықтарын басшылыққа ала отырып, хронологиялық реттiлiкпен құқықтық жүйеге сай зерттейдi Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық тарихы мемлекет және құқық теориясы, мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы, тарих, саясаттану, әлеуметтану, Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы тағы басқа салалық заң ғылымдарымен тығыз байланысты.   Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының салалық заң ғылымдарынан ерекшелiгi — ол мемлекеттiк құқықтық құбылыстарды бiртұтас және бiр-бiрiмен тығыз байланысты әрi бiр-бiрiне тәуелдi пән ретiнде қарастырады. Бұл пән сонымен бiрге Қазақстан халқының пайда болуының ежелгi дәуiрiнен бастап қазiргi кезеңiне дейiн, сондай-ақ мемлекеттiк және құқықтық феномендердi уақыттық жағынан қарап қана  қоймай, кеңiстiк жағынан да зерттейдi. Оның уақытылығы — мемлекеттiң пайда болуы мен бүгiнгi мемлекеттiк және құқықтық жүйесiнiң жай-күйi болса, кеңiстiгi Қазақстан Республикасының сол тарихи уақыттағы қазiргi мекендеген  территориясы.

Жалпы айтқанда, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пән ретiнде елiмiздiң территориясын қоныстанған халықтар мәдениетiн, заңды тұрмыс-салтын және оның құқықтық құндылықтарын зерттейдi. Әдетте мемлекет тайпа қоныстанған территорияның бiрлестiгi мен тұтастығы негiзiнде пайда болады. Құқық — солардың әдет-ғұрпынан құралады. Мiне, осынау жайлар мемлекеттiк құқықтық даму процесiн зерттеуге негiз және бастау болады. Содан кейiн мемлекеттiк және құқықтық құрылымдағы заңды феномендерге дейiнгi құндылықтар мен iс жүзiнде қолданылатын (қолданбалы) заңды археология және тарихи құқықтану пәндерi айналысады. Тарихтан белгiлi — құқық өзiнiң жаратылысына қарай мемлекетке қарағанда әлдеқайда көне. Оның алғашқы қауымдық құрылыстың кезiнде-ақ өзiндiк институты болды. Ең қарапайым қоғам өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын кәдiмгi қалыпты тұрмыс-тiршiлiк арқылы қалыптастырып отырғандығы да соны айғақтайды. Кез келген адамдар бiрлестiгi ең алдымен олардың шаруашылық жағын реттеу арқылы жүргiзiлiп, өзiн қоршаған ортамен табиғаттың қатал жағдайларымен күрестерi арқылы қалыптасады.Сондықтан да құқықтың пайда болуы мемлекетке қарағанда ерте саналып, алғаш дамуының да сыры сонда. Тұтастай алғанда Қазан төңкерiсiне дейiнгi Қазақстанның саяси-құқықтық тарихы бүгiнгi күнге дейiн аз зерттелген пән болып қала бередi. Тарихи әдiлдiктi қалпына келтiру үшiн бiр кездегi патшалық Ресейдiң  отарлау саясаты мен оның қазақ халқына деген көзқарасы, әрi оның хандық жүйеде дамыған мемлекеттiлiгiне жасаған қиянаты бүгiнгi қазақ халқының саяси тәуелсiздiгiне сәйкес зерттелiп-зерделенуi керек. Кеңес мемлекетiнiң тоталитарлық жүйедегi жүргiзген саяси идеологиясы қазақ тарихшыларына Қазақстан тарихын терең зерттеуге мүмкiндiк бермей, ғалымдарға тосқауылдар қойды. Қазақстан Республикасының саяси егемендiк алуы ғана қазақ халқының өткенi мен оның мемлекет және құқық тарихын шынайы да шыншыл пән ретiнде оқытуға жол ашты.

Құқық алдымен материалдық объектiлерден басталады. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыстың өзiнде-ақ адамдардың құқықтық тұрғыда  жеке меншiк мүлiктерi болған. Аңшының өз меншiгi ретiнде қару-жарағы болса, ал әйелдiң үйге деген құқығы болған. Кез келген қоғамдағы экономика мен қоғамдық қарым-қатынастардың дамуы жеке адам құқығына байланысты өрбiп, одан әрi мемлекеттiк дәрежеге дейiн көтерiледi. Оның арасында отбасылық құқықтың да орны ерекше. Мiне, осының бәрi мемлекет және құқық тарихы пәнiнiң негiзгi зерттеу объектiлерi болып табылады.

Кеңестiк кезеңдегi үзiп-жарып, не бұрмаланып оқытылған Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнi бүгiнде бiр жүйеге түсiрiлiп, елiмiздiң шынайы түрде тұтас қамтылған тарихы ретiнде оқытылуы тиiс. Аталған ғылым саласының алдында тұрған тағы бiр басты мәселесi, әрi негiзгi мiндетi бiздiң елiмiздiң мемлекет және құқық тарихын бұрмалаушыларды әшкерелеу. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы заңды бiлiм жүйесiнде өзiндiк орны бар пән. Бүгiнгi пайда болып жатқан мемлекеттiк-құқықтық құбылыстарды түсiну үшiн алдымен мемлекет және құқық тарихының қалай, қайда, неден құралғанын, қандай негiзде жасалғанын бiлген жөн. Сонымен, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнi болып саналатындар:

-    мемлекеттiк-құқықтық жүйенiң пайда болу және даму процесi, әртүрлi тарихи кезеңдегi қоғам өмiрiндегi мемлекет пен құқықтың алатын орны мен рөлi;

- мемлекеттiк-құқықтық жүйе элементтерiнiң мазмұны мен формаларындағы ерекшелiктер, өндiрiстiң көшпелi тәсiлiнiң ерекшелiгiндегi шарттылықтар. Мiне, осы тұста анықтап алатын бiр жай, ол мемлекеттiк-құқықтық жүйе түсiнiгiн анықтау. Өйткенi ол дәстүрлi мемлекет және құқық ретiнде өзге институттармен тығыз қарым-қатынаста болғанына қарамай жеке қаралады. Сонымен бiрге, олар бiр-бiрiнсiз өмiр сүре алмайтын тұтастықты құрайды. Мемлекет тiкелей немесе жанама түрде құқықтық нормаларды белгiлейдi және реттейдi, оған рұқсат бередi. Сондай-ақ бұл заңдылықтар бұзылған кезде нақты шаралар қолдану арқылы оларды қорғайды, ал құқық болса мемлекетке конституциялық немесе басқа нормалармен ықпал етедi де қоғамдағы саяси қатынастарды реттейдi. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының әдiстерi. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқыту барысында  қоғам тарихының дамуы және қоғамдық-экономикалық формацияның заңды түрде алмасуының негiздерiне мән беру керек. Өндiргiш күш пен өндiрiстiк  тәсiл қоғамдық дамуды анықтаудың басты айқындаушы негiзi болады. Бұл тұста бiздiң сүйенерiмiз — экономикалық тiрек (базис) пен қоғамдық қондырма (надстройка) туралы баяндап және олардың бiр-бiрiне жасайтын ықпалына назар аударып, таптық күрес пен мемлекет және құқықтың дамуындағы, әлеуметтiк революция, көпшiлiк халықтың  рөлiне көңiл бөлу.

Бiздiң елiмiзде мемлекет және құқық бүкiл әлемдегi адамзат қоғамының дамуы секiлдi заңдылықтармен пайда болып, дамыды және дами бередi де. Мемлекет және құқық тарихының пайда болуы мен дамуы қоғамның өндiргiш күшi мен өндiрiстiк қатынастарының бiр-бiрiне қарама-қайшы (антагонистiк) таптар күресiнiң өрiс алуына байланысты болды. Алғашқы қауымдық және әлеуметтiк топ арасындағы қарым-қатынасты реттеу немесе жүйелеу белгiлi бiр мемлекет құру керектiгiне итермелейдi. Бiздiң заманымызға дейiнгi I мың жылдықта Қазақстан территориясын Андронов және Дәндiбай-Беғазы мәдениетi мен өркениетi деген атпен енген тайпа қоныстанған. Олар кейiн грек тарихшыларының жазып қалдыруынша “скифтер” де, ал парсы мәлiметтерi бойынша “сақтар” деген атаумен аталып, кейiн әртүрлi тарихи қоғамдық жағдайларға қарап өзгерiп кете берген.

Сондықтан да Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы пәнiнiң өзiндiк зерттеу әдiстемелерi бар. Ол республика, мемлекет және құқық тарихының қалай дамып, қандай жолдармен өрiстегенiн және оның мәдени-өркениеттiк даму процестерiн айқындайды. Кез келген әдiске баратын жолмен бiрге оның мақсат-мүдделерiн шешетiн  принциптерi болады. Сондықтан да мемлекет және құқық тарихын оқып, зерттеп-зерделеу үшiн оны төмендегiдей әдiстерге бөлуiмiз керек. Бiрiншi, жалпы философиялық әдiстеме. Оған диалектикалық және метафизикалық әдiстемелер жатады. Екiншi, жалпы ғылыми әдiстемелер. Оған мемлекет және құқық тарихын уақыт пен кеңiстiк тұрғысынан зерттеумен бiрге iс-әрекеттiң және құбылыстың iшкi-сыртқы қасиеттерiн ашатын логикалық әдiстемелер жатады. Мұнымен бiрге жалпы ғылымдық әдiстемеге жүйелiк  тәсiлмен де келуiмiз керек. Үшiншi, арнаулы әдiстемелер. Оған арнаулы-тарихи және арнаулы-құқықтық әдiстемелермен бiрге тарихи-генетикалық әдiстемелер жатады. Тарихи-жүйелi зерттеп-зерделеуден кейiнгi қол жеткiзетiн бiрден-бiр әдiстеме — ол тарихи-салыстырмалы  әдiстеме. Тарихи-салыстырмалы әдiстеме — ежелгi Қазақстан территориясын қоныстанған  халықтардың мемлекет және құқық тарихының даму заңдылықтарын, сонымен бiрге  өзге территорияларды қоныстанған халықтардың  және олардың қай дәуiрлерде  өмiр сүргенiн салыстырмалы түрде анықтауға мүмкiндiк бередi. Әдiстемелiк курстың басты шарты — мемлекет және құқық дамуының  бiр-бiрiмен сабақтастығының тарихилығында. Барлық мемлекет және құқықтық құбылыстар алдыңғылардан, яғни өткеннен өрiп  бастау алады да, болашақта болатын жағдайларға алмастырыла өзгерiп (трансформацияланып) отырады. Мұндай құбылыстарды “уақыт үндестiгi” бiр тарихи негiзде қарастыруға ықпал етедi. Дамудың бiрнеше жолы бар, мысалы ол баяу да бiр қалыпты (эволюциялық) немесе бiр қалыпты емес  секiрмелi (революция) түрде, тiптi болмаса бiр кездегi ұмытылған институттар ретiнде қайта оралуы мүмкiн (толық немесе бiрен-саран күйде), болмаған жағдайда олар үзiлiп немесе одан ары дамуын тоқтатуы да ғажап емес.

Төртiншi, нақты-проблемалық немесе жеке әдiстемелер — ол өзiнiң аты көрсетiп тұрғандай iс-әрекеттердiң  барысын, сипатын нақты оқып үйретуге бағытталады. Объектiнi оқып-зерттеу барысында қолданылатын әртүрлi әдiстердiң жиынтығы тарихи-құқықтық ғылымның әдiстемесiн құрайды.

Заңды тұрмыс-тiршiлiк — әр түрлi әдет-ғұрып, рәсiм, салт-жора, iс-әрекет, тәртiп пен тәлiм арқылы қалыптасып, солардың көмегiмен құқықтық қызмет ретiнде жүзеге асады. Ал адамдардың iс-әрекеттерi олардың әдiлеттi немесе әдiлетсiздiк, заңды не заңсыздық деген ұғымдарды қалай қабылдап, қалай түсiнуi арқылы айқындалады. Құқықтың негiзгi көзi — сот тәжiрибесiнен өсiп-өнсе, оның бастауы - әдет-ғұрып, яғни дәстүр. Сондықтан Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы курсын  кезеңдестiру бiрнеше себеп-шартпен  (фактор) белгiленедi. Оның басты негiзi — қоғамдық әлеуметтiк-экономикалық дамудың құрылысы мен тәртiбi (экономикалық, техникалық дамуы, меншiк түрi) және мемлекеттiң дамуына байланысты. Бұл тұста ерекше атап өтетiн жағдай, құқықтанушы мен заңгерлер үшiн қажеттiсi тарихтағы мемлекеттiк-құқықтық түрлер (формалар) және  фактiлер мен құбылыстар. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы бойынша дәрістер курсы Қазақстан аумағында қалыптасқан басты-басты мемлекеттік құрылымдар мен құқықтық жүйелер, Қазақ хандығының саяси-құқықтық құрылымы, Ресей империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-құқықтық дамуы, Кеңестік Қазақстанда мемлекет пен құқықтық жүйенің орнығып, дамуы және Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы туралы негізгі мәліметтерден хабардар етеді.

Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын оқытудың негізгі мақсаты шәкірттерді еліміздің өткен тарихындағы мемлекеттік құқықтық ерекше оқиғалар және құбылыстар желісімен таныстыру және олардың бойында отан сүйгіштікке  негізделген таным жүйесін орнықтыру болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін ұсынылып отырған дәрістер курсында мынадай міндеттер қойылған:

- Шәкірттерді Қазақстан аумағында қалыптасқан ірі-ірі мемлекеттер мен олардың құқықтық құрылымдарымен таныстыру;

-  Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құқықтық құрылымдардың дамуының ішкі заңдылықтарын ашуға баулу;

-  Қазақстанның өткен тарихындағы отарлық, тоталитарлық жүйелердің тигізген кереғаолық әсерлерін таныту;

-  Тәуелсіз елміздің болашақтағы мемлекеттік құқықтық дамуының бағыттарын айқындауға машықтандыру.

Әрине бұл міндеттерді шешу бір оқу құралының аясында мүмкін еместігін түсінеміз, сонда да болса шәкірттердің бойында Қазақстанның өткен жолындағы мемлекеттік құққытық құбылыстарды тануға деген қызығушылықты тудырады деп ойлаймыз.

Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының тарихнамасы мен кезеңдемесі.

Қазақстан Респібликасының мемлекет және құқық тарихы құқықтық жүйесінде ерекше орны бар, еліміздің өткен күндеріндегі мемлекеттік – құқықтық дамуын және оның қалыптасуының ортақ заңдылықтарын ашып беруге қабілетті ғылым бағыты болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының алдына қойған мақсаттарына сәйкес өзіндік таным жүйесі бар. Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы Қазақстан территориясындағы мемлекеттер мен құқықтық жүйелерді ерекше кезеңдерге бөліп, топтасытра қарастырады. Жалпы, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын зерттеу ХVIII ғасырдан берi  жүргiзiлiп келедi. Қазақ хандығының мемлекеттiк құрылымы және алғашқы мемлекеттiң сипаттамасы Еуропа, оның iшiнде әсiресе орыс ғалымдарын қатты қызықтырды. Оларды бiз А.Тевкелев, Т.Рычков, И.Г.Георги, П.С. Паллас, И.П.Фальк, А.Левшин еңбектерiнен анық байқаймыз. Олардың әрқайсысы  Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының өткенiне  әртүрлi көзқарастар бiлдiредi. Мысалы, П.Рычков қазақтардың мемлекеттiк құрылымын нағыз “демократиялық” деумен бiрге “оларда ешқандай да құқықтық нормалар және құқықтық талас-тартыстарды шешетiн соттар болған жоқ” дейдi. Ал, А.Левшин болса қазақ хандығының мемлекеттiгi және құқығы тарихын зерттей келе, ол оның ХVIII  ғасырдың аяғы ХIХ ғасырдың басындағы даму кезеңдерiне кеңiнен тоқталады.

Сондықтан да, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын төмендегiдей кезеңдерге бөлуге болады. Ол бiзге мемлекеттiк-құқықтық жүйенiң даму процесiн жүйелi түрде жан-жақты оқуға мүмкiндiк ашады.

1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу кезеңi.

2. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң өркендеу кезеңi.

3. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң жойылуы мен дағдарысқа ұшырау кезеңi.

4. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамында  конституциялық даму кезеңi.

5. Тәуелсiз Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң қалыптасу кезеңi.

Әрбiр дәуiр бiрнеше кезеңге бөлiнiп, олар өзара iшкi логикалар арқылы үндесе жалғасып жатады. Бiрiншi дәуiр мемлекеттiң пайда болу себептерiнен басталады. Өйткенi  өндiретiн шаруашылық түрi пайда болып, қоғам әлеуметтiк жiкке бөлiнедi. Бұл процесс Қазақстанда бiздiң эрамызға дейiнгi III мың жылдықта басталған. Оның бiрiншi кезеңiн мемлекеттiң пайда болуына дейiнгi жағдай деуге болады. Ол уақытта билiктiң жариялылық түрi қалыптасып, мемлекеттiк құқықтық жүйенiң тағы да басқа элементтерi құқықтық нысанда пайда бола бастаған едi. Бiздiң эрамызға дейiнгi IХ-VIII ғасырлар аралығында Қазақстан территориясында көшпелi мал шаруашылығы мен өндiргiш күштердiң дамуына байланысты, ондағы мемлекет пен құқықтың даму процесi де жаңа кезеңге көшедi. Ол алғашқы мемлекеттiң негiзi болып саналады. Бұл процесс бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырға дейiн созылды. Содан кейiн-ақ Қазақстанды жайлаған көшпендiлер тыныс-тiршiлiгiнде мемлекеттiлiк қалыптасып, оның мемлекеттiк-құқықтық жүйесi жаңа өркендеу кезеңiн бастайды. Ол төрт кезеңге бөлiнедi. Алғашқы үшеуi еуразиялық ғұн, түрiк, Моңғол-қыпшақ (Ұлы ұлыс)  империясы тарихының дамып құлдырауы мен күйреуi кезеңiн анықтайды. Бiрiншi көшпелi ғұн империясы кезеңi бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырдан бастап V  ғасыр аралығындағы уақытты қамтиды. Екiншi кезең VI ғасырдан бастап көшпелi түрiк империясының Түрiк-ашин iрi мемлекетiн құрайды да, оның құлдырауына дейiнгi аралықты айқындайды. Содан кейiн қарлұқ, Қарахан, қыпшақ, керей, найман мемлекеттерi құрылып, олар өздерiнiң тыныс-тiршiлiгiнде түркi дәстүрiн сақтайды. Үшiншi кезең болса ХIII ғасырдан бастап Моңғол-қыпшақ көшпелi империясы деп аталады. Оның негiзi — моңғол империясының Шыңғыс хан жасаған “Ұлы ясасы”. Аталған мемлекеттiк-құқықтық жүйе Еуразия даласында ХVI ғасырдың аяғына дейiн билiк құрды. Моңғол империясы тарихы әдеттегiдей өркендеу, құлдырау және күйреу кезеңiнен тұрады. Ол кейiн Сiбiр,  Маңғыт және Қазақ мемлекеттiлiгiн өмiрге келтiрдi. Ал соңғы төртiншi кезең ХV ғасырдан бастап ХVIII ғасыр басы аралығындағы тұтас қазақ хандығын  өмiрге әкелдi. Алғашқы қазақ хандығында  қалыпты құқық пен мемлекеттiлiк қалыптастырылады, ол хан билiгi сайлауы мен автономиялық әкiмшiлiк бiрлiгiн құрайды.

ХVIII ғасырдың басында тұтас қазақ хандығы ыдырап, Қазақстандағы көшпелiлердiң мемлекеттiк құқықтық жүйесi дағдарысқа түсiп, келе-келе жойылу кезеңi басталды. Оны үш кезеңге бөлуге болады:

-   протекторат кезеңi. ХVIII-ХIХ ғасыр басы;

-    Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң пайда болу кезеңi (ХIХ ғасырдың 20-шы-60-шы жылдары);

-    Ресей боданындағы әкiмшiлiк-құқықтық жүйенiң беку кезеңi (ХIХ ғасырдың 60 жылдары — 1917 жыл).

Бiрiншi кезеңде қазақ мемлекеттiк-құқықтық жүйесi сақталғанымен Қазақ хандығы тәуелсiздiгi мейлiнше шектеледi. Екiншi кезеңде Қазақстанның әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiндегi реформа үнемi қайта жүргiзiлiп отырғанымен де ол қазақ хандығының тәуелсiздiгiнiң шектеле түсуiмен тығыз байланысты болды да, кейiн келе-келе Ресей империясының құрамына ену арқылы, оның заңды боданы ретiнде жойыла бастады.  Сөйтiп бүкiл үшiншi кезең барысында Қазақстан территориясы Ресей заңдылығындағы тәртiпке бағынатын бодандықта болды. 

1917 жылғы ақпан төңкерiсiнен кейiн Қазақстанның мемлекет және құқық тарихында жаңа кезең басталды. Ол Ресей және КСРО құрамындағы Конституциялық даму кезеңiмен байланыстырылады. Қазақстан конституциялық жағынан бiртiндеп кеңейе түскенмен де, республика бодан күйiнде қала берген едi. Ол төмендегiдей кезеңге бөлiнедi: 

- Конституциялық дамудың таңдау-балама түрiнiң  өмiр сүру кезеңi (1917 жылдың ақпаны мен 1920 жылдар).

- Қазақстанның  РСФСР құрамында Конституциялық даму кезеңi (1920-1937 жылдар);

-                            Қазақстанның  КСРО құрамында Конституциялық даму кезеңi (1937-1991 жылдар).

Бiрiншi кезеңде  қазақ мемлекеттiлiгiн бiрнеше  модель түрiнде конституциялық дамудың жоспары мен болашағы қаралып-қалыптастырылмақшы болса (Алаш, кеңестiк автономия т.б.), ал екiншi кезеңде конституциялық дамудың бiр-ақ түрi белең алды. Ол Қазақстанды заңды тұрғыдан шектеу,  яғни оның автономиялығын формалды түрде жай жариялау едi. Үшiншi кезеңде Қазақстан КСРО құрамынан шыға алатын құқыққа ие егемен мемлекет болып саналады. Сөйтiп 1991 жыл  Қазақстан үшiн жаңа саяси және құқықтық дамудың негiзiн қалап, ол сол жылы шын мәнiндегi тәуелсiз мемлекет болып есептелдi.

Сөйтiп, Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихын төмендегiдей кезеңдестiруге болады.

1. Қазақстан территориясында мемлекет және құқықтың пайда болу кезеңi (бiздiң заманымызға дейiнгi III мың жылдық - бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасыр);

1.1. мемлекет құрылғанға дейiнгi кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi III мыңжылдық — бiздiң заманымызға дейiнгi IХ ғасыр);

1.2. алғашқы мемлекеттiк кезең (бiздiң заманымызға дейiнгi VIII-III ғасырлар).

2. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң даму кезеңi (бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасыр — бiздiң заманымыздаға ХVIII ғасырдың басы);

2.1. ғұндардың көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасыр-бiздiң заманымыздың Y ғасыры);

2.2. түрiктердiң көшпелi империясы кезеңi (бiздiң заманымыздың VI-ХII ғасырлары);

2.3. моңғол-қыпшақ көшпелi империясы кезеңi (ХIII-ХIV ғасырлар);

2.4. тұтас қазақ хандығы кезеңi (ХV ғ.-ХVIII ғасыр басы).

3. Қазақстан көшпендiлерiнiң мемлекеттiк-құқықтық жүйесiнiң дағдарыс және жойылу кезеңi (ХVIII-ХХ ғасыр басы);

3.1. протекторат кезеңi (ХVIII-ХIХ ғасырлар басы);

3.2. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiнiң ену кезеңi (ХIХ ғасырдың 20-60 жылдары);

3.3. отарлау әкiмшiлiк-құқықтық жүйесiн бекiту кезеңi (ХIХ ғасырдың 60 жылдары — 1917 жылдың ақпаны).

4. Қазақстанның Ресей және КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1917 жылдың ақпаны — 1991 жылдың желтоқсаны);

4.1. конституциялық дамудың таңдау-балама кезеңi (1917 жылдың ақпаны мен 1920  жыл);

4.2. Қазақстанның РСФСР құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1920-1937 жылдар);

4.3. Қазақстанның КСРО құрамындағы конституциялық даму кезеңi (1937-1991 жылдары).

5. Тәуелсiз Қазақстан кезеңi (1991 жылдан бүгiнгi күнге дейiн).

Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы тұтастай алғанда — жалпы құқықтық және философиялық ғылым ретiнде барлық заңдық пәндердiң әдiстемелiк негiзiн құрайды. Оның себебi Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихының өзiндiк пәнi мен әдiстемелiк зерттеуi бар. Қазақстанның мемлекеттiк-құқықтық жүйесiн зерттеу ХVIII ғасырда басталып, Кеңестiк кезеңде жаңа белеске көтерiлдi. Ол Қазақстанның өткен тарихи кезеңдегi қоғамдық саяси-құқықтық  ұйымдардың дамуын жүйелi түрде зерттеумен анықталады. Тарихи-құқықтық ғылымдағы қол жеткен табыстар Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы мәселелерiн одан әрi оқып-дамытуға мол мүмкiндiктер ашуда.

Қазақстанның мемлекет және құқық тарихы ХҮIII ғасырдан басталып, өзiнiң Кеңестiк кезеңiндегi даму процестерi арқылы бүгiнгi Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алған күнiне дейiнгi аралықта сан-алуан зерттеп-зерделеулерден өтiп, жаңа сапалы кезеңге жеттi. Сондықтан да тарихи-құқықтық ғылым жетiстiгiнiң бiр саласы бүгiнгi Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы болып саналады.

Қазақстан аумағындағы қауымдық құрылыс және алғашқы мемлекеттердің пайда болуы.

Қазақстан территориясында мемлекеттiң пайда болуы қоғамның  мыңдаған жылдарға созылған дамуының көрiнiсi болумен бiрге оның экономикалық базасының қалыптасып-өркендеуiмен тығыз байланысты болды. Мемлекеттiлiктiң алғашқы нышаны ретiнде өндiрiстiк шаруашылықтың пайда болуын атауға болады.

Қазақстан территориясын мекендеген көшпелi рулар бiздiң дәуiрiмiздiң алғашқы кезiнде-ақ, мемлекет құрылғанға дейiнгi аралықта өзiнiң таптық және қоғамдық мiндетiн атқаратын тарихи бiр кезеңнен өттi. Ол кезде рулық-тайпалық ақсүйектер — көп iрi қара малдар ұстаушылар санатында болып, олар барлық топтар арасындағы қайшылықтар барысында елеулi рөл атқарып отырды. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау дәуiрi әскери-демократиялық кезең деп аталады.Сол әскери-демократия кезеңде тұрып-ақ сақтар заманында көшпелi халықтардың дәстүрлi қоғамдық жүйесi қалыптасты. 

Саяси-потестарлық қатынастың пайда болуы.    Әдетте мал шаруашылығы мен жер өңдеу iсi неолит-жаңа тас ғасырынан басталды деп есептеледi. Бiрақ тарихи процестiң ерекшелiгiне сәйкес тоқымашылық және  құмыра құю iсiн ойлап тапқанмен адамдар әлi де болса аңшылық кәсiппен шұғылдана бердi. Сондықтан да әлеуметтiк ұйымның негiзгi көзi-рулық қауым болып қала бердi. Ол әлеуметтiк теңсiздiкке жол бермейтiн, ағайындық-ұжымдық жер меншiгiне иелiк ететiн қандас-туыстық негiзде дамыды. Әрине, қауымдастық бiрнеше топтарға бөлiндi, олар жауынгер еркектер мен әйелдер және  балалар топтастығы едi. Балалық топтан ересектер тобына алмасу ерекше салттық негiзде жүргiзiлдi. Қауымның маңызды iстерi ересек еркектер жиналысында шешiлетiн. Қауымнан дәстүр  мен салтты, рәсiмдi жақсы бiлетiн  абыздар мен  көршi қауымдастықтармен болатын қақтығыстарда басқаратын әскери көсемдер бөлiнiп шықты. Қауымның қарым-қатынастары мен тыныс-тiршiлiктерi өздерiне тән рәсiмдерi және тыйым салынған әдет-ғұрып жүйелерi арқылы реттелетiн.

Қазақстандағы қоғамның экономикалық базасы бiздiң заманымызға дейiнгi III-II мыңжылдықтарда, яғни энеолит қола дәуiрiнде өзгере бастады. Аталған уақытта Қазақстанның солтүстiгiнде Көкшетау облысының Ботай бекетi жанындағы қоныспен аттас Ботай мәдениетi қалыптасты. Оған Солтүстiк Қазақстанның далалық энеолитiн сипаттаумен бiрге оның қалыптасуына неолиттiк Атбасар және Маханжар мәдениетiн құраған тайпалар қатысты. Оның мерзiмi тарихи деректерге сүйенсек б.з.б. III-II мыңжылдықтармен белгiленедi.  Демек, ол бiр мың жыл болған деген болжамға саяды.  Ботай мәдениетiн алғашқы зерттеушiлердiң қатарында В.Ф.Зайберт болды. Ботай археологиялық мәдениетiн таратушылар  жылқы шаруашылығымен айналысты. Ол жерден табылған көптеген остеологиялық (Анатомияның сүйектiң атқаратын қызметiне қарай қалыбы (формасы) мен құрылысын зерттейтiн бөлiмi — автор)материалдардың басым көпшiлiгi жылқы сүйектерiмен қоса зубр, тур, бұлан, елiк, аю, түйе, құндыз, суыр, қоян, қабан, түлкi, қарсақ, құстардың сүйектерi едi. Нақтылай айтқанда мысалы, Ботай қонысынан 70000  жылқының сүйегi табылған.  Мұндай мал шаруашылығына көшу өндiрiстiк күштердi дамытумен бiрге алғашқы рет  өнiмдердiң артуына мүмкiндiк бердi. Өндiрiстiк айналымның күшеюi жергiлiктi тұрғындар арасында өндiрiстi ұйымдастыратын ерекше топтардың пайда болуына мүмкiндiк ашты. 

Әдетте, адамдардың баюына әкеп соқтыратын әртүрлi соғыстар мен қақтығыстар қауымның арасынан ерекше байыған өнiмi көп кәсiпқой жауынгерлердi бөлiп шығарды. Осыдан келiп, өндiрiспен айналыспайтын  белгiлi бiр топ пайда болады. Сөйтiп қауымдастық  “страта” деп аталатын жiкке бөлiндi. Ондай  қауымдастықтарды ғылымда  “стратиланғандар” дейдi. Алғашқы кезеңде  үш  жiк ерекше бөлiнiп шыққан болатын. Олардың бiрiншiсi мал шаруашылығымен айналысушылар да, ал одан кейiнгiлерi жауынгерлер мен абыздар болып саналды. Сондықтан да жiкке бөлiнген қауымдастық арасында болып жататын жиi-жиi қақтығыстарды ендi әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы реттеуге мүмкiндiк болмай қалады да, оларды бiрте-бiрте  реттейтiн құқықтық жүйе жағдайындағы iс-әрекеттер дами бастайды. Қандас-туыстық қауым ыдырап, орнына көршiлiк қауым келедi. Ендi қауым арасындағы байланыс туысқандық емес экономикалық негiзде қалыптаса бастайды. Жерге  ұжымдық меншiк сақталғанмен малға жеке меншiк иелiгi пайда болады.  Мiне, осы кезден бастап меншiк құқығы мен өндiрiс арасындағы құқықтық пайдалану негiздерi қалыптасты. Осыдан келiп бiр-бiрiмен көршi  қауымдастықтардың әлеуметтiк-құқықтық байланысын нығайтатын және жауларынан қорғануға толық мүмкiндiк беретiн жаңа қауымдастық одағы — тайпа пайда болды, оның өзiндiк әскери басшылары, абыздары мен басқару әкiмшiлiгi өмiрге келдi. Осы кезден бастап жария билiк, яғни билiк қызметiн атқаратын ерекше бiр адамдар жiгi қоғамдық өмiрге араласа бастайды. Сондықтан да ғылымда жария билiктен мемлекеттiк пайда болғанға дейiнгi аралықтағы қарым-қатынасты потестарлық қатынас деп атайды. Ендеше, тайпа потестарлық бiрлестiк болып саналады. Ол  жария билiктiң қалыптасуына негiз болған едi.

Мұндай күштi билiктiң болғанына куә болатын дерек бiздiң заманымызға дейiнгi II мыңжылдықтың басындағы Қазақстанның солтүстiк-батыс аймағындағы Ресейге жақын  жерлерден табылған алғашқы қалалардың орны болып табылады. Олардың iшiнде ең белгiлiсi —Арқайым,одан басқа қолөнер кәсiбi мен ауыл шаруашылығы орталығы болып саналатын 20-ға жуық елдi мекендер анықталды. Аталған дәуiрдегi Евразия кеңiстiгiн жайлаған дала жайындағы алуан түрлi ғылыми түсiнiктерге қала үлгiсiндегi Синташт және жаңағы айтып өткен Арқайым бекiнiстi қоныстарының ашылуы мен зерттеулерi принциптi түрде өзгертулер енгiздi. Алғашқы қалалар қорғанысқа мықты әрi жақсы жобамен салынған мәдени құрылыстардан тұратын едi.

Алғашқы қалалар Ботай тайпасындағы мал шаруашылығымен айналысатын адамдар арасында пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi II мыңжылдықта  мыс пен қалайы ертiндiсiнен тұратын қоланы ойлап табу Қазақстанда әлеуметтiк және экономикалық дамудағы қарым-қатынасты мейлiнше нығайтты. Мiне, осыдан кейiн-ақ адам дала төсiн игерудегi ерекше еңбек құралдарына ие болып, соның нәтижесiнде мал шаруашылығы кешендi малшылық — егiншiлiк шаруашылығымен ұласады. Сонымен бiрге қола қару жасауға қажеттi құрал ретiнде қолданылып, әскери iстi дамытуға жол ашты. Әскердiң негiзгi қарулары қоладан жасалған балта мен пышақтар, найзалар және дөңгелек арбалы құралдар болды. Сөйтiп  бiрте-бiрте мемлекеттiң негiзiне алғы шарттар қалана бастаған тұста бiздiң  заманымызға дейiнгi ХV ғасырдың ортасында дамыған өркениет қайта құлдырай бастайды.

Ел-жер табиғатының өзгере бастауына байланысты алғашқы қалалар құрылыстары күйредi. Бiздiң заманымызға дейiнгi ХV ғасырда Қазақстанның далалық және орманды аймақтарының құрғақшылыққа ұрынуы iрi-iрi  тайпалар қоныстанған жерлер мен алғашқы қалалардың иесiз қалуына соқтырды.  Сөйтiп қалың жұртшылық шағын елдi мекендерге тұрақтана бастады. Әлеуметтiк және потестарлық  қатынастардың бiрқалыпты тыныс-тiршiлiгi мен олардың өзара байланыстарының бұзылуы мемлекеттiң пайда болуына ұзақ уақытқа дейiн керi әсерiн тигiздi. Осыдан барып, оның отырықшылық, малшылық-егiншiлiк шаруашылығымен айналысу барысындағы өркениетi  Қазақстан даласының құрғақшылық жағдайына байланысты өзiнiң тарихи маңызын жоғалтты.

Соған қарамай бiр кезде пайда болған мемлекеттiк құқықтық жүйе баяу болса да бiртiндеп дамып, өзiндiк тарихи сатысымен iлгерiлей бердi.  Сол кездегi абыздар мен билер, әскери басшылар тұрақты жемiс-жидектердi, қолға түскен байлықтарды бөлуде билiктi өз қолдарына алып, оларды бөлiсуде мүлiктiк теңсiздiктi қалыптастырды.  Бiздiң заманымызға дейiнгi ХI-IХ ғасырларда Орталық және Оңтүстiк Қазақстан аймағында қола дәуiрiнде пайда болған алып кесенелер соны айғақтайды. Оларда тайпалардың көсемдерi жерленген болатын. Кейiн келе-келе жазу пайда бола бастайды.

Егер жазба құндылықтарға назар аударсақ, қола дәуiрiнде Қазақстанды қоныстанғандардың  жалпы өзiндiк “арья” атты жалпы атауы болған. Археологтар Қазақстандағы қола дәуiрi мәдениетiн қола дәуiрiндегi бiрiншi ескерткiштiң табылған жерi Оңтүстiк Сiбiрдегi Ачинск маңындағы Андронов селосының атына қарай шартты түрде “Андронов мәдениетi” деп атайды. Андронов мәдениетiнiң алғашқы ескерткiштерiн 1914 жылы А.Я.Тугаринов ашқан. Мiне, сол уақыттан берi ол жерден көптеген археологиялық материалдар жинақталды. Сонымен бiрге онда тур, дах, сайрим секiлдi т.б. тайпалар мен тайпа бiрлестiктерi тұрғандығы анықталған.

Бiздiң заманымызға  дейiнгi ХII-Х ғасырларда Қазақстандағы этникалық жағдай едәуiр өзгердi. Орталық Қазақстанды шығыстан Қарасу мәдениетiн алып келушi тайпалар қоныстанып, жергiлiктi тұрғындар негiзiнде Дәндiбай-Беғазы мәдениетi қалыптасып, ол  Сырдарияның төменгi ағысына дейiн тарайды. Мiне, осындай көшi-қон жағдайында андронов-арийлықтар оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс бағытта Орта Азия арқылы Иран мен Солтүстiк Индияға алмасады. Сөйтiп Қазақстан тұрғындарының шаруашылығы бiрте-бiрте өзгерiске ұшырап, онда мал шаруашылығы кең етек алды. Содан кейiн-ақ мүйiздi iрi қара малдарды ұстаудың үлесi азайып, жылқылар мен түйелер және қойларды өсiрудiң саны артып, олар толық отырықшылықтағы мал шаруашылығынан жартылай отырықшылыққа көшедi. Бұл жаз жайлау, қыс қыстау, күз күздеуге көшу деген сөз едi. Бұл  процесс қоғамдық құрылымға ықпал етпей қойған жоқ. Содан кейiн, қайтадан қауымдастықтардың әлеуметтiк жiктелуi орын алды.  Тайпа көсемдерi көптеген байлықтарды иеленiп, ол оларды жерлеу рәсiмiнен-ақ байқалатын дәрежеге жеттi. Оның айғағы күнi бүгiнге дейiнгi кең байтақ Қазақстанның әр тараптарынан табылып жатқан алып кесенелер мен қабiрлер. Мұның бәрi айрықша билiктiң белгiсiн көрсетедi. Жалпы, Қазақстан қоғамының қола дәуiрiнде мемлекеттiң пайда болуы кезеңiнде тұрғанын, оның басты-басты элементтерi әр түрлi тайпалар бiрлестiктерiнiң тыныс-тiршiлiгiнен көрiне бастағанынан аңғаруға болады. 

Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттiк бiрлестiктердiң пайда болуы мен дамуы. Бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында жаңа табиғат өзгерiстерi басталады. Өйткенi жоғары деңгейдегi ылғалдану бүкiл аймақты қамтыған едi. Сонау қола дәуiрiнде мал және егiн шаруашылығы кешендерi қалыптасып, экономикалық, әлеуметтiк-тұрмыстық базаға айналған жайлауларды су басып, ылғалдану мөлшерi артты. Ылғал тартқан аймақтарда мал шаруашылығы жайлауларының ауқымы кеңейдi. Мұның барлығы Қазақстанды қоныстанған тұрғындарды көшпелi мал шаруашылығымен шұғылданып, яғни олардың жартылай көшпелi мал-егiн шаруашылығымен айналысып, оны өркендетуiне едәуiр септiгiн тигiздi.  Тұрғындардың көпшiлiгi малмен бiрге маусымдық жайлауларға көшсе, ал қалғандары  қыстауларда егiн шаруашылығымен айналысты. Осынау көшпелi мал шаруашылығы өндiрiстiк күштердi арттырып, артық өнiмнiң өсуiне, жергiлiктi тұрғындардың жағдайының жақсаруына ықпал еттi. 

Қазақстан тұрғындарының тыныс-тiршiлiгiндегi осынау өзгерiстер бiрiншiден, көшпелi қауымдастықтар арасында жайылымдар мен су қойнауларын бөлiске салып, өздерiнiң көшi-қон орындарын белгiлеп, нығайтуға итермелесе, екiншiден, қосымша байлықтың артуы мүлiк теңсiздiгiн тудырып, мол мал байлығына ие адамдарды қалыптастырды. Сөйтiп, әлеуметтiк-тұрмыстық жағдайлары әр түрлi қауымдастықтар пайда болды. Бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықтың басында адамдар көшпендiлiкпен бiрге темiрдi игерiп, оны тұрмыс-тiршiлiктегi әр салада пайдаланды, бұл өз кезегiнде әскери iстiң дамуына  жол ашты. Қорыта айтқанда, әрбiр қауымдастық мүшесi өзiн мықты жауынгер сезiнетiн дәрежеге дейiн көтерiлдi. Сөйтiп, бұған дейiнгi үш қоғамдық-әлеуметтiк топтан (сословие) тұратын адамдар бiрлестiгi (қауымдар-әскерилер-абыздар) күйреп, жаңа көшпелi шаруашылыққа тән қоғамдық-әлеуметтiк топ пайда бола бастады. Сонымен,  бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта қауымдастықтар мен әлеуметтiк топтар арасындағы қатынастарды реттейтiн мемлекет негiзi қаланды. Ол қоғамды тұтастай саяси бiрiктiретiн және сол өзi иелiк еткен ел мен жерде өз билiгiн жүргiзетiн дәрежеге жеттi. Сондай-ақ  онда арнаулы әкiмшiлiк жүйе арқылы тұрғындарға билiк жүргiзетiн жүйе құрылып, тәуелсiздiкке қол жеткiздi.

Мемлекеттiлiктiң алғашқы белгiсi-ол қоғамнан тiкелей бөлiнген әкiмшiлiк билiк пен басқару жүйесiнiң болуы. Екiншiден, белгiлi бiр территория мен оның тұрғындарының болатыны, ал олар болса әртүрлi әкiмшiлiктерге бөлiнедi. Үшiншiден, халықаралық аренада, сондай-ақ өздерiнiң iшкi iстерiнде егемендiк пен тәуелсiздiкке иелiк етуi. Төртiншiден, мемлекеттiк әкiмшiлiктi қамтамасыз ететiн әртүрлi салық жүйелерiнiң барлығы. Бiрақ б.з.д.  I мыңжылдықта Қазақстанда құрылған ежелгi мемлекеттiң қалыптасуы өте әлсiз де баяу түрде жүрдi. Сондықтан да оны тарихшылар алғашқы мемлекеттiлiк (протогосударство) деп атайды. (“Прото”— гректiң бiрiншi деген сөзiнен шыққан.)

Қазақстан территориясын бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Андронов және Дәндiбай-Беғазы тайпаларының ұрпақтары қоныстанды. Олар грек жазбалары бойынша “скиф” аталса, парсы жазбалары бойынша “сақ” атанды. Скиф-сақ тайпалары бiрнеше бiрлестiктерге бөлiнiп, алғашқы мемлекеттi құрады. Олар  тиграхауда-сақтар (шошқа бөрiк киетiн сақтар), хаомаварга-сақтар (хаома сусынын дайындайтын сақтар), парадарайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар), массагеттер, исседондар және басқалар. Алғашқы екi топты Геродот амнюргия-сақтар және ортакарибантия сақтар деп атайды.

Ал ендi, сол кездегi басқару және билiк әкiмшiлiгiне келетiн болсақ,  бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта Қазақстан территориясында алғашқы рет патша билiгi институты пайда болды. Оның дәлелi бүгiндегi кең байтақ территориямыздан табылып жатқан археологиялық ескерткiштер және жазбалардан  анық байқалады. Патша билiгi сол кезде мұрагерлiк арқылы берiлетiн, көп жағдайда ол орынды  әйелдер иеленетiн. Мысалы, олардың бiзге белгiлiлерi хаомаварга патшасы — Аморга, тиграхауда патшасы — Скунха, массагеттер патшасы — Томирис (Тұмар), Савроматтар (кейiнгi кезде сарматтар) патшасы — Зарина.

Сақ патшалығының саяси жүйесiнiң ерекшелiгi патшалық билiктi жоғары қою арқылы қасиеттi де, киелi ұғымға айналуы (сакрализациялануы). Сақтар өздерiнiң патшаларын Күн құдайы ретiнде санап, оларға имандылық-тәңiрлiк нышанда құрметпен қарайтын. Патша билiгiнiң белгiсi немесе нышан  — айғағы оның алтын киiмi, қамшысы және алтын ұшты садағы (жебесi) арқылы айқындалатын. Сонымен бiрге оларды жерлеген кезде көптеген жан-жақты жерлеу рәсiмдерi жасалатын. Оның бiр көрiнiсi Зарина патшаны жерлеу барысында бүгiнгi күнге жеткен үш қырлы пирамидалар. Сонымен бiрге Жетiсу қорғандарынан табылған шеңберi 100 метр және биiктiгi 20 метрлiк  қорғандар. Өкiнiшке орай, сақ бiрлестiктерiнiң басқару органдарының негiзгi жүйелерi бiзге толық жеткен жоқ. Бiрақ соған қарамай патша тағайындаған кейбiр әкiмшiлiктiң басқару қызметтерiн аңғаруға болады. Қоғамда патшаға жақын адамдар мен халық жиналысы маңызды болып  саналды. Қазақстандағы көшпендiлердiң   халық жиналысы бiздiң ғалымдарымыздың “әскери демократия” туралы әңгiме етуiне мүмкiндiк ашады. Бiрақ ол  қауымды бiрiктiретiн  үлкендi-кiшiлi ер-азаматтардың басын қосуға мүмкiндiк бермейтiн. Сондықтан да оған қауым басшылары ғана араласа алатын.  Сөйтiп, Қазақстан территориясында бiздiң заманымызға дейiнгi бiрiншi мыңжылдықта өкiлдiк билiктiң элементтерi пайда бола бастады.

Сақтардың  әскери күштерiнiң негiзiн еркiн қауымдастық мүшелерiнiң атты жауынгерлерi құрады. Белгiлi билiк өкiлдерiнен құрылған ауыр атты әскер  патша билiгiнде болатын. Ал кедей-кепшiк және жер шаруашылығымен айналысушылардан жаяу әскерлер құрылды. Алыс жорықтарға   шығарда сақ пен скифтер қозғалмалы атты отрядтар — гиммирлердi шығарды, сондай-ақ гимнеттер — жеңiл қарулы жаяу әскерлердi жасақтады. 

Қазақстан жерiндегi алғашқы мемлекеттердiң территориялық және әкiмшiлiк құрылымына келсек әрбiр сақ-скиф бiрлестiктерi өзiндiк патша және халық жиналысының билiгi жүретiн территорияларды иелендi. Б.з.б. I мыңжылдықта Орта Азияны және Қазақстанның оңтүстiгiн қамтитын кең байтақ аумақта сақ-скиф деп аталатын тайпалар мекендедi. Оларды “тарих атасы” Геродот (б.з.б. V ғ.) және басқа ежелгi грек тарихшылары “Азия скифтерi” деп атайтын. Жалпы сақ тайпалары Солтүстiк Қара теңiз өңiрi мен шығысында Днепр бойын мекендеген және төменгi Едiл бойымен Оңтүстiк Орал өңiрiндегi  савроматтардың Кир мен I Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуiрiндегi гректердiң замандастары болған деген деректердi де сол грек және парсы жазбалары көрсетедi. Олар  ежелгi парсылармен тығыз қарым-қатынас жасаған, тiптi б. з. б. VI-V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына да кiрген. Ахеменидтiк сына жазба деректемелерiнде сақтар туралы аз болса да, анық деректер келтiрiлген. Мәселен, оларда сақтардың үш тобы: хаомаварга-сақтар (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Ферғана аймағы мен Сырдарияның оңтүстiк жерiн, тиграхауда-сақтар (шошақ бөрiк киетiн сақтар), Сырдарияның орталық тұсынан  батысында Алтай тауларына дейiн жайлағанын, сосын парадария-сақтар (теңiздiң арғы бетiндегi сақтар) туралы хабарланады.

Әрбiр алғашқы мемлекеттiк бiрлестiк (протогосударство) өзiнше белгiлi бiр автономия алатын тайпа немесе ұлыстық әкiмшiлiк бiрлiкке бөлiндi. Сондықтан оларды “тайпалық одақтар” деп атауға болады. Тайпа немесе ұлыс белгiлi бiр территорияны көшiп жүретiн қауым бiрлiгiн айқындайды. Сондықтан да олардың  әкiмшiлiк басқару жүйесi потестарлық бiрлiк бөлшегiн көрсетедi. Кейбiр жазбаларда көрсеткендей аталғандай бiрлiктегi тайпалар не ұлыстардың өзiндiк басқару — билiк органдары — халық жиналысы атақтылар кеңесi, әскери және азаматтық басқарушы — “көсемi” болған көрiнедi. Ал олардың сайланғанын немесе тағайындалғанын, тiптi болмаған жағдайда мұрагерлiк арқылы алмастырылып отырғандығын ешкiм де дәл көрсетiп айта алмайды.

Ал ендi — сақ-скиф бiрлестiктерiнiң тәуелсiздiгi мен егемендiгiне келсек, олар ешбiр мемлекеттерге бағынбай өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын қалыптастырған. Оның айғағы ретiнде олардың, яғни Солтүстiк Қара теңiз скифтерiнiң бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырда  Урарту мемлекетiмен әскери-саяси одақтастықта болып Финикияға қарсы соғысуын айтуға болады. Сосын бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырдың ортасында скифтер мен ассириялықтардың Мидияға қарсылығы, бiздiң заманымызға дейiнгi  VI ғасырдағы сақтар мен парсылықтардың Лидияға қарсылығын айтуға болады. Соған қарамай парсылар мен тағы басқа мемлекеттер алғашқы Сақ мемлекетiнiң егемендiгiн шектеуге тырысты. Мысалы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырда Парсы мемлекетiнiң билеушiсi Кир массагеттердi жаулап алып, өзiне бағындырғысы келген болатын. Оның бұл ойы орындалған жоқ. Кир жорығы сәтсiз аяқталып, оның әскерлерi тас-талқан болып күйреп, өзi қаза болды.

Б.э.д. 519-518 жылдары массагеттерге қарсы I  Дарий соғыс ашады. Бұл жорық та сәтсiздiкпен аяқталып, массагеттер өздерiнiң тәуелсiздiгiн толық сақтап қалған едi. Сондай-ақ бiздiң заманымызға дейiнгi IV ғасырдың 30 жылдарында сақтарды Александр Македонский де жаулап алуға бар күшiн салды. Оның Орта Азияны жаулап алғанына қарамай массагеттер Сырдарияның солтүстiгiне қарай өз егемендiгiн сақтап қалды.

Мұның барлығын келтiрiп отырғанымыз бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта алғашқы Сақ мемлекетi  өз егемендiгi мен тәуелсiздiгiн тұтас ұстап тұрғандығын көрсету едi. Ол ежелгi халықаралық саясатта өзiндiк орнын толық сақтай бердi.  

Өкiнiшке орай, бiзде сақ-скиф бiрлестiктерiнiң қандай салық жүйесiн жүргiзiп, мiндеттi борыштар атқарғандықтарынан мәлiметтер аз. Олар өздерi жаулап алған немесе өздерiне тәуелдi мемлекеттерден белгiлi бiр дәрежеде салықтар жинап, оларды белгiлi бiр мiндетке борыштаса, ол нақты жағдайларға байланысты  өзгерiп отырған болуы керек. Мемлекеттiк қазынаны толтырып отыру мал-мүлiк арқылы жүргiзiлiп, тағы да басқа  қазыналық құндылықтар арқылы толықтырылып отырған болуы тиiс. Кейбiр қабiрлерден табылған патша бұйымдарына қарағанда онда ирригациялық жүйе қалыптасқан сияқты.

Жалпы бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта сақ бiрлестiктерiнiң алғашқы мемлекет кұрудағы адымдары өте сәтсiз де баяу жүргендiгi байқалады. Бiрақ соған қарамай ол тұрақты да бiрқалыпты даму үстiнде болғаны анық. Оның куәсi-бiздiң заманымызға дейiнгi Ү-IҮ ғасырларда Жетiсу өңiрiн қоныстанған тайпалардың өзiндiк жазбаларының болуы. Мұның бәрi бiздiң заманымызға дейiнгi I мыңжылдықта Қазақстан территориясында  алғашқы мемлекеттердiң өмiр сүргенiн  және олардың тәуелсiз дамығанын айғақтайтын нышандардың болғанын көрсетедi. Бiрақ олардың даму-жетiлу процестерi әлi бiзге нақты да көрнектi деректермен жеткiзiле қоймаған.

Ежелгі ғұн империясының мемлекеттік басқару жүйесі мен құқықтық жүйесі.

Бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырдағы көшпелiлер қоғамының дамуы күрделi мемлекеттiк-құқықтық жүйедегi империя түрiн қалыптастыруға алып келдi.  Алғашқы мемлекеттер бiрлестiгiнiң құрылуы және олардың өндiргiш күштерiнiң дамуы мен демографиялық өсуi байтақ Қазақстан даласындағы жайылымдарға бiрте-бiрте ауыр салмақтар түсiре бастады. Дамып келе жатқан экологиялық және экономикалық дағдарыс жағдайында өсiп-өнген мал шаруашылығын басқаруда көпшiлiк пен аз ғана билiк басындағылар, сондай-ақ қауымдастықтар мен бiр-бiрiмен iргелес көшпелi мемлекеттердiң арасындағы байланысты жаңа дәрежеде жасауға итермеледi. Сондықтан да тарихи аренада жаңа “көшпелi империяның” пайда болуы заңдылық едi.Ал империя өзiне тән белгiлердi қамтыды.

Империяның ерекше белгiлерi болып саналатын жағдайлар:

1.   Жақсы ұйымдастырылған басқару әкiмшiлiгi мен әскери бiр орталыққа бағынған билiктiң болуы;

2.   Орталық пен  мемлекеттiң өзiнiң шет аймақтарын бағындырған және оларды өзара байланыстырған билiктiң болуы;

3.   Ерекше мемлекеттiк идеологияның болуы;

4.   Империяның басын бiрiктiретiн әртүрлi формадағы ықпалдардың болуы (экономикалық, саяси, әскери).

 Ежелгi ғұн империясы. Қазақстан жерiнде қалыптасқан алғашқы мемлекеттiк құрылымның бiрi— ғұндар мемлекетi. Бұл көшпелi тайпалар мемлекетiнiң алғашқы көрiнiсi.

 Бiздiң заманымызға дейiнгi III ғасырда қазiргi Моңғолияның оңтүстiгiндегi Ордостан Каспий өңiрiне дейiнгi Орталық Азияның кең байтақ кеңiстiгiн мекендеген көшпелi ғұн империясы құрылды. Олар бiздiң заманымызға дейiнгi IХ ғасырдың өзiнде-ақ алғашқы мемлекеттiк бiрлестiк ретiнде танылып үлгерген едi. Оларда сайланбалы түрде билiкке ие  “сеңгiр” немесе “тәңiрқұты”лауазымымен белгiлi  “жоғарғы” мәртебелi басқарды сондай-ақ әскери-потестарлық конфедерациядан тұрды. Ғұндардың жоғарғы билеушiсiн қытай авторлары шанью деп атайды.  Бiздiң заманымызға дейiнгi 206 жылы ғұн тайпаларын  сеңгiр Мөде (Боғда)  шаньюй басқарды. Мөде билiк еткен жылдардың алғашқы кезiнде-ақ, ол Қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасап отырды. Ол жемiссiз де болған жоқ. Кескiлескен қиын да күрделi шайқаста Мөде әскери-саяси қуаты өзiнен әлдеқайда басым Хань әулетiн сюнну-ғұндардың Ордостағы көшiп жүретiн жерлерiнен дәме етуден бiржола бас тартуға мәжбүр еттi. Хань императоры Гаоцзу әйгiлi Мөде (Боғда) батырдың бiр орталыққа бағынған ұлы держава және империя құрудағы белсендi қызметiнiң алдында тiк тұрып, онымен    “тыныштық  және туыстық туралы шартқа” қол қойды. Қол қоюмен бiрге оған жыл сайын “сыйлық ретiнде” салық төлеп тұруға да мiндеттендi.  Ғұндар тәңiрлiк дiндi ұстанған, олардың мекен-тұрағы Орталық Азия, оның iшiнде негiзiнен қазiргi қазақ даласы едi. Сонымен бiрге олар мал шаруашылығымен айналысты.

Ғұндар мемлекетiнiң құрамына шығыстағы “Шығыс ху” тайпалары мен батыстағы юедилер (юечжи) және үйсiндер және оңтүстiк байян мен лауфань секiлдi көршiлерi жойқын күйретулерден кейiн кiрдi. Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс бiздiң дәуірімізге дейiнгi 188 жылы аяқталып, соңғысы айтарлықтай салық төлеп тұрды. Бiздiң дәуірімізге дейiнгi 90-шы жылдары Қытай тағы да жеңiлiске ұшырады. Бiрақ бiздiң дәуірімізге дейiнгi 47-шi жылы ғұн империясы солтүстiк және оңтүстiк аймаққа бөлiнiп, соңғысы Қытай империясының құрамына қосылды. Б.э. 93 жылы ғұн мемлекетi өмiр сүруiн тоқтатты.

Ал ендi ғұн державасының басқару жүйесiне келсек, билiк басында монарх тұрды. Ол күрделi “жер мен аспаннан туылған, ай мен күн тағайындаған ғұнның ұлы сеңгiрi” лауазымын алды. Сондай-ақ, ол “көктiң (тәңiрдiң) мейiрiмiне ие”   “Тәңiр құты” титулын иелендi. Ғұн билеушiсi қасиеттi билеушi қызметiн атқарып қана қоймай, бiрiншi дiн қызметкерi мiндетiн де атқарды.Билiк әкенiң балаға мұра етiп қалдыруымен бiрге тақ билiгi негiзiнен аманат жолыментағайындалатын. Кейде билiктi қысқарту және билiк иесiн сайлау атақты адамдар арқылы жүргiзiлетiн. Сеңгiрдiң өкiлеттiлiгi өте кең болды. Ол саяси және рухани билiк етiп қана қоймай, жоғарғы әскери қолбасшы және дипломатиялық қызметтi де қоса атқарды.

 Сеңгiр Си немесе Цяо (Цюлинь)руынан болуы керектiгi мiндеттi едi. Сонымен бiрге атақты үш руы Хуянь, Сюйбу, Лань рулары болды. Сеңгiр олардың арасынан өзiне жар таңдап ала алатын. Аталған рулардың өкiлдерi ғана мемлекетте жоғары лауазымды қызметтердi  атқара алатын. Ғұн мемлекетiнiң шенеунiктер қызметi өте күрделi де ыңғайсыз болды. Бес жоғарғы класты шенеунiктер тобы сеңгiрдiң туысқандарынан тұрды. Олар “данышпан князьдар”, “лули князьдар”, “ұлы қолбасшылар”, “бас басқарма”, “ұлы бастықтар” едi. Қалған лауазымдар түрiн белгiлi ру мүшелерi алатын. Барлық лауазым иелерi “оң” және “сол”  атанып, сондай-ақ “үлкен” және “кiшi” болып бөлiндi. Ру ақсүйектерiнен басқа ешқандай руға кiрмейтiн “құтты” деген топ болды. Ғұнның мемлекеттiк аппаратында 24 жоғарғы шендегi шенеунiк болды. Олардың әрқайсысында 10 мыңнан 20 мыңға дейiн жауынгерi болып, олар тапсырманы бас сеңгiрдiң өзiнен алды. Уақыт өткен сайын сеңгiрлердiң руы көбейiп ол өзiнiң туысқандарын белгiлi бiр қызметке қою үшiн шенеунiктiк аппаратты ұлғайтып отырды. Сөйтiп, жаңа шендер пайда болды. Олар ұлы цзюй-кюй және жичжо-князь атанды.

Оңтүстiк ғұндардың басқару жүйесiнде бiрнеше өзгерiстер болып, алғашқы екi кластағы шендер өзгерiссiз қалып “төрт мүйiзге” бiрiктi. Аталған қызметтер сеңгiрдiң туысқандарына тиесiлi едi. Одан әрi “алты мүйiздiлер”  оң және сол жичжо, вньюйди және чжаньгянди аталып олар белгiлi рулардан сайланды. Одан кейiнгiлер құтты ұлық және жичжо-құтты ұлық аталып, олардан кейiнгiлер  “билiк иелерi”  сонан соң “меңгерушiлер”  узюкуй атанды. Одан басқа оңтүстiк ғұндарда тақ мұрагерлерi үшiн жаңа жүйе пайда болды. Ол басқыштық жүйеде жүргiзiлетiн.  Алдымен ағайындылар кезекпен басқарса, одан кейiн олардың балалары басқарып, ең кiшi немерелерiнiң үлкенi басқаратын болды.

Әрбiр 24 жоғарғы шендегi шенеунiктер iстi тиянақты атқару үшiн өздерiне мыңбасы, жүзбасы, онбасы сияқты әскербасыларды тағайындап, олар әлеуметтiк және әскери мiндеттi атқарды. Ғұндардың басқару жүйесiндегi ең басты орынды алатын бiр жылда екi рет жиналатын шенеунiктер кеңесi болды. Онда дiни рәсiмдер мен мемлекеттiк iс жөнiндегi мәселелер қаралатын. Олардың халықты басқарудағы атқаратын рөлi ерекше болып, құдай жолындағы билiктiң рөлiн қуаттап қолдайтын. Әрбiр күз сайын шенеунiктер мен  удельдiк басшылары және бөлек-бөлек көшпелi қауымдастық өкiлдерi жиналып, өзiнше ерекше бiр «халық санағын және мал “тексеруiн”  жүргiзетiн.

Ғұн империясының территориясы мен тұрғындарына келсек, оның құрамына ғұндардан басқа Орталық Азия аймағындағы барлық көшпелi халықтар, сондай-ақ жеке отырықшылықпен айналысатын аймақтағылар кiретiн. Мемлекеттiң территориясы нақты белгiленiп, ол күзетшiлермен қорғалатын. Территорияның тұтастығы мен ондағы  саяси жүйе бiрлiгi Мөде (Боғда) батырдың қатаң қадағалауында болып, соғыстан бас тарту үшiн кез келген жердiң бiр пұшпағы жат жұрттыққа  берсiн деп кеңес берген шенеунiктiң басы кесiлдi. Мөде “жер мемлекеттiң негiзi, ол ешкiмге берiлмеу керек” деген принципте қызмет еттi. Сөйтiп, ғұндар санасында мемлекет пен оның территориясының қалыптасуы ерекше орын алды.

Империя батыс және шығыс — қос қанаты болып бөлiнiп, оны “ұлы басшылар” басқарды. Оның әрбiр қанаты әскери бiрлестiктерге бөлiнiп, оларды шенеунiктер биледi. Жаулап алынған территорияларда  жергiлiктi жерденәскербасылар тағайындалып, олар салық жинауымен айналысты. Бағындырып алынған жерлер ғұн билеушiсiне бағынышты болып “бiр үйдi құрады”. Яғни, ол бiр мемлекет деген сөз.

 Ғұндардың салық салу жүйесi жөнiнде мәлiметтер тым аз. Мөденiң басқару кезiнде халықтан алған малдар мен мүлiктер санағын жүргiзетiн арнаулы кiтап болды. Содан отырықшы және ғұн мемлекетiне бағынышты елдерден жиналған салықтардың есебiн бiлуге болатын. Салықты уақтысында төлемегендердiң әйелi мен балалары алынды. Ғұн мемлекетiнiң шығыс ауданын жайлаған ухуньлықтар  жылқы және қой, тағы да басқа малдар терiлерiн салық ретiнде төлеп отырды. Басқарудың тағы бiр жүйесi ол отырықшы аудандарды қоныстанған жұртшылықты империя орталығына көшiрiп әкелiп сiңiстiрiп жiберу едi. Салық жинаумен “әскербасылар” және “наместниктер” айналысты. Сонымен бiрге ғұндар керуен жолдарын қатаң қадағалап, сауда иелерiнен баж салығын алып отырды.

Ғұн империясының егемендiгi мен халықаралық құқық субъектiлiгi. Бiздiң заманымыз¹а дейiнгi 206 жылдан бiздiң заманымыз¹а дейiнгi 47 жылға дейiн Ғұн империясы өз егемендiгi мен тәуелсiздiгiн өзiнiң территориясында нық жүргiзiп және оны көршi территорияларға да енгiзе бiлдi. Ғұндардың мемлекеттiк идеологиясы бойынша сеңгiр Аспан өкiлi болып саналып, ол “бүкiл халықтарға патшалық ете алады” және ол күштеп жүргiзiлдi.  “Аттың үстiнде соғысу бiздiң мәртебемiз, сондықтан да бiз барлық халықтардың алдында жоғарымыз”, - дейтiн ғұн ақсүйектерi өзiнiң сеңгiрiне.

Әртүрлi жазбалардан бiзге жеткенi ғұндардың көршi мемлекеттермен, сондай-ақ Қытаймен жасасқан шарттары. Бiздiң эрамызға дейiнгi 199 жылғы шарт бойынша қытайлар ғұн сеңгiрiне өз ханшасын берiп, жылына салық төлеп, сонымен бiрге соғыста жеңiлген мемлекеттiң жеңiп шыққан мемлекетке төлейтiн соғыс салығын (контрибуция) төлеп отырды.  

Дипломатиялық iс-әрекет және миссиялар арнаулы елшiлер арқылы жүргiзiлдi. Көне жазбалардың айтуынша дунху, юечжи және Қытай елшiлерiнiң  ғұн сарайында қабылданып және олардың қытай   императорына жiберiлгендiктерi белгiлi.

Бiздiң дәуірімізге дейiнгi 47 жылы оңтүстiк ғұн Қытай протекторатына кiрдi. Соған қарамай ол өзiнiң iшкi басқару құрылымын сақтап қалса, ал солтүстiк ғұндар тәуелсiздiктерiн берген жоқ. Солтүстiк ғұндардың бiр бөлiгi қанғарлармен одақтасып Оңтүстiк Қазақстандағы Талас өзенiнiң бойына өз орталықтарын көшiрдi. Бiздiң заманымыздың 93 жылы ғұн империясының қалған қалдығы бұрынғы өз боданындағы халық моңғол тiлдi сяньбилердiң билiгiне көштi. Ғұндардың азғана бiр бөлшегi ғана шектеулi егемендiгiн сақтап V  ғасырға дейiн өмiр сүрдi.

Ғұндардың құқықтық жүйесi. Күрделi мемлекеттiк жүйенiң пайда болуы қоғамда құқықты реттеудiң пайда болуына мүмкiндiк ашты. Ғұндардың құқықтық негiзiнiң көзi әдет-ғұрып болды. Қытай жазбаларына сүйенсек ғұндардың заңдары “жеңiл және орындауға оңай” едi. Сот 10 күн аралығында созылып, қамауда отырғандардың саны оннан аспайтын. Күрделi қылмыс жасағандарға өлiм жазасы кесiлiп, ұрлық жасағандардың мүлкi тәркiленсе, жеңiл-желпi жағымсыз iс-әрекеттер еткендердiң жүзiнде iз қалдырылды. Сонымен бiрге көшпелiлердiң дағдылы не әдеттегi құқығы кодификациялана (жүйелене) бастады. Сондықтан да Мөде сеңгiр шығарған кодекс бойынша әскери тәртiптi бұзғандар мен әскери қызметтерден бас тартқандарға өлiм жазасын кестi. Ал меншiк құқығына келсек, көшпелi қоғамдардың бәрiне тән қасиеттер болды. Мысалы, ерекше болып көрiнетiнi жеке отбасы меншiгi, қауым меншiгi, әскери-потестарлық бiрлестiктер мен мемлекет меншiгi едi.

Үйсін және Қаңлы мемлекетінің қалыптасуы, мемлекеттік басқару жүйесі мен құқықтық жүйесі.

 Ғұн державасының пайда болуы Қазақстан территориясында басқа да дамыған мемлекеттiк-құқықтық жүйелердiң пайда болуына себепкер болды. Әсiресе ол ғұндар билiгiндегi аймақтарда кең етек алды. Солардың қатарына үйсiндер мен қаңлылардың мемлекетi жатады. Үйсiндер алғашқы кездерi бiздiң дәуірімізге дейiнгi III ғасырда Данхэ өзенi аймағын жайлаған едi. Егер VIII  ғасыр шежiресiне жүгiнсек, онда Бесбалықты “Усун князiнiң шекарасы”  дейдi. Ендеше, үйсiндердiң шығыс шегi Бесбалық екен. Олар ғұндардың соққысына ұшырап, ақыры солардың империясының құрамына қосылды. Сондықтан да үйсiндерге “Батыс жақтағы (шекараны) қабырғаны қадағалау” тапсырылды. Сеңгiрдiң көмегiмен үйсiндер юэчжейлердi күйретiп Жетiсу өңiрiн жайлады. Жалпы, үйсiндер туралы алғашқы хабарлар б.з.б. II ғасырдың аяғында пайда болған. Ал қазiргi кейбiр қолда бар деректерге қарағанда олар Жетiсу өңiрiмен бiрге одан да басқа кең байтақ аумақты алып жатқан. Жетiсуға Үйсiндер Орталық Азияның түкпiрiндегi Дұнхуаң және Чилан тауы аралығынан б.з.д. II ғасырда шамамен 160 жылдары көшiп келген деген де дерек бар.Көне Қытай жазбаларының бiрi “Хан патшалығы тарихы” Жаң Чилан өмiрбаяны тарауында үйсiндердiң ханы күнму(күнби)” деп аталған. Үйсiндер Жетiсуды қоныстанбай тұрып мемлекет болған деген де дерек бар.Мысалы, “Күнмудың әкесi Нәндi би тегiнде Чилан мен Дұнхуаң аралығындағы Ұлы иозылармен қанаттас әрi қоныстас отырған кiшi мемлекеттiң иесi” деген де дерек кездесiп қалады. Ұлы иозылар –юечжiлер б.з.д. дейiнгi III-II ғасырларда Чилан мен Дунхуан аралығын мекендеген көшпелi тайпалар. Жалпы, “үйсiн” терминiнiң мағынасы бүгiнгi күнге дейiн өзiнiң нақты дәйектемесiн таба алмай, ол кейбiр қытайдың иероглифтiк жазбаларынан ғана бiзге мәлiм болып отыр. Оның қазiргi айтылуы қазақ этнонимдерiнiң бiрi — Ұлы жүз қазақтарының басты этникалық белгiсi болып табылатын тайпаның өзiн атайтынындай “үйсiн” сөзiне сәйкес келедi. Соған қарамай бiрқатар зерттеушiлер бұл транскрипцияны Орта Азия тарихынан мәлiм асиан этнонимi деп бiлуге бейiм

Бiздiң эрамызға дейiнгi 177 жылы ғұндар протектаратына қарасты жаңа мемлекет пайда болды. Оның тұрғындарының басым көпшiлiгiн жоңғар және Шығыс Қазақстан, Жетiсу тайпаларындағы сақтардың ұрпағы құрады. Бiздiң дәуірімізге дейiнгi II ғасырдың ортасының өзiнде-ақ үйсiндер ғұндардан бөлiнiп шыққан болатын. Соған қарамай бiздiң дәуірімізге дейiнгi 53 жылы үйсiндердiң мемлекетi екiге бөлiндi.

Ал қаңлы мемлекетi жөнiнде дерек өте мардымсыз, тiптi аз деуге де болады. Қаңлылар б.э.д. III ғасырдын бастап  Сырдарияның орта алқабы мен Қаратау өңiрiн мекендеген. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейiнгi аралықтағы елдi мекендер қараған. Қаңлы мемлекетiнiң астанасы-Битянь қаласы Сырдарияның орта шенiнде орналасты. Жалпы, Қаңлылар мемлекетi Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Өйткенi, ол ежелгi қазақ жерiнде алғашқы мемлекеттiк құрылым қалыптастырып, өзiндiк мәдениет пен өркениеттiң дамуына ықпал еттi.

Б.з.д. II-I ғасыр аралықтарында Қаңлылар алып мемлекетке айналып, ол туралы “Сұй патшалығының тарихы. Батыс өңiр шежiресi. Қаңлы тарауында”; Қаңлы елiнiң 120 мың үй, 600 мың жан саны, 120 мың әскерi барын жазады. Олар Қытай патшалығымен елшi алмасып, сауда-саттық, дипломатиялық қарым-қатынаста болады. Қаңлылардың негiзгi шаруашылығы мал шаруашылығы едi. Қытай мәлiметтерiне қарағанда ол бiздiң эрамызға дейiнгi III ғасырда пайда болған. Олар жергiлiктi дахо-массагеттер мен  исседон тайпаларынан бiрiккен. Бiр кезде үйсiндермен көршi болып, қатар қоныс тепкен Қаңлы мемлекетiн қытай деректерiнде  “Кангюй” , “Қанғар” , “Кенрiс” дейдi. Сондықтан да, бiз сол ұғым-терминге байланысты тарихи деректердi азды-көптiлiгiне қарамай барынша пайдалануға ұмтылдық.

Қытай деректерiнiң ендiгi бiр тұсында, яғни “Сұй патшалығының тарихы.Батыс өңiр шежiресi.Қаңлы тарауында” олардың ханы Ұлы иозылардың уын руынан шыққан деп жазады. Ал қоныстанған мекендерi Чилан тауының солтүстiгiндегi Жаұу қаласында деген мәлiметпен толықтырылады.Сонымен бiрге оларды ғұндар талқандап, содан кейiн қаңлылар батысқа қоныс аударды делiнген.

Үйсiндердiң басқару жүйесiне келсек, мемлекет басында Күнбек (Күнби) — “ұлы билеушi” дәрежесiн алған билеушi отырды. Ондағы тақ алмасу рәсiмi мұрагерлiк арқылы жүргiзiлдi. Сонымен бiрге күнбектер(Күнбилер) өзiнiң атақ-дәрежесiне  “би-князь” дәрежесiн де қосып алды. Бiздiң дәуірімізге дейiнгi 53 жылы мемлекет екiге бөлiнген кезде бiр-бiрiне тәуелсiз, егемендi Ұлы күнбек және Кiшi күнбек пайда болды. Сонымен бiрге жоғары билеушiмен қатар шенеунiктердiң бiрнеше категориясы болды.

Күнбектiң көмекшiсi дұғлы дәрежесiн алып, ол бас атқарушы билiктiң рөлiн атқарды. Кейбiр қытай жазбаларында үш шенеунiк туралы айтылады. Ол дәреженi алушылар сян-дұғлы, цзо-дұғлы және ю-дұғлы деп аталады. Одан төмен екi “ұлы қолбасшы” және жер үлесiн алған үш удельдер билеушi болды. Олардан басқа кейбiр жазбаларда дагянь, дуюй, дали, шечжун-дали, кигюнь дәрежелерi бар шенеунiктер болғанын дәлелдейдi. Олар әскер басының көмекшiлерi болуыменен бiрге салықтар жинап, заңдардың орындалуын қадағалады.         Әрi Күнбектiң (Күнби) iстерiне көмектестi.

Қаңлы мемлекетiнiң басында Уын руының  өкiлi тұрды. Ол шығыс-сақ халқының юэчжи тобынан тарайтын. Оларды “би” дәрежесiн алған патша басқарды. Ал ендi бiр деректерде Қаңлы елiнiң басшысын хан деп атаған. Кейбiр жазбаларда оны “ябгу” немесе “жабгу” дейдi. Қалай болғанда да оның билiгi азаматтық та, әскери iстерге де жүрген. Одан да басқа мемлекеттiк әкiмшiлiк аппаратқа патшаның “көмекшiлерi” мен үш кеңесшiсi кiретiн.Қаңлы мемлекетi өз iшiнде бес иелiкке бөлiнiп, оларды хан өкiлдерi билеген. Иелiктер болса, өздерiнiң орталық қалаларының атымен аталған.

 Үйсiндердiң  мемлекеттiк территориясы оң қанат, орта және сол қанат болып үшке бөлiндi. Олардың әрқайсысында кемiнде 10 мыңнан жауынгер болған. Ал бiздiң дәуірімізге дейiнгi 53 жылдан кейiн  олар ұлы және кiшi Күнбекке(Күнби) бөлiнiп, оларға тиесiлi шекаралар арасына белгi соғылды. Сөйтiп, үйсiндер өз территорияларын нақты белгiлеп алды. Сондай-ақ, үйсiндер билiгiне көршi  хюсюнь, гюань-ду, юйту және басқа халықтар кiрдi.  Оларға наместниктердi Күнбек сайлады.

 Қаңлы мемлекетi үлкен аймақты алып жатты. Бiздiң дәуірімізге дейiнгi II-ғасырдың аяғы-I ғасырдың басында оған Орта Азиядағы бес “шағын” иелiк Юени, Сусе, Фуму, Ги, Юегань және алан-сармат бiрлестiгi бағынды. Қаңлылардың мемлекетi гүлденуi кезеңiнде  Сырдарияның  орта және төменгi ағысы территориясынан бастап, шығысында Талас өзендерiнiң бойын жағалап Орталық және Батыс Қазақстан,  Хорезм мен Амудария және Сырдария өзендерiнiң үлкен бөлiгiн жайлады. Қытай жазбалары Орталық Азияны жайлаған мемлекеттердiң  тұрғындарының саны туралы мәлiметтердi нақпа-нақ дәл келтiредi. Аталған жазбаларға қарағанда Үйсiн мемлекетiнде 630 мың адам немесе 120 мың отбасы болса, қаңлыларда 600 000 адам немесе 120 мың отбасы болған.  

Үйсiн және Қаңлы мемлекеттерiнiң егемендiгi мен халықаралық құқықтық субъектiлiгiне келсек, бұл екi мемлекет те алғашқы кезде ғұн империясының құрамында болды, қаңлылар оңтүстiгiнде юэчжиларға да бағынды. Ал бiздiң дәуірімізге дейiнгi II ғасырдың ортасында үйсiндер тәуелсiз де егемендi мемлекет атанып, халықаралық құқыққа терезесi тең құқықтағы  субъектi ретiнде кiредi.

 Қытай және ғұн мемлекетiмен үйсiндер арасында өзара ынтымақтастық туралы шарт болды. Кейiн Қытай империясының ықпалының артуы мемлекеттiң ыдырауына әкеп соқты. Ұлы Күнбектер негiзгi бағыт бағдарларды Қытайларға қарап ұстаса, ал кiшi күнбектер ғұндардың одақтастары болды.  Қолда бар жазбалар деректерiне сүйенсек, үйсiндер көршi мемлекеттермен тығыз байланыста болған.

Бiздiң эрамызға дейiнгi II-I ғасырларда қаңлылар мемлекетi күшейiп өздерiнiң ешкiмге тәуелсiз iшкi саясатын жүргiзедi де, қытайлардың Оңтүстiк Қазақстанға кiрмек болған ниетiне қарсы әрекет етедi. Сөйтiп, бiздiң заманымыз¹а дейiнгi I ғасырда  Орталық Азияда Жiбек жолын қалыптастыратын  2 әскери саяси одақ құрылды.   Оның бiрiншi жағы Қытай коалициясы болып құрылған үйсiн иелiгiндегi ұлы Күнбек және Шығыс Түркiстандағы ұсақ князьдiктер тiзбегi, ал екiншi жағы қаңлылар мен  Орта Азиядағы мемлекеттер, сондай-ақ Солтүстiк ғұндар одақтастығы едi. Сөйтiп, Қашқария мен   Ферғананы жаулап алмақшы болған  алмақшы болған  қаңлылар мен ғұндардың бiрлестiгi күшейдi. Кейбiр деректерге қарағанда қаңлылардың жазбаша да заңдары болған. Олардың заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды.Өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады.Одан соңғылары өлiм жазасына үкiм етiледi. Ұрлық iстегендердiң қолы кесiледi,— деп жазылған Қаңлы заңдарында.

III-IV ғасырларда үйсiн және қаңлылар мемлекетi тарап, олар жартылай иелiктерге бөлiнiп өздерiнiң егемендiктерiн жоғалтады. Алғашқы кезде үйсiндер ғұн –юэбань, кейiн Гаогюя және жужандар  билiгiне  көшедi. Ал қаңлылар болса эфталиттер билiгiне бағынады.

Бiздiң дәуірімізге дейiнгi III ғасыр — бiздiң дәуіріміздің III ғасырда Қазақстан мемлекетi мемлекетке қажеттi функциялардың барлығын иеленiп, сонымен бiрге қоғамдық қатынасты реттейтiн нормативтiк-құқықтық жүйелерге ие болды. Оның дамуына себепкер болған бiрден- бiр қайнар көз-жазудың пайда болуы едi. Бүгiнгi күнге дейiн бiзге руна жазбалары бар бiрнеше ескерткiштер  белгiлi болып отыр. Олардың бәрi үйсiндерден қалған  деп болжамдалған. Ал Қаңлы мемлекетiне байланысты Қытай жазбалары бiрнеше мәлiметтер қалдырған. Соған қарағанда үйсiндер мен қаңлылардың өзiндiк заңдар кодексi болған көрiнедi.

Әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың дамуы аталған мемлекеттерде меншiк құқығының қаншалықты эволюциялық жолмен дамығанын аңғартады. Үйсiндерде малға жеке меншiкпен бiрге оларда белгiлеген арнаулы таңбалардың пайда болғанын бiлемiз. Ол таңбалар Үйсiн мемлекеттерiнде меншiктiң болғанын айқындайды. Ал, қаңлылар мемлекетiнде бiздiң дәуіріміздің бас кезiнде-ақ өзiнiң теңге жүйесi пайда болып, билеушiнiң таңбасы соғылған өз тиындары болған. Бұл белгiлi әлеуметтiк-экономикалық қатынасты реттейтiн мемлекеттiк-құқықтық жүйелерiнiң мықты дамығанын көрсетедi.

Түркі қағанатының қоғамдық саяси құрылысы. Түркіқағанатыныңәдетзаңы.

 

II-V ғасырлардағы халықтардың ұлы қоныс аудару дәуiрi Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық және саяси каық және саяси карежедегi өзгерiстерге түсiрiп, тарихи сан-алуан қырлы жағдайлардың өрбiп-өсуiне әкелiп соқты. Сөйтiп, V ғасырдың өзiнде-ақ түркi тiлдес теле (тирек) тайпалары одағының саны жағынан көп топтары Солтүстiк Моңғолиядан Шығыс Еуропаға дейiнгi далалық өңiрлердi қоныстанып жайлады. Ал Оңтүстiгiнде олардың көшiп жүретiн жерлерi Амударияның жоғарғы ағысына дейiн ұзыннан-ұзақ созылып жатты.

Сөйтiп, VI ғасырда  Қазақстан территориясы түрiк тайпасының әулеттiк Ашин руынан шыққан Түрiк қағанатының билiгiне көштi. Ал, түрiк этносының өзi әуел баста, яғни қағанаттың құрылар алдында Ганьсу, Шығыс Түркiстан және Алтай аймақтарында  III ғасырдан VI ғасырға дейiн кезең-кезеңмен қалыптасқан болатын. Ол сөйтiп, жартылай көшпелi мал шаруашылығымен айналысатын негiзде қаланған iрi екiншi империяның құрылуына әкелiп соқты. Еуразиядағы әскери-саяси күштiң осынау қалыптасуы заңдылық та едi. Өйткенi, көшпелiлердiң өмiрi олардың техникалық және әскери iстерiне елеулi ықпал еттi. Бiр орталыққа бағынған күштi мемлекет қоғамдағы қарым-қатынасты реттейтiн жаңа нормаларды қалыптастыра бастады және оларды орындауға ықпал ететiн жағдайды қамтамасыз еттi.

Сөйтiп, аталған даму процесiнде VI ғасырда түрiктiң ашин руының бастауымен  ұлы көшпелi мемлекет пайда болды.

 Ежелгi түрiк қағанаты және оның  құқықтық жүйесі. V ғасырда Қытай-ашинға бағынған алғашқы ғұн бiрлестiгi Алтай территориясына көшiп, жужандардың құрамына кiредi. Мiне, осы бiрлестiк “Түрiк” атын алады. Түрiк этнонимiнiң алғаш рет аталуы Қытай жылнамаларында кездеседi. 551 жылы түрiктер жужань билiгiнен құтылу үшiн Қытаймен одақтасады. 552 жылы түрiк билеушiсi Бумын Ел-хан дәрежесiн алып, жаңа түрiк империясының өмiрге келгенiн заңды түрде мәлiмдейдi. Сөйтiп, VI ғасырдың 60-70 жылдарында Тынық мұхиты мен Қара теңiз аралығындағы Еуразия даласын жайлаған жартылай  көшпендi және көшпендi бiрлестiктердiң барлығы сол түрiк қағанатына бағынды. Ал, 603 жылы ол Шығыс және Батыс түрiк қағанаты болып бөлiндi. Батыс түрiк қағанаты қазiргi Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркiстанның жарты территориясын игердi. Батыс түрiк қағанатының орталығы Суяб (Жетiсу) болды. Батыс түрiк қағанаты аталған бөлiнуге қарамай Шығыс түрiк қағанатына едәуiр дәрежеде саяси тәуелдiлiкте болды. Ондағы өкiмет билiгi түрiктердiң қаған руы — ашиналардың қолында едi. Батыс түрiк  мемлекетiнiң бiрiншi басшысы-қаған, жоғарғы билеушi, билеп-төстеушi, әскер басы болды. Ол бүкiл қағанатты биледi. Сонымен бiрге оның билiгiне Шығыс қағанат та кiретiн. Ал оның Батыс бөлiгi жалпы қағанға  бағынатын Ябгу-қаған дәрежесiндегi басшының билiгiнде болды.

Қағанаттағы билiктiң негiзгi бастауы көк Тәңiрi едi. Ол құт болып саналды. Қаған дәрежесiнiң өзi “Тәңiрiден жаралған, Тәңiрге ұқсаған” деген ұғымнан шыққан болатын. Түрiк қағанатында тақ мұрагерлiгi сатылы жүйеде жүрдi. Ол Оңтүстiк ғұндардан алынып, удельдiк жүйемен толықтырылған болатын. Жаңа тәртiп бойынша тақ мұрагерлiгiн әкесi баласына емес, ағасы iнiсiне және немерелерiнiң үлкендерiнiң бiрi кiшi немере ағасына мұрагерлiкке бередi. Кезек күткен тақ иегерлерi удельдiк билiктi  бөлiскен кездерiнде таққа қайсысының жақындығына байланысты бөлiстi. Жаңа қаған сайланғаннан кейiн бүкiл кезек салыстырмалы түрде iлгерi жылжып, ханзадалар жаңа удельдердi иелендi. Ол жаңа мәртебеге (статусқа) сай болды.

Шығыс және Батыс түрiк қағанатының басқару жүйелерiнде айырмашылық бар едi. Шығыс қағанатындағы билiк басындағы жоғары шенеунiктер қатарына келсек; қағаннан кейiнгi екiншi адам ұлық болып, ал жоғарғы лауазымдылар  шад және елтебер, жабғу, тұтық болды.  Қағанның туысқандары тегiн дәрежесiн алды. Сот қызметiн бұйрықтар мен тархандар атқарды. Ал Батыс қағанатында удельдердi басқаратын еркiндер мен шоралар басшылығы болды. Кейiн әрбiр әскери әкiмшiлiк бiрлестiгiне ябғу қағанның  өкiлдерi болып келетiн шадтар сайланды. Жергiлiктi жерлердегi ақсүйектер сословиесiнiң басты тiрегi болған тайпа бастықтары бектер деп аталды. Түрiктерге бағынышты Орта Азия княздiктерiнде бұрынғы билеушiлер өз орнын сақтап, олардың басым көпшiлiгi қағанға бағынатын қаңлы династиясынан болды. VIII ғасырда әрбiр князьдiкке қаған наместнигi тұдындар сайланды.

Түрiк қағанатының негiзгi құқықтық көзi-әдет-ғұрып болған.

603 жылы Батыс қағанаты өзiнше жеке мемлекет болып, кейiн Батыс-Түрiк қағанаты атымен белгiлi болды. Оны ашин руынан шыққан қаған биледi. Қағаннан кейiнгi екiншi адам ұлық деп аталды. Қалған шенеунiктер санаттық қағанатының басқару құрылымын қайталады. Ол 704–756 жылдар аралығында Түргеш қағанаты аталса да, сол басқару жүйесi сақталып қалды. Ал, түргеш қағанаты ашин династиясын алмастырған болатын.

VIII-IХ ғасырларда  Жетiсу және Оңтүстiк Қазақстан территориясында билiк құрған Қарлұқтардың басқару жүйесiнiң желiсi қарапайым болды. Олар алғашында ұйғыр  қағанатына бағынып, қарлұқтар басқарушысы оң ябғу немесежабғу лауазымын алды. 746 жылы қара қарлұқтардың жабғысы өзiнше жеке билiкке ие болып, 756 жылы Түргеш қағанатын ысырып шығарды. Қарлұқ мемлекетiне кiретiн жеке билiк иелерi өзiндiк еркiндiкке ие болып хан, тегiн, инал-тегiн, ялан-шах және басқа да лауазымдарға ие болды.

Жалпы, көшпелi түркi қағанатының ел басқару құрылымы үштiк жүйеге негiзделген. Олар қағанатты тардуш (оң қанат), төлес (сол қанат) және iчрекi (орталық) деп үшке бөлген. Бұл жүйе сонау скифтерде (icyuz ~~ ic-oyuz-iчоғуз) iш-оғуз орталық, сыртоғуз (оң және сол қанат) болып үшке бөлiнсе, iш-оғуздардың (скиф) өздерi бөлек мемлекет болған кезде скиф-патша (хан тұқымы), скиф-көшпелiлер (мал шаруашылығындағылар), скиф-жер жыртушы (егiншi) деп бөлiнедi. Скифтердiң арғы атасы Тарғытайдан да үшеу (Липоксой, Арпоксой~, Колоксой~), ал Гераклдiң үш ұлы Агафрис (агачер), Гелон (жылан-иылан), Скиф (iч-оғуз) тағы да үшеу. Хуннулар да осы үш құрылымды пайдаланған. Олар да батыс, шығыс  жүкилер және ханорда болып келедi.

Түрiк қағанатының территориялық және әкiмшiлiк бөлiнуi.  Жоғарыда атап өткенiмiздей Түрiк қағанаты Шығыс және Батыс қағанаты болып екiге бөлiндi. Егер тұтастай мемлекет түрiк елi атанса, батыс бөлшегi, яғни Батыс Түрiк қағанаты “он оқ” елi атанды. Оның олай аталуының себебiнiң сыры — ондағы әкiмшiлiк-территориялық ел бөлiнуiнiң он аймаққа — он оққа бөлiнуiнен едi. Суябтан батысқа қарай бiрiккен бес аймақ оң қанат болып-он шадаталса, ал шығысқа қарай бес аймақ дулу атанды. Оларды  бөлiп жатқан шекара Iле өзенi едi. Түрiк қағанатына бағынған Жетiсу мен Орта Азиядағы қалалар бұрынғы басқару жүйесiн сақтап қалған.

656 жылғы жеңiлiстен кейiн Батыс Түрiк қағанатының екi қанаты Қытайдың екi наместниктiлiгiне негiз болды. Қытай жаулап алуынан кейiн Түргеш қағанаты  өз империясын жаңадан  қалыптастырды. Бiрақ әкiмшiлiк жүйесi өзгердi. Үшелiк қаған VIII ғасырдың басында  мемлекеттi әр бiрiнде 7000 шаруашылық бар 20 аймаққа бөлдi.   Ол тұтық (түтүк) деп аталды. Аталған аймаққа қоныстанғандарды ешқандай тайпаға не ұлысқа жатқызуға болмайды. Олар этникалық жағынан емес, саяси тұрғыдан бiрiккен едi. Өйткенi, Батыс Түрiк қағанаты соғыс кезiнде бiр түмен, яғни 10 мың әскер шығарып, оларды қаған сайлаған шенеунiк басқарды. Осыған қарамай түрiк дәуiрiне дейiнгi тайпалар бiрлестiгi кей жерлерде жеке-жеке бөлiнiп, аймақтар құрамына кiрдi. Он оқ бiрлестiгiмен бiрге Түрiк империясының құрамына оғыз бiрлестiгi ендi. Ол өзiне орта азиялық Соғды князьдығы мен өзiне тәуелдi көшпелi жұртшылықты енгiзетiн.  VIII ғасырда Түрiк қағанатындағы бiр орталыққа бағынған билiктiң әлсiреуiне байланысты оның әкiмшiлiк бөлiнуiндегi құрылымдар да бiршама өзгердi. Аймақтар жартылай тәуелсiз иелiктегi қалалық аймақтар мен  көшпелi тайпалар бiрлестiгiне айнала бастады. Сөйтiп бiр кездегi орталығы iрi қалалар болған удельдiктер жүйесi кеңiнен дамыды. VIII ғасырда Ислам дiнiнiң таралуына байланысты Түрiк қағанатының әкiмшiлiк құрылымына едәуiр жаңалықтар енгiзiлдi. 

Түрiк қағанатының егемендiгi мен халықаралық құқық субъектiлiгi. Түрiктер өздерiнiң мемлекетiнiң пайда болуын халықаралық құқық саласындағы ерекше субъектi ретiнде пайда болуымен байланыстырады. 545 жылы Бумын ордасының орталығына Батыс Бэй империясынан Қытай елшiлiгi келгенде, ордалықтар бiр-бiрiн құттықтап өздерiне ұлы державаның өкiлi келгенiн айта отырып, болашақта бiздiң мемлекеттiң атағы жер жарады деп мақтанған. Шындығында да қаған лауазымы Қытай және Византиядағы императорлық лауазымнан кем емес болатын. Мұндай лауазымды өз мемлекетiн басқарған ғана емес, сонымен бiрге өзге мемлекеттердегi этностарды билеп төстеген адам ғана иеленетiн. Сөйтiп Қазақстан территориясындағы қаған лауазымы ашин династиясынан кейiн Түргеш қағанаты, қарлұқ қағанаттарымен алмастырылды. Соңғы қарлұқтар, IХ ғасырдың ортасына дейiн ұйғыр қағанатына тәуелдiлiгiне байланысты қаған атанбады. Өйткенi ол егемендiк пен халықаралық құқық субъектiлiгiне ие емес болатын. Жалпы түрiк және Батыс-Түрiк қағанатында дипломатиялық қызметтерге ерекше көңiл бөлiндi. Оның айғағы — олардың Қытай мемлекетiменен  елшiлiк және дипломатиялық хаттар арқылы байланысып тұруы, сондай-ақ Иран мен Византия империясымен де байланыста болуы. Мысалы, Византиядағы — Маниах, Қытайдағы — Мохо-шат және т.б. елшiлерi аттарының белгiлiлiгi. Сонымен қатар Түрiк қағанатында Византияның Валентин және Земарх елшiлерiнiң болуы жоғарыдағы келтiрiлген мысалдарымызды растай түседi.

Түрiк қағанаты халықаралық саясатқа белсендi араласып, ондағы әскери-саяси одақтар мен блоктар жүйесiне кiруi де оның әлемдегi алатын орнын айқындайды. VII ғасырдың 20-жылдарында екi коалицияға бөлiнiп Ұлы Жiбек жолына қадағалау жүргiзуге тырысулар және қырғи қабақ соғыс жағдайында бiр жағында Батыс Түрiк қағанаты, Қытай мен Византия, ал екiншi жағында Шығыс Түрiк қағанаты, Иран және Авар қағанатының болуы сөзiмiздi дәлелдей түседi. Түргеш (704-756) және қарлұқ (756-940)  династиясының билiгi кезеңiндегi Түрiк мемлекетiнiң әлсiреуi, түрiктердiң дипломатиялық белсендiлiгi мен дипломатиялық байланысының қысқаруына әкеп соқты. Батыс Түрiк қағанаты өз егемендiгiн жоғалтып, нәтижесiнде қарлұқ династиясының қайта қолға алуыменен мемлекеттiң тәуелсiздiгi сақталып қалды.

Қарахан және Оғыз мемлекеттерінің қоғамдық - саяси құрылысы.

ІХ-Х ғасырларда Оғыз тайпаларының одағы құрылды. 24 тайпадан тұрды және 12 тайпадан тұратын 2 бөлікке бөлінді: бузуктар мен ұшықтарға.

Орналасқан жері – Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің төменгі ағысына дейінгі жерлерде көшіп қонды. Астанасы – Сырдария бойындағы «Жаңакент». Басшысы – «Жабғу» атағы бар жоғарғы билеуші. Орныбасарларын «күл-еркін» деп атады. Жабғуды тайпа өкілдерінен тұратын «кеңес» сайлайды. Халық жиналысы өте сирек болған Күнделікті өмірде басты ролді «шонжарлар кеңесі» - «қаңқаш» атқарған. Жабғудың «инал» деген атағы бар өз мұрагерлері болған, бала кезінде оларды тәрбиелеу үшін арнайы қамқоршылар «атабектер» тағайындалған. Сарайда әскери кеңеске сүйенетін оғыз әскерінің бастығы (қолбасшы) «сюбашы» маңызды қызмет атқарған. Жабғудың билігін ірі-әскери тайпалық «ақсүйектердің кеңесі» шектеп отырды. Әкімшілік бірлестіктер «ел» деп аталады және ол аймақтарға бөлінді.

Х ғасырдың аяғында уақытылы алынып тұратын қатаң салық жүйесі болды. Салық жинаушылар мың адамға дейін жететін арнаулы атты отряд болып құрылды, ал алым-салық төлеуден бас тартқан «Бұлікшілерге» жазалау отрядтары жіберіліп отырды.

Оғыз және қыпшақ әдеп-ғұрып құқығы – «төре» болғаны мәлім. Сот және сот шешімі «жарғы» деп аталды. Әдеп-ғұрып нормаларына сәйкес, жер дауы, мүлік дауы, қылмыс және құқық бұзушылықтар реттеліп қаралып отырды.

Қарахан мемлекеті. Х ғасырда Еуразия картасында түрік және мұсылман элементтері бар саяси және құқықтың жүйелі жаңа мемлекеттік құрылым пайда болады. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан. Мемлекеттің шекарасы – Шығыста Қашқар, оңтүстікте Мәуеренахр, солтүстікте Балқаш көлі, батыста – Хорезмге дейін созылған ірі ел.

Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді: Ұлыс басылары үлкен құқықтарға ие болды, тіпті өз аттарынан монета шығарғандары болды.

ХІ ғ. 30 жылдарында мемлекет 2 бөлінді.

Батыс хандығының орталығы Бұқар болды, Шығыс хандығының астанасы Баласағұн болды.

Мемлекеттің жоғарғы билеушісі қағанның:

Арслан және Боғра құрметті атағы болды;

Қағанның мемлекет басшысы, бірақ оның билігі іс жүзінде «ілек» атағын алған үлестік билеушілер болды (арслан-ілекхан, Боғра-ілекхан, Арслан тегин және Боғра тегин);

Хан сарайындағы қызметтердің штаты болды. Оларды бір термин «татұқшылар» деп аталады. Уәзір – билеу ең жақын көмекшісі, кеңесшісі.

Ұлы хаджиб – қағанның басты кеңесшісі;

Сипахсалар – әскер басы.

Халиф – мұсылмандардың рухани адамы.

Қазы – бас судья.

Ябғу, капуғ-башы, торғұл, сагун, иркан және т.б. – жоғарғы шенеуніктер және министрлер.

Елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық жұмыстарын бұғырыш, обғу түксин, сияқты лауазым иелері болды.

Сүбаш (қолбасшы); бек, ұлықхажин (бас кеңесші); ялауаш (елші); батыкшы (хатшы); қабих (сарай күзетінің бастығы); қорықшылар (есік қорғаушылар); ағнашылар (қазынашылар); ыдысшылар (аспазшылар).

Қалалар мен қыстауларды мехторлар, әкімдер, райыстар басқарды. Почта бастығын – сахип барида, салықшылар бастығын – мустауфа деп атайды.

Мемлекеттік аппаратта кеңсе жүйесі мемлекеттік жүйенің әртүрлі салаларын қамтыды. Барлығы 10 диуан (дуан):

Уәзір диуаны;

Қазынашы диуаны;

Мустауфи диуаны;

Сыртқы істер диуаны;

Гвардия бастығының диуаны;

Қазынаның кіріс және шығысын, қаржылық істер, мемлекеттік иеліктерді бақылаушылар диуаны;

Судья және шенеуніктер диуаны;

Қолөнер өнімінің сапасы, әдет-ғұрып және діни дәстүрлер орындалуын қадағалау диуаны;

Почта бастығының диуаны;

Жергілікті басшыларды құпия қадағалау диуаны.

Қарахан мемлекетінің қаржы және салық жүйесі дұрыс жолға қойылған болатын. Мемлекеттің орталық аппараты мен Ілек-хан (ханды іліктер) ордаларында салық жинауға жауап беретін шенеуніктер - мустауфалар болды. Ал отырықшы жүртшылықтан харадж алынып, яғни астықтың оннан бірін салыққа жинайтын. Үсталар мен көпестер сауда құқына ие болу үшін салықтәлейтін.

Тұрғындардан харадж салығы алынды. Қолөнершілер мен алып-сатарлар сату құқығы үшін алым және баж төлейтін болған.

Мемлекет басшысы өзінің туыстарына аймақтар мен қалаларды сыйға тарта алады. Мұндай сыйлықты «иқта», ал сыйлық иесін «иқтадар» деп атайды. Иқта бірнеше сипатта болды. Ірі, орташа, ұсақ. «Әскери иқта» кең тараған категория. Өз үлестерін қызметіне, әскери дәрежесіне, сіңірген еңбегіне байланысты алды. Иқтаны екінші біреулерге беру арнайы грамотамен рәсімделді, онда иқтадардың және үлестің ақшаға шағылған құны көрсетілді.

Коммендация – әлсіз өзінің жер учаскесін күштінің қамқорлығына береді, ол әлсіз адамды қорғауға тиіс.

Исламның қабылдануымен Жетісу және Оңтүстік Қазақстанға мұсылмандық құқықтық жүйе еніп, бекітіледі. Шариат – заң нормаларына, адамгершілік қағидаларының жүріс тұрыс ережелерінің жиынтығы. Құқықтың негізгі көзі - Құран мен Сунна. Шариғат бойынша құқықтың төрт түрі болды. Бірінші, әрбір адам құлшылық етіп, мойындайтын Алла билігі, екінші, жеке тұлға құқығы, үшінші, айналадағы адамдар құқығы, төртінші, құдай жаратқан барлық нәрселердің құқығы. Бұл исламның негізі. Мұсылман құқығында бірнеше құқықтық мектептер немесе мазхабтар болды. Қазақстанда орта ғасырларда ханифийлер мазьабы (түркі әлемі "Имам Ағзам" деп атайтын Әбу Ханифа мазьабы) кеңінен тарады. Оларға адатгы (әдетті) пайдалануға тыйым салынбады. Ол исламның тара-луына ешқандай кедергі жасамайтын. Фикх саласындағы басты бедел болып саналатын адам муфти болды. Соттық қызметті қазылар атқарды. Мұсылмандық құқықтың енуі әдеттегі құқыққа қарағанда тиімді еді. Бұл кезең ислам Ренессансының кезеңі болды. Сол кездегі мәдениет пен ғылымның, сондай-ақ құқықтанудың дамуы ерекше өсті. Сойтіп, ислам бұл жерде діни идеялар мен іс-әрекеттердің жиынтығы ғана болып қалмай, біріншіден бойына философиялық кұқықты сіңірген филосо-фиялық жүйе болып қалыптасты. Яғни, құқық алгашқы рет осылайша ғылымға айналды.

Шыңғысхан империясының мемлекеттік басқару жүйесі мен құқықтық жүйесі.

XIII ғасырдың алғашқы он жылдығында моңғолдар Оңтүстік Сібірді, одан кейін Қытайды жаулап алып, бүкіл Түркістан мен Шығыс Түркістан еңірін өз қадағалауында ұстады. Содан кейін, Шыңғыс хан өзінің алдына Шығыс Еуропа мен алдыңғы Азия, Жетісу, Орта Азия мемлекеттерін бағындыруды мақсат етіп қойды.

Түркі халықтарына Шыңғыс хан ең қүйтырқы диплома-тияның бірі ретінде "Орта Азияның барлық көшпенділері бірігейік" деген үндеу тастады. Сөйтіп, көшпенділердің тұтас бір империясын күрмақшы болды. Шыңғыс ханның алғашқы үйымдастыру жүмыстарына басты кедергі жасаушылар үйғыр-лар, керейлер, наймандар, меркіттер болды. Бірақ ол аталган ұлыстардың билеушілерін тас-талқан етіп, Орталық Азияда өзбилігін саяси түрғыда баянды етті. Ал, оған қарсы одақтасып көтерілген меркіттер мен наймандарды 1209 жылы ұйғыр идиқұты (билеушісі) өз игілігіне өткізуге әрекет жасауына қарамай, Тимучин әскерлері оларды да тас-талқан етіп күйретті. Сөйтіп, соның кесірінен олардың жолдары екіге айырылды. Сол кездің өзінде Тимучин билеген моңғолдар арасында бірнеше әскери және әкімшілік реформа жүргізіліп, моңғол ұлысы бір орталыққа бағынған мемлекеттік жүйесі бар империяға айналдырылды.

Шыңғыс империясы құрылған алғашқы күннен бастап-ақ ол өзіне көне түркі өкіметінің ел басқару құрылымын, сондай-ак әкімшілік жүйесін өзгертпестен сол қалпымен иайдаланады. Мысалы, елдің мемлекеттің күнделікті ісін атқарушы тетігі - Өкімет (төр). Әрине, байырғы түркі мемлекетінің ең жоғарғы билік иесі Тәңір текті Ұлы Қаған. Өкіметтің де, Үкіметтің де Жарлығын, үкімін, шешімін қабылдаушы бірінші адам - Қаған. Ал, оны іске асырып-атқарушы - қосынды әскери-әкімшілік аппаратты, қаған қасындағы кіші хандар, яғбу, шад бұйрықтар. Сөйтіп, Шыңғыс хан империясы өзінің басқару жүйесін көне түркілерден алады десек еш қателеспейміз. Бірақ, Шыңғыс хан үкіметі тайпалық құрамды әдейі бұзуды үкіметтік саясат етіп, тайпаларды бір-бірімен қым-қиғаш араластырып жіберіп отырды. Сөйтіп, тайпа ішіндегі жүзбасы болған ру басшыларына Үлұғ Өз-Ынанчу деген әрі қосындық (әскери) шен, әрі әкімшілік лауазым беріп отырды. Бір ғажабы сол үкіметтік ең жоғарғы қосындық (әскер) орталық кеңеске жүз басылардың ішіндегі ең сенімді де құрметті Ұлығ Өз-Ынанчулардың бірін сайлап, қатысып отырған. Жүздік бесжүздікке, ол мыңдыққа, мыңдық бесмыңдыққа, бесмыңдық түменге бағынды.

Сөйтіп, моңғолдар өздері жаулап алған халықтарының әлеуметтік-экономикалық құрылыс-құрылымдарын толықтай озгертпегенімен, олардың қоғамдық-саяси өмірі мен тыныс-тіршіліктеріне айтарлықтай өзгерістер енгізіп, өз иелігіне көшкен елді мекендерде өздеріне тиімді тәртіп орнатты. Сондықтан да XII ғасырдың басында Моңғол мемлекетінің құрылуы, оны басқаратын әрі басқарып отыруды реттеу үшін ортақ жазбаша қалыптастырылған кұқықтық нормалар мен заң ережелерін әзірлеу керек еді. Ол жаңадан қалыптасып отырған жағдайларға сәйкес жинақталған, содан соң бұрынғығақарағанда елеулі өзгерістерге ұшыраған әдеттеп құқық, аталғандай мақсатқа сай орайластырылды. Сөйтіп, жаңа заңдар мен ережелердің жиыитығы Шыңғыс ханның «Ұлы Ясасы» деп аталды. Яса, моңғолша - (толық аты ясак) дзасақ «қаулы», «заң» деген ұғымды білдіріп, олар орамалдарға «тұмар» күйінде жазылды. Жалпы, Моңғол империясы қандайда болмасын хан тұқымының иелігі болып саналып, олар құрған мемлекеттердегі жоғарғы элеуметтік топ Шыңғыс ұрпақтары бастаған түрік-моңғол көшпелі шоншарларынан тұрды. Әскери билік пен азаматтық билік арасы бөлек болды. Ұлыстардағы азаматтық билік жергілікті ақсүйектер өкілдерінің қолында болғанына қарамай моңғолдар басқа тайпалардың білімділерін белгілі бір дәрежеде шенеуніктер ретінде пайдаланып отырды.

Шыңғыс хан Қытай, Жетісу және Орта Азияны жаулап алуға әскер аттандырды. Оның мұрагерлері де ата жолын жалғастырып, Еуразия материгінің үлкен бөлшегін өзіне қосып алу үшін Ұлы империялық саясат жүргізді. 1218-1240 жылдары Қазақстан территориясы бүтіндей моңғол империясы құрамына кірді.

Моңғол империясының мемлекет және құқығы. Ұлы империяның мемлекеттік басқару жүйесінде алдымен оны билеуші болып қаған есептелді. Оның құқықтары әскери, заң шығару және әкімшілік билігін қамтиды. Әрі ол Шыңғыс хан династиясынан сайланатын. Мысалы, Үгедей қаған Венгер королі ІУ Белға жазған хатында "Мен көк патшасы жолдаған ханмын, маған ол жер бетіндегі билікті берген, сондықтан да мен маған бағынбағандарды және қарсыласқандарды күйретіп, ал қызмет еткендерді асқақтату билігі берілген" деп атап көрсетті. Моңғолдар билігі абсолютті және жан-жақты болды. Шыңғыс хан жасаған жан-жақты әрі нақты құқық жүйесі феодалдана бастаған моңғол қоғамының талап-тілектеріне, мақсат-мүдделеріне сай келді. Моңғол мемлекет басшылары үшін "Яса" көп жылдар бойы бедел болып, қоғамдық өмір айналымында жүрді. Қаған оны мейлінше пайдаланды. Қаған тек моңғол империясына ғана билік жүргізіп қоймай, басқа да елге билік жүргізді. Билік аманат бойынша атадан балаға беріліп немесе тікелей тұқым жағынан мұраға қалдырылды. Таққаотырғызу салтанаты құрылтайда сайлау арқылы шартты түрде жүргізілді. Қағанның өкілеттігі өте кең еді. Ол бүкіл территория мен мемлекет жұртшылығын билеп, заң нормаларын бекітті. Олар заң - жасақ - йасак, жарлық - йарлык түрінде белгі-леніп, қаған жоғарғы қолбасшы және моңғолдардың құқықты діни басшысы да болды. Қағаннан кейін Шыңғыс ханның балалары ұлыс хандары дәрежесі атағын алды. Қағанды жоғар-ғы билік иесі ретінде мойындаған хандар, өздерінің иеліктерін оған тәуелсіз билеуші ретінде қадағалау жасап, билік жүргізді. Жаулап алған жерлерінде қағандар мен хандар өздерінің "даруга" немесе "басқақ" атына ие лауазымдарын белгіледі. Олардың міндеттеріне халық санағын жүргізу, жергілікті жүрттан әскер жинау, пошта байланыстарын қамтамасыз ету, салықтар жинау және оларды ордаға жеткізу енді. Сонымен бірге, олардың міндетіне ірі қалалардағы әкімшілік және полициялық қызметтер де кірді. Кейбір жекелеген алыс аймақтарда жергілікті жер адамдары билік еткеніне қарамай оларды қаган бекітіп, даругашылар қадағалады.

Шыңғыс хан билеуі кезінде және одан кейін де империяның бір орталыққа бағындырылған әкімшілік басқару жүйесі болды. Атқарушы биліктің жоғары органы болып Мемлекеттік кеңес есептелді. Оған империяның жоғары шенеуніктері кірді. Мемлекеттік кеңестің он министрі оған басшылық жасап, әкімшілік, қаржылық және әскери органдарды қадағалады. Мемлекеттің басқару жүйесінде хан кеңсесі ерекше орын алды. Ол хатшылар мен көшірушілерден тұратын. Оны ұлы ұлық-бітікші басқарды. Жаулап алған жерлерде әкімшілік және әскери билікті көшпелі басқарма жүргізді. Ол жоғарғы орган болып есептелінді. Жергілікті билік басшылары чингизиттер мен түменбасылардың қолында болатын. Оларды қаған тағайындады. Олар удельдерде әкімшілік және әскери иелікті өз қолдарында шоғырландырды. Кейбір аймақтарда қаған тағайындаған жарғышы (джаргучилер) сот билігін іске асырды. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі басты қызметтердің бірі пошта (байланыс жүйесі) жүйесі болып саналды. Империяның барлық басты-басты орталықтары Ям (пошта бекеттері) деп аталатын байланыс жүйелерімен, бір-бірімен қарым-қатынас жасап отыратын. Әрбір бекеттерде 20-ға жуық ұлақшы -жаушылар болды. Олар байланысқа қажетті жүйрікжылқылармен, азық-түлікке паидаланатын малдармен қамтамасыз етілді. Бекеттер арқылы билік иелерінің тапсырмалары, арнаулы құжаттар және империя территориясын билеп жүрген хан өкілдері мен шенеуніктерге жол ашатын қозғалыс жүйелеріқалыптасты.

Моңғол мемлекетінің әкімшілік-территориялық жүйесі болса хандар билеген негізгі төрт ұлысқа немесе жұртқа бөлінді. Моңголдардың негізгі өз жерлері жүрт саналып, ол Шыңғыс ханның кенже Ұлы Төленің үлесіне тиді. Қазақстан территориясы (Жетісудан басқа), Төменгі Поволжья, Солтүстік Кавказ, Қара теңіз даласы мен Оңтүстік Арал Жошы ұлысына қарады. Ал, Жетісу Қашқария және Орта Азия Шағатай ұлысын құрады. Бұрынғы керей, найман және ұйғыр мемлекеттері Үгедей ұлысы құрамына кірді. Кейін Иран территориясы мен Таяу Шығыста Хулагу ұлысы немесе Елхан мемлекеті қалыптасты. Ірі Ұлыстардың территориялары өз кезегінде ұсақ-ұсақ ұлыстар болып бірікті. Олардың үш түрі болды. Бірінші, Шыңғыс хан тұқымдарының иелігіндегі ұлыстар. Олардың құрамында 10 мыңға жуық отбасы бар еді. Екінші, хан тағайындаган Темник (түменбасы) басқаратын Түмен ұлысы. Олардың тұрғьшы екіден он мың отбасына дейін есептелді. Үшінші, жергілікті тұрғындардан тұратын және даругашылар билігіндегі отырықшы ұлыс болды. Оларды жергілікті билеушілер билегенімен, олар моңғол билеушілерінің қатаң кадағалауында тұратын.

Әрбір түмен әкімшілік қана емес сонымен бірге әскери округ болып саналды, егер соғыс бола қалған жағдайда Түменбасы бастаған 10 мыңдық әскери корпус дайындалатын. Түмендер мындыққа, мыңдық жүздікке, жүздіктер ондыққа бөлінді. Олардың алдыңғы екеулерін хан тағайындады. Ал жүздікті - түменбасы, ондықты - мыңбасы тағайындаган.

Моңғол империясында салық жасау жүйесі ерекше маңызға ие болды. Жеке-жеке үш салық мекемесі құрылды. Оның біріншісі Қытайдағы Яньцзинде, екіншісі Орта Азия -Амудария аймағында болып, одан кейінгісі Жетісу, Қашқар және Бесбалық территориясының аймагын қамтыды. Салықтың негізгі бөлшегі шаруашылық- үй болып есептелінді.

Империяның көшпелі халқы жылына мал басына бір процент көлемінде - копчур, сондай-ақ, әскери салық - тағар,төтенше салық - аваиз салығын төледі. Отырықшы халық жер салығы - харадж салығын беріп отырды.

Моңғол империясының құқықтық жүйесі әдет-ғұрып, рәсім, салтқа негізделінді. Өз заманында ата заңдай болған Жувайнидің жазуы бойынша Шыңғысханның Жасасы ұйғыр жазуымен түркі-моңғол тілінде бумаланған қағазға, тұмарға түсіріліпті және бұл «Ұлы заңдар жинағы» (Иасанаме-йи бузург) деп аталған. Осы шиыршықталған қағаздар ең беделді ұрпақтарда, «Жасаны» білгіштердің қолында қазына қоймасында сақталған «жасаны» сақтау құрметті Шыңғысхан өсиет еткен мұрагерлердің ұрпағынан жалғасатын «алтын ұрпағына» ғана рұқсат етілген. Рашид ад диннің сөзі бойынша «Жасаның» бұлжытпай орындалуын қадағалауды Шыңғысхан көзі тірісінде ата-баба салты мен дәстүрін жақсы білетін екінші ұлы Шағатайға тапсырған.

«Жасаның» және «Білігтің» түпнұсқасы біздің заманымызға жетпеген. Ал білетініміз Жувайни, Рашид ад дин, Вассаф, Макризи, Плано Карпини және осы күнгі авторлар еңбектерінде келтірілген үзінділер мен қысқаша мазмұндамалар.

Шыңғысхан империясының мемлекеттік билік құрылымын терең зерттеген ұлты моңғол, көрнекті ғалым, тарихшы, Белград университетінің профессоры Э.Хара Даван өзінің «Чингизхан – как полководец и его наследие» деген еңбегінде «Жаса» мен «Білігке» қатысты заңнамалық ережелерді жинастырып, оның мәтінін орыс тілінде толық беруге тырысады. ХІХ ғ. зерттеушілері қателесіп, «Білігті» «Жасамен» араластырып жіберген. Белгілі шығыстанушы П.Мелиорнаский 1901 жылы білігтерді арнайы зерттеп, «Жаса» мен «Білігтің» мазмұнындағы айырмашылықтарды анықтады.

Жасада әртүрлі іс-әрекеттердің, әскер құру тәртібінің, ел билеу жүйесі мен қылмыстардың тізбесі берілген және кінәлі адамдар тартатын жазалардың түрлері көрсетілген, ал біліг соттағы тергеу ісі мен сот жүргізу тәртібін белгілейтін Шыңғысханның өситенамаларынан тұратын мұрасы деп қарауымыз керек.

Біліг (білім) деген түрік сөзімен аталатын Шыңғысханның бірқатар өсиет сөздері Рашид-ад-диннің шығармасында «Шыңғысханның қасиеттері мен дәстрлері» деген бөлімінде жан-жақты көрсетілген. Осы «Біліг» бойынша империяның ақсүейктерін оқытуға тиіс пәндер болды. Бқл нұсқаулық өсиетнамаларда былай айтылады: Жылдың басы мен соңында келіп, Шыңғысханның білігін тыңдап қайтатын түменбасы, мыңбасы, жүзбасылар ғана әскерді басқарып тұра алады.

Әрбір құрылтайдан кеәін, халықтың көпшілігі тарап кеткен соң, Шыңғысхан ұрпағымен және оның қолбасшыларымен сынаққа ұқсас кездесу өткізіледі екен, жиналысқа қатысқан ханзадалар мен билеушілердің әрқайсысы «Білігтің» бірін жатқа айтуға міндетті болған. Ұлы қағанның «Білігін», яғни өсиеттерін білу жоғары бағаланған.

Рашид-ад-диннің «Жылнамалар жинағында» айтылғандай, Шыңғысхан дәуірінен бастап, ұлы қағанның атқан сөздерін күнбе-күн жазып алу дәстүрі қалыптасқан. Сондықтан Шыңғысхан ұрпағының жанында өзінің білімді бітікшісі, ерекше жазғышы болған көрінеді.

«Білігтен» бірнеше баптар келтірейік:

Егер ұлдары әкесінің жолын құмаса, інілері ағасының сөзін тыңдамаса, басшылар қызметшілерінің жүрегіне жол таба алмаса, айналасындағы адамдарды өз соңына ерте алмаса, мемлекет тәртібін мойындамаса, ондай елде ұрылар мен суайттар, қылмыскерлер мен басқа да бұзық жолға түскендер өз Отанының басына қара түнек орнатады.

Момын халықтың арасында жүргенде қошақандай жуас бол, айқасқа шыққанда жемтік көрген аш бүркіттей шүйлік.

Мемлекеттік заңға негізделген темірдей тәртібі бар, өз дініне өте берік халықты ешбір дұшпан еш уақытта жеңе алмайды.

Осыған қарамастан, «Жаса» барша халық бұлжытпай орындайтын заңнамалық ережелер бола алмады. Шыңғысханның «Білігінде» былай жазылған: «Егер біздің ұрпақтан біреу Жасаны 1 рет бұзса, онда оған ақыл айтылсын, 2 рет бұзса, оны Білігке сәйкес жазаласын, ал 3 жолы шеткі аймаққа жіберілсін. Онда барып, қайта оралған соң келмесе, аяғына кісен салынып, зынданға тасталынсын».

Жасада қаралған тағы бір өзгеше жағдай, империядағы әмірші алдында сіңірген ерекше еңбегі үшін Шыңғысхан мен онан кейінгі тақ мұрагерлерінен лауазымдар мен марапаттарды иеленген адамдарға ерекше құрмет көрсетілген. Оларды «тархандар» деп атады. Олар:

Салықтан босатылды;

Олар жасаған қылмыстары 9 ретке толғанда ғана жазаға тартылған (әрине, өлім жазасына кесілетін қылмыстар ғана есепке алынған);

Ешқандай рұқсатсыз кез келген уақытта хан ордасына кіре берген.

Уақыт өте келе, Шыңғысхан империясының Батыс ұлыстарындағы ұрпақтары мен әскери көшпенді ақсүйектер мұсылман мәдениеті мен әдет-ғұрып салттарын көбірек қабылдай бастады да, өз тіршіліктерін Жсаа нұсқауларымен шектеудің азайтты.

Шыңғысханның Жасасы оның ұлыстарында қай кезде қолданылып, қай кезде шектеле бастағаны бізге нақты мәлім емес. Бізге белгілісі, Ақсақ Темір мемлекетінде (ол Орта Азияда 1370-1405) оның есіміне байланысты құқықтар «Тору», болып өзгертілді. Темірдің ұлы Шаһрух хандық құрған кезде (1409-1447) ресми құжаттарда Шыңғысханның жасасы тоқтатылып, тек шариғат заңы ғана үстемдік етеді деп жарияланады.

Моңғолдардың ойынша олардың құқық нормалары әлемдік заңдарға сай, қоғам үндестігін сақтауға кепіл беретін бірден бір құқық нормасы болып есептелді. Әлемдік заңды жер бетінде насихаттаушы қаған болып саналды. Сондықтан да, ол империяның заң және сот билігіне иелік етті. Шыңғыс ханның кезінде Яса немесе Жасақ заңы қабылданып, ол қоғамдағы жаңа саяси-әлеуметтік қатынастарға сәйкес келді. Ұлы Қағаннан кейін Жасақты мұрагер ретінде қабылдап және сақтаған оның ұлы Шағатай еді. Сонымен бірге, империяда жоғарғы сот-төреші қызметі Яргу, джаргулугсан және судьялар - джаргучилар болды. Соттар -яргу мен қадилер үстем тап, ауқатты адамдардың мүдделерін қорғап, солардың жыртысын жыртты. Сот ісі жөнінде арнайыдиуан-яргу де болған.

Шыңғыс ханның Ясасы екі бөлімнен тұрды. Бірінші бөлімі, билік - Шыңғыс хан айтқандарының басын біріктірген жинақ болуымен бірге моральдық-нормативтік түрдегі мемлекеттік құқықтың негізгі нормалары болып есептелінді. Екінші бөлімі, Жасақ атанып, ол қылмыстық құқық нормаларын жинақтап, діни тыйымдарды біріктірді. Жасақтың басты нормалары қатарында әскери ұйымдар мен тәртіптерді және соғыстан түскен түсімдерді бөлетін зандылықтар болды.

Жалпы, Шыңғысхан құрған мемлекет және оның мұрагер-лері билеген мемлекет XIIIғасырдың бірінші жартысындағы қысқа уақыт ішінде элемдік империяға айналып, бір орталыққа бағынған билік жүйесін қалыптастырды. Сондай-ақ, ол орталық пен шет аймақтарды және мемлекеттік идеологияны тең құқықты дәрежеде ұстамаса да негізгі үш діңгекте ұстады: басқаруға Шыңгыс тұқымдарының ғана құқығы болды; бүкіл көшпенділердің бірігуі қажеттілігі және бүкіл әлемдегі мемлекеттердің көшпенділер билігінде болуы. Соган қарамай империяның кейбір бөлшектерінің аралары алшақ болуына байланысты басқару билігі басындағылардың арасында қарама-қайшылықтар туып, империя ұлыстарын әлсіреуге әкеп соқтырды.

Алтын Орданың әкімшілік-аумақтық бөлінісі мен салық жүйесі.

Ғылыми еңбектерде Алтын орда атымен белгілі Алтын орда немесе Жошы ұлысы мемлекеттің қалыптасуы жиырма жыл бойы жүрді. Оның алғашқы кезеңі 1219-1222 жылдар аралы-ғында Орта Азия, Солтүстік Ауғанстан, Иран, Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңірлерін Шыңғыс хан және оның балаларының жаулап алуымен, содан соң Моңғол империясы-ның бірнеше мемлекеттерімен жүргізген соғыстарынан соң қалыптасты. Бізге жеткен қүжаттағы мәліметтер бойынша моңғол императорының үлкен баласы Жошы отырықшылықпен айналысатын елді-мекендерді билеп, ол кейін Қыпшақ даласын өзіне қаратып алды.

1222-1227 жылдары Жошы Орталық және Батыс Қазақстандагы көшпенділерді Жайық өзеніне дейінгі аралықта билеп-төстеді. Сөйтіп, XIIIғасырдың 20-30-жылдары Жошы ұлысына бүкіл қазақ даласы қарады. Жошыдан кейін оны Бату биледі. Ол Моңғол қаганының егемендігін мойындағанмен, бірақ оның иелілігі нақтықтылыққа келгенде тәуелсіз еді. Әсіресе, 40-жылдары Бату мен жоғарғы билік иелері арасын-дағы қайшылық үдей түсті. 1248 жыл кезіндегі Жошы ұлысына Күйік Қағанның жорық жасауы да соның салдарынан болды. 1251 жылы Моңғол империясының билігі Мөңке Қағанның қолына көшті. Бату мүрагері Берке ханның (1257-1266 жылдары) Жошы ұлысы тәуелсіз мемлекет болады да, арнаулы қүжаттарда ол мемлекет Ұлы Ұлыс атанады. Шығыс жазбала-рында ол Ақ Орда болып көрсетілсе, ал орыс жазбаларында Орда немесе Алтын Орда деп көрсетіледі.

Алтын Орданың құрылу кезеңі 1236-1242 жылдарға жатады. Ұлы ұлысқа, яғни Алтын Ордаға ежелгі Русь территориясы мен Волга Булгарлары және Шығыс Еуропа даласы Закавказьенің кейбір аудандарына дейін созылып жатқан жерлер қосылады. Бату хан өзінің Ордасын Ертіс жағалауларынан жаңа география-лық орталық Еділ-Волга өзенінің жағалауына көшіреді. Сөйтіп, аз уақыт ішінде Сарай атты астанасын өмірге келтіреді.

Алтын Орда және басқа да көшпелілердің мемлекеттері оң және сол қанатқа бөлінді. Шекарасы Еділ (Итиль) өзені еді. Алтын орданың немесе Ұлы ұлыстың мемлекеттік басқару жүйесі Моңғолдардың басқару жүйесінен едәуірайырмашылығы болды. Оның империялық ьам-харекеті саяси жүйеде ерекше байқалды. Мемлекет басшысы болып Бату династиясынан тарайтын хан есептелді. Басқа Шыңғыс түқым-дары оғлан атак-дәрежесін алғанымен, тақ билігіне ие бола алмайтын. Ондай қүзыр Батудың ағасы Орда-Еженнің ғана үрпағына берілді. Олар Ұлыстың оң бөлшегіндегі хан тағын иеленді. Хан сайлау деген болмай, билік рудың ішіндегі үлкеніне мүрагерлік ретінде қалдырылды. Сол қанаттың хандарының биліктері өз еріктерінде болғанына қарамай, олар жоғарғы хан билігімен тагайындалып, бекітіліп, жарлықтар жогарғы хан атынан берілді. ХІҮ ғасырдың 20-30-жылдары Өзбек ханның билігі түсында сол қанаттағы автономия жойылып, хан билігі өмір сүруден қалды да, оларды жоғары хан сайлаған билер биледі.

Орталық және жергілікті билік органдары Моңғол және жергілікті ел дәстүрі бойынша қалыптасты. БилІк жүйесі бойынша ханнан кейінгі басқару беклар-бек, яғни бектердің бегі билігінде болды. Ол ұлыстағы әкімшілік және әскери билікті жүргізді. Сонымен бірге, бектердің бегі мемлекеттің әскерін басқарып, хан атынан мемлекеттік істерді шешумен бірге жоғарғы билік органдарын басқарады. Саяси өмірде Ұлы уәзір хандықтың қаржы және қазынасымен қоса салық жинау құрылымдарын жүргізді. Жоғарғы атқарушы билік әр түрлі шаруашылық саласын басқаратын уәзірлерден құрылған дивандар болды. Диванның іс жүргізуші хатшыларын бітікші деп атады. Хан аппаратында жасауылдар, түтқауылдар, бекеуілдер секілді Сарай шенеуніктері болды. Ұлы ұлыстың кейбір жекелеген бөлшектері ұлысбектер билігінде еді. Олар отырықшылық аймақтардағы Хорезм, Қырым Булгары өңірлерін биледі. Ірі қалаларды хан тағайындаған даруғабектер билеп, олардың қызметі моңғолдардың даругашыларына үқсайтын. Даругашылар салық жинауға жауап беретін, полиция және әкімшілік қызметті басқақтар атқарды. Басқақтар Ұлыстың вассалдық иеліктеріндегі княздігінде, Сербия мен Болгариядаболды.

Азаматтық, қылмыстық, шаруашылық істері әдеттегі құқық қүзырына кіріп, Моңғолдардың Жасақ және қыпшақтардың Адат рәсімінен өрілген құқықтарына сай келді. Алтын Ордада Өзбек ханнан кейін қалың жүртшылық ішінде Шариғаттың рөліерекше көзге түсті. Ягш, исламдық құқық дамыды. Соттық тапас-тартыс кезінде имамның беделі артгы. Русь жеріндегі сот жүйесі болса, моңғол шапқыншылыгына дейінгі жүйеде жүрді. Жалпы, Ұлы ұлыстың құқықтық жүйесі ХШ ғасыр мен ХІҮ ғасырдың басында Дешті Қыпшақ жағдайына келтірілген Шыңғыс ханның Жасағына сай қалыптасты. Алтын Ордада жылына міндетті түрде әскери-әкімшілік өкілдері қатысқан съезд-құрылтай өткізіліп тұрды. Сөйтіп, ханның алдында ұлыс билеушілері есеп беріп отырды. Жоғарыда айтып өткеніміздей Өзбек хан билігі кезінде ислам мемлекеттік дін ретінде қабылданды. Бұл Ұлы ұлыс территориясында мүсылман құқы нормаларының енгендігін айғақтайды.

Көшпелі жұртшылықты ұлыстың сұлтандары (оғландары), түменбасылары, мың басылары, жүз басылары, он басылары Моңғол империясындағы жүйемен басқарды. ХІҮ ғасырда сол қанаттагы автономияның ыдырауына байланысты Бату мен Шейбани тұқымдарынан басқалардың барлығы Ұлысты билеу билігінен және басқа да жасалатын жеңілдіктерден айырылды.

Әкімшілік-территориялық бөліну ХШ ғасырдың 40 жылдарынан ХІҮ ғасырдың басына дейін Ұлы Ұлыс оң және сол қанатқа бөлінді.

Ұлыстың бүкіл және оң қанаттағы астанасы алғашқы кезде орта Волгадағы Булгар қаласында болса, XIIIғасырдың 50-жылдары Бату Сарайы Волга өзенінің төменгі жағына, ал ХІҮ ғасырда Берке сарайы сол Волга өзенінің төменгі жағына көшіріледі. Ұлы ұлыс ханының жазғы резиденңиясы ХГҮ ғасырда қазіргі Атыраудан алыс емес Орал өзенінің бойындағы Сарайшық қаласында болды. Оң қанаттағы хан мекен-жайы Ақ Орда деп аталып, өзінің түр-түсіне қарай басшы-ағалық санат есебінде саналды. Хан қыстың күндері қыстауда болып, жазда Ақ Орда ханмен бірге көшіп жүрді. Сөйтіп, хандық мемлекет көшпелі мәнді иеленді.

Сол қанаттың астанасы Сырдария өзенінің жағалауындағы бұрынғы шығыс-қыпшақ бірлестігінің оң қанаты жайлаған Сығанақ қаласына орналасты. Ол Көк Орда аталды. ХІҮ ғасырдың 20-30 жылдарында Көк Орда таратылып, оны жоғарғы хан сайлайтын билер биледі. Сөйтіп, XIҮ ғасырдың екінші жартысындағы Ордадағы дағдарыс салдарынан сол қанат оғландары оң қанаттағы тақ иелігіне билік жүргізіп, Ұлыстыңшығыс бөлшегінде билік жүргізушілерге Ақ Орда аты берілді. Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстан территориясын жайлаған ұлысқа ерекше статус Ібір-Сібір ұлысы аты берілді. Моңғол империясы секілді Ұлы ұлыста да әскери-әкімшілік принципіндегі мемлекеттік территория және жүртшылықты бөлу жүйесі жүргізілді. Мемлекет шекарасы, әсіресе, Батыс, Оңтүстік және Шығыс шекаралар бекеттермен белгіленіп, елеулі деген керуен жүретін жолдарда кеден бекеттері қойылды.

Ұлы ұлыстағы хандар өздері басқарған территорияларда ел санағын жүргізу арқылы салық жинау жүйесін қалыптастырды және бір жүйеге түсірді. Мұнда тек қана көпшіліктің саны ғана есептеліп қана қоймай, олардың малдарының саны, өндеген жер көлемдері, сондай-ақ ол жерлердің қанша астық беретіндіктері ескерілді. Сол арқылы арнаулы салық жинау кітапшасы-дәптер жасалып, оған әрбір әкімшілік пен шаруашылықтан жиналған салықтардың көлемі кіргізілді. Көшпелі жүрт болса әрбір мал басына байланысты бір пайыз - копчур салығын төледі. Отырықшылықпен айналысатын Ұлыс жүртшылығы харадж салығын төлесе, негізгі салықтың бір түрі әскери салық - тағар атанып, ол екі бөлімнен тұрды. Оның біріншісі - азық, екіншісі - алым атанды. Әсіресе, Алтын Ордаға бағынышты орыс княздігіндегі алым-салықтың түрі ауыр еді. Олар жылына мүлік багасының он процентін құрайтын шығын салыгын төледі. Сондай-ақ, басқақтар өз округтарынан түтін салыгын жинады.

Ұлы ұлыстың территориясынан өткен керуендер мемле-кетке үлкен кіріс түсірді. Хан керуен жолындағы сауда-саттықпен айналысатын саудагерлер үшін өзіне тиімді саясат жүргізіп, мемлекет атынан саудагерлер мен олардың тауарла-рына қауіпсіздік жағдай жасады. Бұл Ұлы жібек жолы бойындағы сауданы қыздырды. Сауда салықтары мемлекет қазынасының ортаймауына бірден-бір ықпал етті.

Ұлы ұлыстарда негізгі сапықтардан басқа қосымша алымдар мен міндеткерліктер көп болды. Мысалы, соның бірі - пошта бекеттері Ямды қамтамасыз ететін салық түрі еді. Әрбір бекетте 20-дан астам жаушы болса, олардың әрбіріне арналған тамақ пен жүйрік жылқылар жүртшылықтан жиналды. Сонымен бірге, ол жаушылар мемлекеттік тапсырманы орындау барысында кез келген жерде ат ауыстырып міне алатын. Алғашқы кезде бұл іспен тек шенеуніктер мен Шыңғыс үрпақтары ғана айналысса,кейін XIIIғасырдың 50-жылдары бекеттерді пайдаланудың барлық түрлері реттелінді. Байқап отырғанымыздай Ұлы ұлыста салық жинау жүйесіне ерекше назар аударылып, оны белгілі бір ретке келтіріп, мемлекет қазынасын толтыратын жағдайларға барынша мүмкіндік жасалынды.

Моғолстан мемлекетінің қоғамдық және саяси жүйесі.

1347 жылы Жетісудың белгілі адамдары Әмір Болатшының басқаруымен Тоғлық-Темірді хан тағына отырғызды. Бұл жаңа Моғолстан деген мемлекеттік жүйенің қалыптасқандыгын білдірді. Моғолстан құрамына Жетісу, қазіргі Қырғызстан және Қашқар өлкесі кірді. Жалпы, Моғолстанда түрік тайпалары мен түркіленген моңғолдар өмір сүріп, мемлекет негізін қалады. Мемлекет басында Шағатай династиясынан тараған ұрпақ-хан отырды. Биліктің көпшілік саласы ұлыс бектердің қолында болды.

Хан мемлекеттің жоғарғы басшысы ретінде оның ішкі және сыртқы саясатын реттеп, сондай-ақ барлық мемлекеттік мәселелерді шешті. Қарамағындағы ұлыстар мен өлкелердің басшыларын тағайындады. Хан жоғарғы қолбасшы ретінде өз мемлекетіндегі әскерлерді жорыққа бастап, өзі қолбасшылық етті. Ханнан кейінгі лауазым ұлысбегі деп аталып, ол мемлекеттегі барлық мэселелерге араласып, бас уәзірдің, ягни бас министрдің рөлін атқарды. Моғолстанда ұлысбегі қызметі мұраға беріліп отырған. Ол Дулат руынан шыққан Әмір Болатшының М.Х.Дулатиге дейінгі ұрпақтарына мұра cипатында беріліп отырған. Ханның жанында кеңесші орган -хан кеңесі жұмыс істеді. Оған ұлысбегі, сұлтандар, оғландар, мырзалар, ханға жақын адамдар, тайпа басшыларымен тағы да басқа беделді адамдар кірді. Мемлекеттік бас канцеляриясын диван деп атаған. Қаржы және салық жинаумен дафтарлар айналысса, хан мұрагерлерінің тәрбиешісі - атабегі, найб (регент), хаким, ханның облыс пен қаладагы өкілі даруға, ханның қабылдаулары мен салтанаттарын ұйымдастырушы жасауыл секілді сан алуан лауазым иелері болды. Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың ерекше бір белгісі ретінде құжат-тарды жазбаша жүргізуді, сондай-ақ әскер мен отырықшы жұртшылықты есепке алып, халық санағын жүргізуді, іс қағаздарын мөрмен бекітіп, оны жергілікті жерлерге таратып отыруды айтуға болады. Міне, осының барлығы Моголстан хандығында дамыған мемлекеттік құрылыс және құқықтық қатынастар жүйесі болғанын көрсетеді. Сондай-ақ салықтың зекет, ұшыр, харадж, қалан, купчур, баж сияқты алуан түрлері болды.

ХІҮ ғасырдың аяғы ХҮ ғасырдың басында Моғолстанға Орта Азия Әмірі Темір жиі-жиі шабуылдап, мазасын алыи отырды. Сөйтіп, Қамар-ад-дин мен эмірдің әскерлерімен арасындағы қақтығыс жиі-жиі болып хан мен оның арасы шиеленісе түсті. Соған қарамай ХҮ ғасырдың басында Моғолстан билеушілері ез егемендігін жариялайды. Тек Темір өлгеннен кейін Жетісу толық өзінің тәуелсіздігін алады. Әйтсе де хан орталықтандыруға қаншалықты күш салғанмен ішкі тұрақтылыққа қол жеткізе алмады. Сондықтан Мұхаммед хан (1408-1416 ж.ж.) мұсылман дін басыларына сүйеніп: "біз тұтастай Шыңғыс ханның торасынан (заңдары) бас тартып шариат жолымен жүреміз" деп мэлімдеді. Соған қарамай ХҮ ғасырдың бірінші жартысында Моғолстан жеке иеліктерге бөлініп, эмірлер өздерін тәуелсіз билеушілер есебінде ұстады. ХҮ ғасырдың екінші жартысында Жетісу қазақ хандығының қолына көшеді.

Жалпы, аталған дәуірде Қазақстанның мемлекет және құқық жүйесі эволюциялық жолмен дамып отырғандығын байқауға болады. Бұл салық жүйесі мен жалпыхалықтық санақ жүргізу институттарының пайда болуы мен дамуынан байқалады. Айталық әскери-потестарлық бірлестіктердің ұлыстық жүйеніқалыптастырьш, шгері дамытуының өзі де мемлекет және құқық теориясының негізі болып саналса керек. Міне, осы кезде қазақ қоғамының саяси ұйымдастырушылық негізі қаланды. ХШ-ХҮ ғасырлардағы көшпенділердің құқықтық жүйесі кейінгі дамыған құқықтық жүйелердің қалануына негіз болды.

Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының қоғамдық және саяси жүйесі.

ХҮ ғасырдың 20-30-жылдары Ұлы ұлыстың сол қанатындағы территорияда бірнеше жартылай тәуелсіздікке қол жеткізген иеліктер пайда болды. Солардың бірі - көшпелі өзбек мемлекеті, 1428 жылы бұл мемлекетте Едігелік Бақас бидің қолдауымен 17 жасар Шейбани ұрпағы Әбілқайыр хан сайланды. Ұлы ұлыстың мемлекеттік басқару жүйесін қайта қалыптастырып, оны бір орталыққа біріктіру жөніндегі аз ғана кезең сол Әбілқайыр атымен тығыз байланысты.

ХҮ ғасырдың 30-40 жылдарында Әбілқайыр Ұлы ұлыстың сол қанатын өз билігі астына біріктіре білді. Ол өз билігіне Шыңғыс ұрпақтарын ғана бағындырып қоймай, Едіге ұрпақ-тарының билерін де қосып алды. Оның иелігі Шығыстан Батысқа қарай, Ертістен Волга жағалауына дейінгі жерлерді алып жатты. Бұл жерлер шығыс жазбаларында Өзбек ұлысы деп аталады. Бұлай деп аталуы Өзбек хан есімімен тығыз байла-нысты болды. Оның беделі ХІҮ ғасырда тым асқақ болып, өзбек терминін қалыптастырды. ХҮ ғасырдың алғашқы жартысында аталған термин ұлыстың сол қанатын жайлаған халық арасында бекіп, орнықты. Мысалы, темірлік тарихнаманың авторы (XIV ғасырдың аяғы — XV ғ.) Дешті Қыпшақтағы мемлекеттік құры-лымдарды көрсету үшін хандардың есімдерімен және негізінен "өзбек" деген этнополитониммен қосып, "ұлыс", "дийар" (ел), "уэлаят" (облыс), мамлакат (мемлекет) деген терминдерді пайдаланды.

Әбілқайыр ханның Ұлы ұлыстың саяси жүйесін қайта қалпына келтіруге деген ниеті сәтсіз аяқталды. Біріншіден, Өзбек ұлысындағы сауда-саттықпен айналысатын жоғарғы көпестер әлсіз болып, үлкен орталық болатын қалалар жоқтың қасы болды және халықаралық сауда да нашар жүргізілді. Сөйтіп, мемлекеттің қазынасы толмай, мемлекеттік аппаратты ұстайтын кіріс мүмкіндігі шамалы болады. Осыған қарамай хан

Ұлысты билеушілерді өзі тағайындайтын. Өзбек ұлысының саяси ұйымы Әбілқайыр хан кезінде бір орталыққа бағынған, хандық билік институттарының ерекшелігімен көзге түсті.

1428-1429 жылдары Әбілқайыр хан Түркістан, сондай-ақ, Хорезм территорияларына бірнеше әскери жорықтар жасады. Ол алғашқы кезде өз қазынасын толтыру мақсатында жүргізілді. Бұл мэселеде аталған жорық өте сәтті өтті. Әбілқайыр өзінің төңірегіне көптеген әскери жасақ жинаумен бірге, өзіне ұйғыр және найман руларының беделді билерін қаратып алып, дала лидері атанды. Әбілқайыр хан өзі қалыптастырған мемлекеттік басқару орган жүйесін нығайту үшін фискальдық жүйе нысанынендірді.

1446 жылы Әбілқайыр ханға Мұстафа бей жорық жасады. Бұл кезде Әбілқайыр өзінің атақ-дәрежесінің ең биік шыңында тұр еді. Сондықтан, хан өзінің қарсыласына тойтарыс берді. Мұстафа бей Хорезмге қашуға мәжбүр болды. Сол 1446 жылы Әбілқайыр Сырдарияның бойында өзі иық тірейтін Созақ, Аққорған, Үзгент қалаларын жаулап алып, Сығанақ қаласын өзінің астанасы етті. Әбілхайыр хандығы кезінде отырықшылық пен мал шаруашылығы қалыптасты.

Мемлекеттік басқару жүйесінде өкілетті және алқалық орган билігі - хан кеңесі мен дуан маңызды орынға ие болды. Хан кеңесінде күрделі деген мэселелер шешіліп отырды. Хан кеңесі оғлан, сұлтан, дін басылары, ру басылары және атқарушы орган болып саналатын сарай дивандары құрамынан тұрды. Диванды ханға ерекше берілген "кошчи" немесе "ұйғыр" рула-рынан біріккен өкілдіктер басқарды. Дивандар ірі сұлтан-дықтардың жанынан құрылды. Сарай өмірі мен ел ішіндегі жағдайларды таратушылар ханның уәзірлері және оның көмекшілері - нәбнлер еді. Мемлекеттік билік жүйесінде тақ мұрагерін тәрбиелейтін, сосын тақ мұрагерлері билік жасына жеткенге дейін удельдерді басқарушы "атабектер" қызмет етті. Әскерді хан басқарды. Ханның әскери жасағы - нөкер және негізгі қарулы күш болып екіге бөлінді. Негізгі қарулы күш соғыс кезінде ғана жиналып, өз еңбектеріне сыйақы алмайтын. Атабектер тақ мұрагерлерін тәрбиеледі.

ХҮ ғасырда Қазақстанның құқықтық мәдениет саласында едәуір өзгерістер болды. Ұлы ұлыс дәуірінде Әлемдік Заңдылықты (төре) сақтаушы және таратушы хан болса, енді хан билігінің әлсіреуіне байланысты, оны Шыңғыс ұрпақтары -огландар иеленді. Шыңғыс ұрпақтары осы кезден бастап төре және сұлтан деген терминге ие болды. Шыңғыс ханның Ясасының рөлі бірте-бірте әлсіреп, құқықтық қайнар көз ретінде адат - әдеттегі құқық пайдаланыла басталды.

Әбілқайыр хандығы кезінде, ол билеген территориялардағы отырықшы халық пен қалалықтар "жасақ" салығын төледі. Ал, "копчурді" барлық көшпенділер мен отырықшы халықтар бірдей дәрежеде беріп отырды. Сонымен бірге, көшпенділер жылына бір рет "зекет" салығын төледі. Ол Шариатпен бекітілген болатын.

Жалпы, Ақ Орда ыдырағаннан кейін Қазақстанның Орталық, Шығыс және Солтүстік бөлігін, Сібірдің үлкен аймағын Әбілқайыр хандығы (1428-1468 ж.ж) алып жатты. Ол Жошының Шейбан атты ұрпағынан тарап, кейін тарихта көшпелі өзбек хандығы аталып кеткен. Әбілқайыр хандығының саяси, салық, әскери жүйесі Ак Орда және Моғолстан мемлекетінінің жүйесіне ұқсас болды. Хандық ішкі қайшылықтардан ыдырап кетті.

Ноғай Ордасы. Ақ Орда ыдырағаннан кейін ХҮ ғасырдың ортасында Қазақстанның батысында - Ноғай Ордасы пайда болды. Оны алғашында "маңғыт жұрты" деп атады. Ноғай Ордасының негізін салушы Алтын Орданы 15 жыл билеген Едіге (1396-1411 жж.) болып есептеледі. Ал, Едігенің баласы Нұр-ад-диннің кезінде (1426-1440 жж.) Ноғай ордасы мейлінше нығайды. Сөйтіп, Ноғай Ордасы Қазақстанның үлкен бөлігі болып саналатын Еділ мен Жайық өзендерінің арасын алып жатты. Елді Шыңғыс эулеті емес, Едіге эулеті биледі. Сондықтан Ноғай ордасының басшысын хан емес би деп атады.

"Ноғай", "Ноғайлықтар", "Ноғай Ордасы" терминдері жазба эдебиеттерде ХҮІ ғасырдың басында пайда болды. Олар моңғол-қыпшақ тектерімен байланысты өздерін Жошы тұқымы-нан тарайтындықтарын айтады. Ноғай Ордасындағы саяси және экономикалық билік Маңғыт әмірлері Едіге үрпақтарының қолында болды. Ноғай Ордасының құрамына маңғыттармен бірге қоңыраттар, наймандар, арғындар, қаңлылар, алшындар,қыпшақтар, қарлұқтар, алаштар, тама және басқа тайпалар кірді. Ноғай Ордасында, яғни маңғыт ұлысында ұзақ уақыт моңғолдардың әдеттегі құқық нормалары сақталды. Маңгыт ұлысында өзінің ішкі сот жүйесі болды. Яғни, билер соты немесе ру соты. Олардың үстінен ұлыс билері - мырзалар соты қарайтын. Би - мемлекет басшысы болып есептелді, ол Едіге әулетінен шықты. Биді Үлкен Кеңес - Құрылтай сайлады. Үлкен Кеңеске әскер басылар, рудың тандаулы адамдары. бастысы Едіге эулетінің мырзалары кірді. Би болса өзіне көмекші орган Кіші кеңесті сайлады. Бидің жанында қара дуан деп аталатын басқару органы болып, ол шенеуніктік аппарат ретінде саналды. Сонымен бірге аталған орган соттың рөлінатқарды.

Ноғай Ордасы Қазан және Астрахан хандықтарын Ресей басып алғаннан соң, ХҮІ ғасырдың ортасында бірнеше беліктерге бөлініп, оның Қазақстан территориясында тұратын ірілі-үсақты тайпалары Кіші жүздің құрамына кірді.

Қазақ Ордасының қоғамдық және саяси жүйесі.

ХҮ ғасырдың ортасында Қазақстан территориясында жаңа мемлекеттік кұрылым - Қазақ хандығы құрылды. Бұл жағдай қазақ халқының тарихында және Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық жүйесінің қалыптасу кезеңінде ерекше орын алады. Қазақ хандығының негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде қалыптасты. Қазақ хандығы осы өңірде өмір сүрген ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен бастап Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалгасы ретінде дүниеге келді.

Жалпы, қазақ хандығының құрылуы Шығыс Дешті Қып-шақтың, Жетісу мен Түркістанның кең байтақ территория-сындагы әлеуметтік-экономикалық, саяси-қоғамдық процестер-дің занды қорытындысы болып есептелінеді. Экономикасы аралас, көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан аймақтардың табиғи интегра-циясы негізінде ХІҮ-ХҮ гасырларда тұтас экономикалық және бір саяси құрылымға біріккен мемлекеттің пайда болуына қолайлы жағдай әзірледі. Сөйтіп, қазақ рулары мен тайпала-рының этникалық жагынан бірігуіне, халықтың үзаққа созылган қалыптасу процесінің аяқталуына себепкер болды. Әсіресе, Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы; Ногай Ордасы шеңберінде жергілікті этникалық негізде бір мемлекеттің даму тәжірибесі қалыптасып біртұтас халықтың саяси жағынан бірігуі қажет екенін түсінуіне әкеліп соқтырган жағдайлар қазақ хандығын қалыптастырды.

Сөйтіп, ХУ-ХУІ ғасырларда Қазақ хандығы хандық республика дәрежесінде дамып, оны жабық типтегі төре - Шыңғыс үрпақтары биледі. Қазақ хандығы мемлекеттік қүрылымы бойынша унитарлық мемлекет болып саналды.

Қазақ Ордасының қоғамдық құрылысы. сонымен дәстүрлі Қазақ мемлекеті қос билік қүрылымына негізделген болатын. Онда бір-бірімен параллель екі авторитеттік (беделдік) және ақсүйектер билігі болды. Оның біріншісі дәстүр, әдет-ғұрып негізінде қүралып, ашық түрде болды. Оларды билеушілер тэжірибе мен беделге сүйенді. Ол билікті билер жүргізді. Ал ақсүйектер билігі жабық типті қүрамына жаңа мүшелерді қоспайтын түрде дамыды. Бұл билік Шыңғыс түқымдары - төрелердің қолында болды. XVII ғасыр мен ХҮПІ ғасырдың басында беделді билік иелері - жүз өкілдері, эскери-потестарлық биліктер мен жеке қауымдастық өкілдері болды.

Ал халық 2 әлеуметтік топқа жіктелді: ақ сүйектер және қара сүйектер. Ақсүйектердің қатарына Шыңғыс әулетінен тараған төрелер, сұлтандар мен Мұхаммед пайғамбардың әулетінен тарап, ислам дінін таратып, насихаттауда ерекше белсенділік көрсеткен қожалар жатқызылды. Қазақ қоғамындағы жүздердің құрамына кіретін басқа әлеуметтік топтары (төлеңгіттерден басқа) қара сүйектер деп аталды.

Қазақ қоғамының тектік топтарға бөліну қағидасы және осыған қатысты құқықтық ерекшелік белгілері нақты әрі қатаң жүргізілді. Осы тұрғыдан сұлтандар ақсүйектер тобының өкілдері ретінде қазақ қоғамының ең ықпалды саяси күші болып есептелінді. ХІҮ ғасырдан бастап Өзбек хандығы тұсында сұлтан термині Шыңғысхан ұрпағынан тараған әулеттің әрбір мүшесінің ерекше лауазымды аты болып қалыптаса бастады. Сонымен қатар, сұлтандармен қатар патшалық билікте болмаған Шыңғысхан ұрпақтары - «оғлан», «төре» деген атауларға ие болды. Жалпы мемлекеттік басқару жүйесінде сұлтандар ұлыстарды басқарып, биліктерін дербес жүргізді, оларды билік құзыреті жыл сайын өтетін жалпыхалықтық жиналыс-құрылтайда рәсімделіп бекітілді.

Сұлтандарға ерекше құқықтық басымдықтар беріліп, ерекше міндеттер жүктеліп, оларға қарсы әрекеттерге қатаң жазалар тағайындалды. Мысалы Жеті жарғы заңында сұлтанды немесе қожаны өлтірген адам жеті есе құн төлейді деп көрсетілген. Сұлтандар алыс-салық міндетінен босатылып, тек әскери міндет орындауға шақырылды. Сұлтандарға құқықтық тұрғыдан берілген басымдылықтардың бірі тән жазасы қолданылмады және билер сотына тартылмады. Жалпы отырыстарда, барлық салтанатты жағдайларда ақ киіз төселген жерге отыратын болған.

Мүліктік және әлеуметтік жағдайына байланысты қара сүйектер «бай және кедей» деп жіктелді. Бай адамға өз иелігінде мыңдаған мал табындары, көптеген жылжымалы мүліктері бар, өз ортасында үлкен ықпалға ие болған әлеуметтік топтың өкілдерін жатқызды. Кейбір деректерге сәйкес, ең ауқатты бай қазақ отбасыларының жеке меншігінде басқа мал түліктерінен басқа 15,18,26 мыңға дейінгі жылқы табындары болды.

Қазақ қоғамында әлеуметтік тобының арасында ерекше құқықтық мәртебені қазақ билері иеленді. Билер үлкен саяси беделге ие болып, сұлтандармен қатар жыл сайынғы халық жиналысына қатынасып, жалпымемлекеттік маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік алды. Өте ықпалды әрі беделді билер хан билігінің маңызды органы – билер кеңесінің құрамына кірді.

Олардың билігі жан-жақты болған:

Халыққа сот төрелігін шынайы және тура жүзеге асыруда әділ билігімен танылған, сот функциясын атқаратын мемлекеттік қызметші.

Билер біртұтас мемлекеттік билік ісіне қосқан үлесі және ел басқарудағы даналығымен танылған құрметті тұлға.

Билер соғыс жағдайында әскер басы, дипломатиялық, елшілік қызметтерді де атқарды.

Жалпы билер институтының пайда болы және даму тарихын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады.

1 кезең – билер институтының қазақ хандығы құрылғанға дейінгі болмысы. Би атауының пайда болуы «би» бұрынғы «бек» атауының өзгерген түрі деген пікір бар. Ежелден келе жатқан лауазым иесі әрі атау деуге болады. «Би» билік айту деген мағынаны ббілдіреді. Ноғай Ордасында мемлекет басшысын би деп атаған.

2 кезең – Қазақ хандығының жеке дара тәуелсіз мемлекет есебінде отау көтеріп, халықаралық құқық және саяси қатынастар субьектісі ретінде өз алдына дербес өмір сүрген кезі. Бұл ХҮ ғасырдың ортасы 1730 жылдарға дейін созылатын 3 ғасырға жуық уақыт аралығы.

Қазақ хандығы тұсындағы билер институтының басты ерекшеліктері мыналар:

1-ден, билер дәстүрлі қазақ қоғамындағы билік қатынастарының тұтастығын бойына сіңіріп, символы болып қала берді.

2-ден, бұл дәуірде билердің билік қызметінің іштей салалана, дербестене, мамандана бастағанын бақауға болады.

3-ден, би атауы бірті-бірте тек сот билігін атқарушы адамдарға ғана қатысты қолданыла және соларға ғана танылуы әдет, үрдіс дәрежесіне көтеріліп, қоғамның саяси-құқықтық өмірінің тұрақты құбылысына айналды.

Құқық жүйесінде билердің билік шешімдерінің қолданылу сипатына қарай 2 түрі бар:

Қағидалық билік шешімдер (қағидалық сипаттағы билік шешімдер, мақал мәтел, афоризмдер түрінде белгілі істі шешкен кезде басшылыққа алынып, қағида сипатында көрінеді).

Жарғылық билік шешімдер (олар әдет-ғұрып құқығында өздерінің көрінісін тауып, билер ұқсас істерді шешкенде ешбір өзгеріссіз, дәл сол күйінде қолданып отырған).

Тәукехан тұсында қазақ мемлекетінің бірлік-берекесі күшейе түсіп, мемлекеттік басқару жүйесінде «Билер кеңесі» енгізіледі. Бүкіл халықтың атынан сайланған «Билер кеңесінің» шығарған шешімдеріне шағымдануға, қайта қарауға жатпайтын құқықтық мәртебе берілді.

Бұл орган жүздердің арасындағы даулы істерді шешумен қатар, ел арасында алауыздық туғызатын, іріткі салатын сұлтандарға қарсы шаралар да қолданылды. Оның құрамына: ру ақсақалдарының келісімімен қара қылды қақ жаратын, әділ сөйлейтін шешендер, жаумен шайқаста ержүректілігімен көзге түскен батырлар кірді.

Қарапайым халыққа қараша, шаруа, бұқара, құл-құтан деген сөздер қолданылған. Қараша – басы ерікті тұлға ретінде есептеліп, жеке және мүліктік құқықтарға ие болды. Жеке басының еркіндігі бар көшпенді тұлға өз қалауынша мүлкін мұраға қалдыруға, сотта күәлік беру құқығына ие болды.

Қазақ мемлекетінің негізгі әлеуметтік тобын шаруалар құрады. Олар қоғамының негізгі өндіргіш күші ретінде есептеліп, мал шаруашылығы кәсібімен, ал Жетісу, Сырдария, Жайық аймағында егіншілік кәсіппен айналысты. Олар мемлекеттің пайдасына салықтың негізгі екі түрін төледі, жыл сайынғы «зекет» салығы – малдық 20/1 бөлігін құрады. Сонысмен қатар қосымша әскери салық «тағар», «сыбаға», «соғым» сияқты төлемдер төледі.

Қазақ шаруасы отбасы мүшелерімен бірге бай ауқатты адамдардың қызметіне жалданып, күнкөріс үшін уақытша сауын малдарын пайдаланатын қоңсы шаруалар және бай егіншілердің жерлерінің шағын бөлігін өңдеп, жалға алу арқылы күн көретін егінші-кедейлер болды.

Қарасүйектердің әлеуметтік тобының төменгі сатысында, төлеңгіттер тұрды. Олар негізінен басы ерікті болғанымен, әртүрлі себептермен өз руының құрамынан шығып қалып, басқа ұлт өкілдерінің тобынан құралып, жартылай тәуелді жағдайда болды. Төлеңгіттер – хандардың, сұлтандардың, билердің сан алуан тапсырмаларын орындайтын, тікелей қол астындағы қызметшілер болды. Олардың құқықтық жағдайы ұрпақтарына мұрагерлікпен беріліп отырды.

Дәстүрлі қазақ қоғамында жеке басының еркіндігі жоқ құлдар мен күңдер болды. Алайда бұл Греция, Рим мемлекеттеріндегі сияқты классикалық құлдық жүйе түрінде орын алған жоқ. Қазақ қоғамы құлдардың жағдайына түсінушілікпен қарап, қажетті жағдайда олардың басына бостандық беріп, үйлендіріп өз отбасының, руының құрамына қосып алып отырды. Дегенмен, құлдардың жеке басының еркіндігі болмағандықтан сот алдында куәгерлік етуге, айғақ беруге және өз қожайынына шағым түсіруге құқығы болмады.

Қазақ Ордасының саяси құрылысы. Қазақ хандығында жылына бір рет күз айында барлық қазақ жүздерінің беделді өкілдерінің және сұлтандардың бас қосуымен құрылтай жиналысы өткізілді.

Құрылтайда төмендегідей мемлекеттік маңызы бар мәселелер қаралып, шешіліп отырды:

Бітім жасау;

Соғыс жариялау;

Мал жайылымдарын қайта бөлу;

Көші-қон бағыттарын анықтау;

Ең лайықты үміткердің арасынан ханды сайлау немесе оны биліктен алу және т.б.

Атқарушы билік толығымен ханның қолында болды. Хан Шыңғысхан ұрпақтарынан тараған Орыс хан әулетінен сайланды, өздерінің қызметтерін өмір бойы мерзімге атқарды. Халық жиналысында басым қолдау, дауысқа ие болған үміткер, хан болып жарияланып, дәстүр бойынша «хан көтеру» рәсімі

өтіп, соған сәйкес ақ киізге отырғызып 3 рет көтеретін болған.

Ханның құқықтары:

Мемлекет жеріне билік жүргізу;

Соғыс жариялау, бітім жасау;

Шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізу,

Өзіне бағынышты адамдарды өлім жазасына кесу, тірі қалдыру;

Заң шығару, бұйрық беру.

Ханның міндеттері:

Елді сыртқы жаудан қорғау;

Әскери қолбасшылық;

Мемлекеттің сыртқы саяси бағытын белгілеп отыру;

Билермен кеңесу;

Қателікке жол бермеу.

Дала демократиясының бір көрінісі ретінде хан талау институтының болуы. Хан талау сирек болса да, ерекше жағдайларда қолданылып отырған. Мысалы, хан өзіне көрсетілген халықтың сенімін ақтамай, әділетсіздікке жол берсе, оның барлық мүлкі халқына таратылып берілетін болған.

Қытай ғалымы Су-Бей-Хайдың 1989 жылы шыққан «Қазақ мәдениетінің тарихы» деген ұзақ жылдар бойы зерттелген материалдарға негізделіп жазылған кітабында қазақ мемлекетінің негізгі 7 сатыдан тұратыны жазылады.

Бірінші саты – ауыл. Ол қазақ ұлысының ең негізгі қоғамдық ұйымы болды. Ең жақын, қандас 10-15 отбасынан құралды. Әр ауылды басқаратын адамды – ауылбасы деді.

Екінші саты - ата-аймақ. Жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралады. Мұның басты адамын ақсақал деп атайды.

Үшінші саты – ру. Ру 3-15 аймақтан тұрады. Басшысы рубасы деп аталады.

Төртінші саты – Арыс. Ол бірнеше рулардан құралған. Оның басшысы би болған.

Бесінші саты – ұлыс. Ол бірнеше арыстан құралды. Ұлыстың билеушісі сұлтан.

Алтыншы саты – жүз. Бірнеше ұлыстардан құралды. Жүзді хан билеген.

Жетінші саты – хандық. Ол жүзден тұрады. Хандықтың ең үлкен әміршісі – Ұлы хан.

Қазақ әдет-ғұрып құқығының ерекшеліктері мен қайнар көздері, институттары.

Ұзақ уақыт бойы біртіндеп қалыптасқан, қазақ дәстүрлі қоғамының барлық әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірімен тығыз ұштасқан қазақ құқығы мынандай ерекшеліктермен сипатталды:

Қылмыстық әрекеттер мен азаматтық талап қою ісінің арасындағы жіктелудің және мемлекеттік қылмыс түсінігінің болмауы.

Жазалау жүйесінің салыстырмалы түрдегі ізгіліктілігі.

Мүліктік жауапкершілік пен отбасы – неке қатынастарына қатысты нормалардың нақтылығы және дәлме-дәл реттелуі.

Құқықтық нормалардың, ережелердің және оның шешімдерінің ауызша таралуының басымдылығы.

Құқық нормасының сипаты бар ішкі қауымдық және қауымаралық міндеткерлік жүйесінің болуы. Слайд №18

ХҮ-ХУІІІ ғасырлардағы қазақтың әдет-ғұрып құқығы төмендегідей негізден тұрады. Бірінші, әдет, заң; екінші, би билігі; үшінші, билер съезінің ережесі. Қазақтар өздерін мұсылманмын деп санағанмен де олардың құқықтық жуйесінде шариат үлкен рөл атқармады. Ал, әдет-ғұрып, рәсім құқығы адамдар арасындағы қарым-қатынас ретінде ежелден тұтас қалыптастырылған іс-әрекетке жатты. Бұл қалыптасқан дәстүр ретінде көшпенділердің экономикалық тыныс-тіршілігінің негізін қалайтын жағдайлармен тығыз байланысты болды. Мемлекеттік билік бекіткен рэсімдер мен салт-дәстүрлер құқықтық әдетке айналды.

Бидің билігі (сот прецеденті). Құқықтық әдет ғұрып – билердің іс жүргізу практикасы негізінде тұрақты толықтырылуының нәтижесінде қазақ әдет ғұрып құқығының қайнар көздерінің біріне айналды. Оның негізгі мәні – құқықтық әдет ғұрыпта бұрын соңды мәлім болмаған, күрделі істер бойынша шығарылған өте біділді билердің соттық шешімдері болашақты осындай істерді шешуде басқа билер үшін үлгі ретінде қалыптасып прецеденттік сипатқа ие болды. Слайд №19

«Ереже» - билер сьезінің шешімдері. Қазақ дәстүрлі қоғамындағы әртүрлі тараптардың күрделі мәселелерін, мүдделерін қарастыратын маңызды істерді бір ғана би емес, билер ұжымынан құралған судьялар шешіп отырды. Мұнда 6-7 биден құралған алқалық сот – «жүгініс» деп аталса, ал 10-20 би дің қатысуымен өтетін сот отырысы – «кеңес» деп аталды. Әсіресе «Ережелерді» қабылдаудың басымдық сипаты қазақ хандығының жойылып, халқымыздың Ресей империясының қол астына өтуіне байланысты, билердің сайланбалы жасақталуы кезінде орын алды. Осы тұрғыдан жылына 1 рет өтетін болыстың және төтенше билер сьездерінде қабылданған «ережелер» арнайы кітаптарда жазбаша түрде ресімделді.

Сонымен бірге жоғарыдагы әдет немесе заң сөздерімен бірге жора, жарғы, жол терминдері де қалыптасты. Міне, әдеттегі құқық зандылықтарын қазақ хандары өз кездерінде бекітіп дамытқысы келді. Ол XVI ғасырда Қасым хан билігі кезінде бастау алды. "Қасым ханның қасқа жолы" салт-дәстүр негізіне айналған алғашқы Кодекс болып қалыптасты. Бірақ ол бізге жазба түрде жетпесе де, оның кейбір заңды акті ретінде қабылданатын бес бөлімі болған.

Бірінші бөлім - мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалардан (мал-мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ереже-лері) түрды. Екінші бөлім - қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормаларын (кісі өлімі, ел шабу, мал үрлау, үрлық т.б. қолда-нылытын жазалар) жинақтады. Үшінші бөлім - әскери міндет-тілік және оны орындау, сондай-ақ эскери тәртіп бүзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормаларды (қосын қүру, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т.б.) қарастырды. Төртінші бөлім - елшілік жораларға қатысты, елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалардан (шешендік, эдептілік, халықаралық қатынастардағы сыпайылық, сөйлеу мәнері) түрды. Бесінші бөлім - жүртшылық заңы (қайтыс болғандарды жерлеу, шүлен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағы ережелер, жылу, асар т.б.) рәсімдеріне арналды. Слайд №21

Қасым ханмен туысқан Жэдік ханның немересі Шығай ханның баласы Есім ханның кезінде (1598-1628 жж.) әдет-гүрыпқұқықтары қайта жүйеленді. Ол заң "Есім ханның ескі жолы"деп аталды.

Есім хан негізінен бүрынғы Қасым хан түсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Есім ханның түсында қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты әскери міндеткерліктер күшейтіліп, эскери тәртіп бүзған үшін жазалар қатайтылған. Бізге келіп жеткен деректер бойынша Есім хан ердің құнына 100 жылқы және алты жақсы (6 түйе) кесім белгілеген. Ол бай-кедей, жас-кәрі, қараша-сүлтан демей еркек атаулының бәріне бірдей қолданылған. Слайд №22

Тәуке ханның (1680-1718 жж.) түсында мемлекеттік аппараттың қүрамында үлкен өзгерістер болып, ол белгілі заң -құқық жүйелері арқылы қазақ мемлекеттілігін қалыптастыра бастады. Сөйтіп, әкімшілік-басқару процесіне "билер кеңесі" енгізілді. Бұл мемлекеттік орган қазақ хандығының саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар, мемлекеттік ішкі, сыртқы саясатты жүргізуде орасан зор рөл атқарды. Тәуке хан алғаш рет қазақ қоғамының құқықтық жүйесін қалыптастырды. Ол билік қүрған кезенде мемлекетті нығайтып, белгілі тәртіп орнату үшін тиімді, халық мүддесіне сай, ал орындалуы, арнаулы тетіктермен қамтамасыз етілетін заң жүйесі керек еді. Бұл қағиданы жете түсінген Тәуке хан жаңа құқық жүйесін қалыптастыру үшін қазақтың қара қылды қақ жарған, өздерінің әділ шешімдерімен елге танымал болған билерін қызметке тарта білді. Олардың қатарында Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке би бар еді. Соның негізінде қазақ қоғамының "ұлттық Хартиясы" дүниеге келді. Ол - "Жеті Жарғы" деп аталды. Жарғы 7 бөлімнен түратын. Бірінші, Жер дауы; онда меншік құқығы мен нормалары реттеліп жайлаулар мен су қорларын пайдалану бір жүйеге салынып отырды. Екінші, жесір дауы; онда жесірлер мен жетім қалғандардың жеке'бастарының құқы және олардың мүліктеріне иелік реттеліп отыруымен бірге ағайындармен қарым-қатынастары қалыпты жүйеге түсірілді. Үшінші, отбасы - неке құқығының норма-лары. Төртінші, сот процесін жүйеге түсіруші нормалар. Бесінші, мемлекетті басқару және әскери істерге байланысты құқық нормалары. Алтыншы, айып төлеуге байланысты қылмыстық құқық нормалары. Жетінші, құн төлеуге байла-нысты қылмыстық құқық нормалары. Осының бәрі Кіші Орда қырғыздарының (қазақтарының) айтуына қарағанда қазақ халқы бір жылдары тыныштықта өмір сүріп, өз заңдары мен құқықтық және соттық тәртібі болып, әрі атақты Тәуке ханның билік жүргізу кезеңін "Алтын ғасырға" балаған да кезең болғанын көрсетеді. Слайд №23

"Жеті жарғы" бойынша кім сұлтанды немесе қожаны өлтірсе, оның ағайындары өлген адамның туысқандарына жеті адам үшін құн төлеген. Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда оған өлім жазасы кесіліп, оны ешбір құнмен қүтқара алмайтын болған. Ал, өзіне-өзі кол салғандар болса, олар басқа өлгендер-мен бірге жерленбеген. Міне, осындай заңдылықтардың қалыптасуы Тэуке ханның хандық құрған кезін "Алтын ғасырға" теңейді. Абай Құнанбаевтың "Бұл билік деғен біздің қазақ ішінде әрбір саиланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы "Қасым ханның қасқа жолын", "Есім ханның ескі жолын", әз Тәукенің "Жеті жарғысын" білмек керек", - деп айтуы Ресей патшалығының қазақтарға таңған жолының дүрыс еместігін, билерді еш уақытта да сайлап қоюға болмайтындығын көрсетеді.

Патшалық Ресей отары болғанға дейін қазақ қоғамында жазба түрдегі құқық болмағанына қарамай, үлт өмірінде әдет-ғұрыптық (адат) құқықтық жүйе мейлінше жақсы дамып, ол - әлеуметтік-реттеу және басқарымдық құрылымда ерекше орын алды. Әдет-ғұрып құқығы өзінің ежелгілігіне қарамай белгілі бір кезеңдерде өзгертіліп-толықтырылып отырылды. Соған қарамай сандаған ғасырлар бойы негізгі құқықтық институт ретінде оған айтарлықтай өзгертулер енгізілген емес. Осы тұрғыда алғанда ол патриархальдық-феодалдық қоғамдық және саяси қатынасты реттейтін құрал ғана болып қалмай, казақтың болмыс-бітімін қорғап-қолдайтын бірден-бір қуатты кушке ие негіз көзі еді. Қазақ әдет-ғұрып құқығын зерттеп-зерделемей, оның қазан төңкерісіне дейінгі тыныс-тіршілігін, тұрмыс-салтын, өмірге көзқарасы мен тарихи қалыптасуын сипаттау мүмкін емес. Слайд №24

Ол 1917 жылға дейін патшалық Ресей отарлауы арқасындағы қарым-қатынастардан орыс заңының қазақ даласы-на етенелей енгеніне қарамай өз күшін бірде элсіреткен емес. Оның күні кешеге дейін, яғни тэуелсіздік алған мезгіл аралығы уақытында жалпы теориялық жағынан терең оқытылмағаны да жасырын емес. Құқықтанушылар әдет-ғұрып құқығын тек құқықкезі ғана деп талдап-талқылайды. Бұл дұрыс емес. Қазақтың әдет-ғұрып құқығын тарихи этнографиялық тұрғыда зерттеп-зерделеп қана қоймай, оны жүйеге түсірілген норма ретінде зерттеп-зерделеу керек. Сонымен бірге элеуметтік-нормалардың табиғи даму арқылы тәрбиелік мән-мағына жағынан да даму процесіне барынша назар аударылуы тиіс. Қазақтардың әдет-ғұрып құқығы негізінің козі ауызша салт-дәстүр - адат болып есептелінеді. Ол әлем халқы тарихы құқығының бөлінбес бір бөлшегі ретінде қарауға толық құқыгымыз бар. Қазақстандағы дәстүрлі құқық нормаларын зерттеп-зерделеу бүкілэлемдік тарихи процестің заңдылығына үлес болып қосылатыны анық. Ойткені, әр түрлі халықтардың әдет-ғұрып нормаларының бір-бірімен ұқсап жатуы, яғни элеуметтік-экономикалық, жағрафия-лық және басқа да жағдайларының үндесіп, езді-өзін толық-тыруы да соның айғағы. Оған адамдар қарым-қатынасындағы заңдық нормаларды баска да қоғамдық құбылыстармен байла-ныстырсақ, онда қазақ әдет-ғұрып салтының қыр-сыры ашыла түседі.

Қазақ әдет-ғұрып құқығын талдап-талқылау үшін алдымен біз адат терминінің қайдан шыққанына және мән-мағынасына үңілуге тиіспіз. Ол Шығыс халықтарында салт-дәстүр мен әдетгерді немесе қарым-қатынас құқығын сақтайтын қоғамдық дәстүр күшінің бірлігін көрсетеді. Бұл туралы ғалымдар әр түрлі болжамдар айтып жатады. Жалпы, адат -әдет-ғұрып, салт-дәстүрді көрсететін араб сөзі. Қазақ қоғамының экономикалық және мәдени даму проңесіие сай бул форма ұлттың қалыптасу кезеңдерінің айнасы дегендей боларлық. Қазақ хандары ұлттың әдет-гұрпын сан рет өзгертуге тырысып, оны билеуші тап өкілдеріне лайықтап жасамақшы да болған еді. Тарихи кұжаттар деректеріне назар аударсақ, Хақназар хан (1538-1580) және Есім хан (1598-1628) билеген кезеңдерде қазақтың әдет-ғұрып салтына едәуір мемлекеттік дәреже (статус) берілгені белгілі. Ал, Тэуке хан кезіндегі (1680-1718) кұжатта: "хан Тәуке Күлтөбеде жеті биді жиыап, Қасым және Есім ханнан қалган ескі әдет-ғұрыптардың басын біріктірген... Сөйтіп олардан жаңа Жеті жарғы аталатын құқықтық-зацдық әдет-ғұрып жүйесін қалыптастырды", -деп көрсетіледі. Слайд №25

"Жеті жарғы" нормалары қазақтың әлеуметтік теңсіздігі принциптеріне негізделіп жасалды. Одан сол кездегі экономикалық және саяси жағдайдың қаншалықты болғандығын байқауға болады. Жеті жарғы және әдет-ғұрып құқық норма-лары би-сұлтандардың және хандардың төрелік ету қызметі барысында жаңарып-толықтырылып отырды. Билер шешімі (бидің билігі) күнделікті әдет-ғұрып құқық нормаларына енді. Ол тергеуші би қызметіндегі іс-әрекеттер мен жағдайларға және қабылданған шешімдерге орай Ереже деп аталды. Ереже негізгі қағида есебінде саналып, құқықтың көзі болды. Оның құқық-тық-материалдық жаңа түрі де өмірге келді. Қазақ билері бұл тұста мұсылмандық-шариғат жолын да қолданып отырған.

Қазақ әдет-ғұрып заңдарының үлкен ерекшеліктерінің бірі -барымта институтының сақталуы. Оның негізгі қағидасы біреу екінші біреуге құн не айыбын төлемеген жағдайда бір-бірінің мал-мүліктерін алып кету еді. Көшпелі қазақ сахарасына мұсыл-мандық-исламның енуі шариғаттың тарауына үлкен септігін тигізіп, қазақтың әдет-ғұрпына едәуір ерекшеліктер енгізді.

Қазақ әдет-ғұрып құқығының көзі болып: а) әдет (адат); б) билер сотының тәжірибесі; в) билер съезіндегі ережелер болып есептелді. Әдет-ғұрыптың салт-дәстүрлері белгілі бір идеолог-тар, ақсақалдар арқылы ауызша тарайтын. Оның өзіндік ресми және бейресми нысандары болды. Ресми нысандары көп жағдайда билер билігі мен шешілген іс-әрекеттердің көрінісі болып табылды. Билер өздеріне дейінгі Майқы би секілді билерден қалған дәстүрге жүгінді.

Меншік және міндеттемелік құқық. Қазақ құқығындағы меншік қатынастары XIX ғасырға дейін ру және қоғам, қазақ хандары мен билері меншігіндегі әдет-ғұрып құқығы арқылы анықталды. Мысалы, жайлаулар формальды-заңды түрде жерге ие адамдардың меншігі ретінде саналды. Ал, XVIII гасырдан бастап кейбір қыстаулар феодалдардың жеке меншігіне көшті. Кең байтақ кеңістікте көшіп жүретін малшылардың жерге қатынасы екі түрде дамыды. Бірінші жайлауларды иелену құқы және екіншісі бос немесе иесі жоқ жайлауларды басып алу. Хандар, ханның руластары ең құнарлы жерлерді иеленді (сұлтандар, билер, ру басшылары, ауыл ақсақалдары). Қазақтың әдет-ғұрып күқығында кейбір дау-дамайлар төмендегідей шешілді. Егер жерге екі адам таласса, оның бірі сүлтан, екіншісі жай қазақ болса, онда жер оның алдыңгысына берілді. Ендігі бір жағдайда жерге таласушылардың бірі би, екіншісі бір рудағы ақсақал болса, онда ол жер соңғысына бұйырды. Ал, жерге таласушылардың екеуі де қарапайым адамдар болса, онда ол жер әлгі екеудің үлкеніне бүйырды. Меншіктің екі түрі болды. Оның біріншісі - мал, екіншісі - мүлік деп аталды. Малға таңба салынды. Жеке меншік мал жеке меншіктің негізгі объектісі болып саналады. Оған жасалатын қылмыстың ең басты қатерлісі - барымта. Ал жермен айналысатын Жетісу және Сырдария өңірінде феодал-дар меншігінде қүдықтар және сирек кездесетін су көздері болды. Слайд №26

Жерді жеке меншікке бёру Бөкей ордасында (1801 жылы құрылған) болды. Мұнда ханның жарлыгымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөлшерде жер таратылды.

Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға қалдыру туралы құқықгар ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.

Жер мен қатар жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын мекендер де қоғамдық меншік болып есептелді.

Жерден табылған қазына-байлық оны кім тапса, соның меншігі болып табылады. Қазақ даласында ескі обалардан қазына байлық іздеген оқиғалар көп болған.

Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру, куәлердің алдында келісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.

Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін кепілдік береді. Қарызға алушы қарызын өтей алмағанда кепіл болған адам өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбіне осы кұзден келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мұндай келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.

Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды.

Қарызға алған малдың өтемі төлімен қоса қайтарылатын. Адат бойынша карыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол рудың, ауылдың адамдары қайтаруга тиіс болды.

МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

Отбасына қатысты міндеттемелер: өзара келісім арқылы жұптасу, бір-біріне адал болу, ері тамақ, киім-кешекпен қамтамасыз ету, үй ішін тәртіппен ұстау, құдаласу, қалың мал, көп әйел алу, некелесу, қыз алып қашу, әмеңгерлік, енші беру, барымта, мұра жіне мұрагерлік, бала асырап алу, қара шаңырақ;

Туысқандар арасында: қиыншылық жағдайында көмектесу, өлгенде жерлеу міндет;

Қоғам мүшелеріне: мәміле-уәдеге берік болу міндет, Отанын қорғауға міндет;

Ислам діні арқылы енген міндеттер: бес уақыт намаз оқу, ораза ұстау, зекет бекіту міндет Слайд №27

Сатып алу - сату институты

Екі тарап та өзара келісім беруі керек;

Келісуші екі тарап та кәмелетке толған болулары шарт;

Келісуші екі тараптың да ақыл-есі дұрыс болуы тиіс;

Келісушілердің өзін-өзі игеру құқығына ие болу керек;

Негізгі ережелері:

Сатушының сатылатын заты өз меншігі болуы тиіс;

Сатылған затты сатушы сатып алушыға қолма-қол беруі, ал сатып алушы қабылдап алуы қажет;

Сатылатын зат заңды ( рұқсат етілген, ұрланбаған ) болуы керек;

Сатылатын заттың сапасы жақсы, саны нақты, дәл белгілініп, анықталуы тиіс;

Бағасы дәл ( құнына лайықты ) белгіленуі қажет. Слайд №28

Қарыз міндеттеме институты

Қарыз беру және алу міндеттемесі қазақ қоғамында жиі көрініс тапқан. Қоғам болғандықтан, адамдар өзара араласып, бірінде жоқ болғанды екіншісі белгілі бір уақытқа қарызға алып пайдаланған. Қарыз беру және алу міндеттемесі көп жағдайда ауызекі, екі тараптың өзара келісімі арқылы жүзеге асқан. Қарыз беру және алу міндеттемесі бойынша:

Екі тараптың өзара келісімі:

Ақысыз, яғни, басына бас, өсімсіз, қанша мөлшерде берілсе, сол мөлшерде қайтарылуы:

Қарызға берілген заттың жойылып кетпейтін, әрі пайдалы болуы;

Қарыздың қайтарылу мерзімі;

Қарыз беру және алу міндеттемесі өзара сенімділік тұрғысында ауызекі анықталады. Слайд №29

Сақтауға беру міндеттеме институты

Сақтауға беру міндеттемесінің шарттары: ауызекі жасалынады, кейде бір куә болуы талап етіледі. Кәмелетке толмағандар, ақыл-есі бүтін еместерге затты сақтауға жол берілмейді.

Жалдау және жалдану міндеттеме институты

Көшпелі қазақ қоғамындажалдау мен жалдану міндеттемесі кең өріс алған. Себебі, рулық дәстүрдің мықтылығы өзгелердің көмегін онша қажет етпеген. Өз қажеттіліктерін әдет-ғұрып құқық жүйесінде қарастырылған “асар”, “жұртшылық”, ”өзара көмек”, т.б. институттар атқарған. Дегенмен, ішінара болса да міндеттеме құқығы бар. Оны жалдау мен жалдану институты.

Слайд №30

Тарту, сый-сияпат міндеттемесі – бір адамның екінші біреуге өз жеке меншігіндегі мал мүлкінің бір бөлігін ақысыз бері міндеттемесін айтады. Бұл – бір жақты міндеттеме болып саналады. Өсиет айту да міндеттемеге жатады. Өсиет айтылғанда кемінде оны екі адам естуі тиіс, ол ауызекі айтылады.

Сауын. Келісімнің бір түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сүтін сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде берілді. Алғашында сауын қоғамдық көмек ретінде, бірақ бірте-бірте ауқатты топтың кедейлерді өзіне қарату тәсіліне айналды. Сауын алған адам оны берген бай адамға жұмыс істеп беруі тиіс болды. Сауын алушы адам оны мезгілінде және төлімен бірге қайтарып беру міндеттемесін алған. Сауын иесі малын кез-келген уақытта қайтарып алуына құқылы болған.

Слайд №31

Жылу жинау. Жұтқа ұшыраған немесе стихиялық сипатқа ұшыраған қоғам мүшелерінің руластарының, ауылдастарының мал немесе мүліктей беретін жәрдемі. Жылу мүлкі қарыз болып есептелінбеген.

Жұртшылық. Қарызға батқан, қарызын төлей алмай жүрген қоғам мүшесіне руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі. Мұндай жағдай әркімнің басына түсуі мүмкін болғандықтан, көпшілік оған қатысатын.

Асар жасау. Қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру мақсатында жасалынған. Асар шөп шабу, құдық, арық қазу, жол салу, қыстау үйлерін тұрғызу сияқты үлкен жұмыстар атқарылған кезде жасалынады. Оған қатысушыларға еңбекақы төленбеген, тек тамақ пен кіші-гірім сый берілген.

Слайд №32

Сыбаға тарту. Бір-екі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін тарату. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты басқа да жақын адамдарына беретін.

  Аманат-мал. Бұл міндеттекерлік бойынша ауқатты, бай деп саналатын мал иесі, өзінің кедейленген руласына, ауылдасына жас төл есебінен мал бөліп беріп, оны бағып, өсіруді міндеттенеді. Бұл жағдай малды жұттан, басқа да өлім жітімнен сақтауға және кедейленген адамдарды жұмыс күшімен қамтуға мүмкіндік берді.

  Қонақасы міндеткерлігі тек қана өз туыстарының арасында ғана емес, қазақ ауылына бет түзеп келген кез келген жолаушыға қатысты. Оның мәні – жолаушы таныс болмаса да оны тегін тамақтандырып, жататын орнымен қамтамасыз етуге міндетті. Өз кезегінде жолаушы қонақжайлылық көрсетпеген адамның үстінен сотқа шағым түсіріп, ат-шапан айып талап етуге құқылы болды.

Слайд №33

Отбасы, неке қатынастары. Қазақтың сан ғасырлар, ежелгі дәуірден күні бүгінге дейінгі аралық та дамып, заманына қарай дәстүрлі түрде жалғасып келе жатқан бірден-бір әдет-ғұрпының негізі - отбасылық заңы. Қазақ отбасы туысқандық аядан шығып өзіндік шаруашылық және қоғамдық түтастығын сақтады. Мүліктік және басқа да отбасындағы талас-тартыстар сыртқа шығарылмай, сол отба-сында шешілетін.

Отбасының мүшелері еркек (әкесі), әйелі, қызы не баласы арасындағы қарым-қатынаста непзп заңдылықтар сақталды. Отбасындагы бүкіл мүліктің иесі - әкесі саналды, бірақ ол еш уақытта отбасына қысым жасау арқылы жүргізілмейтін. Әдет-ғұрыптың құқықтық нормалары отбасының және бүкіл ерлердің мүддесін қоргады. Әйел құқығы шектелді, бірақ ол үй-жайдагы мүліктерді күйеуімен тең дәрежеде иеленіп, оның агайында-рымен тығыз байланыста болды.

ХҮ-ХУШ ғасырларда қазақтар арасында отбасы және неке құқығының бастаулары, оның қалыптасқан дәстүрлі салттары мен рэсімдері болды. Отбасының басшысы - еркегі болса, әйелі үйдегі меншіктерге ерімен бірдей иелік жүргізді. Егер әйел жесір қалса, күйеуінің ағайындарымен бірге түрып, балалары ер жеткенше отбасы иелігінің құкығын алды. Қазақтың әдеттегі құқығы балаларға келгенде төмендегідей болды. Олар отбасын құрып, әкесінен өз еншісін алуға құқылы еді. Мүлік бөлісу оның әкесінің жағдайына байланысты болды. Ал, кенже баласы болса әкесінің отбасына қарау құқығына ие болатын. Қыздары-ның құқығы ұлдардың құқыгымен салыстырғанда аясы тар еді. Қыздары мұрагерлікке ие бола алмайтын. Күйеуге шықпаған кыздары ұлдарына тиесілінің жартысына ие бола алатын. Қазақтар өздерінің көшпелі өміріне байланысты әйелдерге еркіндікті мол берді. Олар өндірістік және өнеркәсіптік жұмыс-тарға белсене араласатын. Исламдағыдай қазақ әдеті көп нәрсеге кедергі жасамайтын. Қазақтар жағдайына қарай екі әйел алуга құқылы болды. Олардың біріншісін - бэйбіше десе, екіншісін -тоқал деді. Слайд №34

Тәуке ханның «Жеті Жарғы» заңында некелік қатынастар бір жүйеге түсіріліп, әлеуметтік өмірдің жаңа талаптарына сай арнайы нормалар енгізілді. Онда некеге тұрудың шарты ретінде 13 жас белгіленді. Екінші шарты – болашақ жұбайлардың жеті атаға дейінгі аралықта туыстық қатынаста болмауы.

«Жеті Жарғыда» үйленуді екі жолмен іске асыруды талап етеді:

Атастыру. Қыз бен баланың ата-аналары сәбилердің жас кезінде келісу арқылы, барлық рәсімдерді жасап, кәмелеттік жасқа толғанда үйлендіруге уәделеседі.

Айттыру. Ата-аналары тарапынан кәмелетке толған балаларына көңілдері түскен үйдің ата-аналарымен келісіп сөз байласуы арқылы іске асырылады.

Атастырылып немесе айттырылып қойылған қыз балаға ер баланың ата-аналарынан қалыңмал өткізіліп қойылатын болған. Слайд №35

«Қалыңмал» қалыңдыққа төленетін төлем. Оның мөлшері 7, 17, 37 және 47 қара мал санымен анықталды.

Ең көп тарағаны 47 болды, ол екі бөліктен тұрды:

«Басы жақсы мен аяғы жақсы». Олардың құны 9 түйе. Әрбір түйе 5 жылқыға тең келіп, қалыңмал саны 77 дейін барған.

Тұрмысы төмендер арасында «домалақ қалыңмал» жүрді. Қалыңмалы төленген қызды қалыңдық деп атайды.

Жасау – қыз баланың ата-анасынан жаңадан құрылған отбасыға берілетін барлық қозғалатын және қозғалмайтын мүлік.

Жасаудың құрамы: отау, төсек-орын, тұрмысқа қажетті мүліктер, төрт түлік мал және сәукеле.

Слайд №36

НЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ:

Қалың мал төлеп алу

Бел құда (қалың малсыз) дос отбасылар, жақсы таныстардың, құрдастардың арасындағы келісім болып табылады.

Бесік құда - ата-аналары балалары бесікте жатқан кезде құда болу туралы келісім жасайтын болған.

Карсы құда – екі ру өзара құда болып араласып, біріншісі қыз алып, екіншісі келінді болып жатады. Арада уақыт өтіп, екінші ру бірінші рудан қыз алып, бір-біріне қарсы құда болуын айтамыз.

Қыз алып қашу – қыз баланың келісімімен не келісімінсіз жүзеге асырылады.

Күш күйеу - қалыңдығының үйінде қалыңмалды өтеу үшін қайын атасының қол астында жұмыс істеген. Қалыңмалды өтеу барысында ол қайын жұртының қолында тұруға міндетті болған.

Әмеңгерлік ( левиратный брак) – күйеуі қайтыс болған жағдайда жесір әйелдің оның бауырларының біріне немесе ағайындарының біріне тұрмысқа шығуы.

Балдыз алу (сороратный) – әйелі қайтыс болған жағдайда, әйелдікке жұбайының сіңлілерінің бірін алған.

Слайд №37

Отбасы патриархалдық сипаттта болған соң некелесу мәселесін ата – аналар, негізінен әке шешетін. Олардың шешіміне қарсы болғандар қатаң жазаға ұшырайтын. Кәмелеттік жасқа толып, үйленген ұлдары бөлініп, жеке отбасын құрып, әкесінен енші ретінде малдың бір бөлігін алуға құқылы болды. Кенже баласы отбасының негізгі мұрагері болғандықтан бөлек шықпады.

Арнайы норма ретінде «Жеті Жарғыда» көп әйел алушылықтың институты бекітілген. Шариғат нормаларының талаптары бойынша ер адамға 4 әйелмен некелесуге рұқсат етілетіні белгілі. Ал «Жеті жарғы» әйел санын шектемеген, ер адамның тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларына байланысты қалыптасқан. Отбасында үлкен әйел - бәйбіше, кіші әйел – тоқал атанды.

Некені тоқтату тек ер адамның құқығы. Некені бұзуға түрлі себептер болған. Солардың бастысы әйелдің ерінің көзіне шөп салуы, еріне дұрыс қарамауы. Бірінші жағдайда ол куәлердің көрсетуімен дәлелденуі тиіс болған. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және өзіне ұрып – соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе коя алды. Слайд №38

Мұраға қалдыру жазба және ауызша өсиет тұрінде жасалды. Ауызша өсиет болғанда куәлер катыскан. Әдет-ғұрып құқығы бойынша әке мұрасына иелік ететіндер оның балалары, әйелдері, аға-інілері, жақын туыстары болды.

Мұра ретінде мал, қыстау, үй-жай, ақша және жесір калып отырған.Ер адам қартайып өлгенде, оның ұл-қыздары үйленіп, бөлініп кетсе оның мал мүлкіне енші алмаған кенже баласы ие болады.Әке жастай өліп, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, әменгерлік әдет бойынша өлген адамның жақын туыстарының бірі оның әйеліне үйленіп балаларын қамқорлығына алады да мал-мүлкіне заңды түрде иелік етеді.

Адат әке мұрасын әділ бөлуге, осы негізде балалар мен туыстар арасында алауыздық тумауға ерекше көңіл бөлген. Мұраны бөлу адатты басшылыққа альш, әрбір нақгы жағдайда қайтыс болған адамның, туыстарының, ел ақсақалдарының араласуымен жүзеге асып отырған.

Мұрагерлік құқық қыздардың құқығын қорғап отырған. Мұра бөлудің мынандай тәртібі туралы деректер бар: мұраның сегізден бір бөлігі жесірге тиесілі; он екіден бір бөлігі қайтыс болғанның әкесіне тиесілі; он екіден бір бөлігі әкенің барлық әйелдеріне тиесілі. Мұраның қалған бөлігі ұлдары мен қыздары арасында бөлінеді. Ұлдың үлесі қыздан екі есе артық болады.

Сондай-ақ мұраның бір түрі ата мұрасы деп аталды. Бұл қазақ үшін ең тиімді жол еді. Слайд №39

Қылмыс пен жаза. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының басты нормаларына қылмыстық іс-әрекет үшін жазалау сипатындағы іс-әрекеттер жатады. Қазақ құқығында қылмыстық ұғым қалыптаспаған еді. Қазақтар оны жаман іс немесе жаман қылық деп белгілеп күнәлі немесе жазықты деген айыптар тағатын. Жаза қолдану кезінде билік жүргізушілер ең алдымен қылмыскердің жасаған қылмысына қарай жаза тағайындайтын. Оның ең қатал түрі "қанға-қан - жанға-жан" приципінде жүргізілді. Бірақ ол келе-келе қазақтың тұрмыс-жағдайына байланысты өзгерді.

Қылмысты тудыратын себептер:

Жайылымдарға талас

Суғарымдарға талас

Қыстауларға талас

Құдықтарға талас

Қалың мал

Әмеңгерлік Слайд №40

ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР

Адат бойынша жауапкершілікке тартылмайтын кісі өлімдері болды. Олар: егесінің құлды өлтіруі; ерінің әйелін опасыздығы үстінде өлтіруі; ата – ананың өз баласын өлтіруі; ұры – қарақшыны қылмыс үстінде өлтіру.

МҮЛІКТІК ҚЫЛМЫСТАР

Ұрлық, тонау, басқаның мүлкін жою немесе зиян келтіру т.б. жатты.

“Жеті жарғыда” ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс делінген. Ұрлық пен кісі өлтірген адам екі жазаға тартылды.

ДІНГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР

Қазақтар мұсылман ретінде ислам дінінің қағидаларына қарсы әрекеттерді қатаң жазалады. “Жеті жарғыда” “Құдайға тіл тигізген адам (жеті адам куәлік берсе) таспен атып өлтірілген.

Қазақ қоғамында көп әйел алу, неке қию, жаназа шығару, желеу рәсімдері де шариғатпен тығыз байланысты болды. Слайд №41

Жазаның түрлері:

Өлім

Дарға асу

Аттың құйрығына байлау

Дене мүшесін кесу

Құн төлеу

“Жеті жарғыда” көрсетілген қылмыстар құрамы:

Кісі өлтіру

Ұрлық, тонау

Бүлік шығару

Әйелдің ерінің көзіне шөп салу

Денеге, мүшеге зақым келтіру

Әйелді зорлау

Әйелді алып қашу

Тәңірге тіл тигізу

Христан дініне өту Слайд №42

Қылмыс істеген адамдарды қылмыскер деп танымайды, керісінше оларды “жын соққан”, “пері соқққан қылмыс істеген адамдарды қылмыскер деп танымайды, керісінше оларды “жын соққан”, “пері соққан”, “құдай атқан” деген мағынада бағалайды, қылмыскерді “күнәһар” деген ұғыммен алмастырып қарайды.

Қылмыстық жауапқа тарту 13 жасқа толған мөлшерден басталған.

“Жеті жарғы” бойынша жазаның 3 түрі болды:

Жан жазасы

Мал жазасы

Ар жазасы Слайд №43

Жан жазасына қылмыс істеген адамға өлім жазасын кесу жатады, оны қанға қан, жанға жан прниципі негізінде іс жүзінде асырады. Өлім жазасы өте сирек қолданылды. Егер екі жақ келіскен жағдайда өлім жазасы құнмен алмастырылуға болатын. Өлім жазасы ері бар әйелді немесе бейкүнә қызды зорлаған кезде қолданылатын.

Мал жазасына істеген әрекеттерінің қауіптілігіне байланысты құн және айып төлеу, яғни қылмыскерге мүліктік айып салуды жатқызады.

Құн – біреудің қолынан қаза тапқан кісі өлімінің орнына туыстарына төлейтін мүліктік айып. Ер адамды өлтіргені үшін 1000 қой, әйелдер үшін 500 қой есебінде кінәлі адам құн төледі. Осы нормалардан басқа «Жеті Жарғы» үстеме құн төлеуді енгізген. Өнер құнына ақын, қолбасшы, палуан, би және т.б. танымал адамдардың өлімі үшін 2 адам құнын төлеу. Сүйек құнына қайтыс болған кісінің денесі туған туыстарына тимей қалған жағдайда 2 адамның құнын төлеу. Слайд №44

Айып – жаза ретінде мүлікке және жеке тұлғаға қарсы қылмыстар үшін қолданылады. Айып болса жеке адамнан немесе мүліктік қылмыс жасағандардан алынатын. Олар тоғыз-тоғызбен төленді.

Бірінші, бас тоғыз; түйе және малдың басқа түрлері

екінші орта тоғыз: ат бастаған тоғыз

үшінші, аяқ тоғыз, сиыр бастаған то

төртінші тоқал тоғыз; қойдың құрамындағы айып

бесінші, ат-шапан айып төленді.

Мысалы, ұрлық жасаған адамға ең ауыр жаза айбанаға кесіліп, ұрланған малды немесе мүлікті сол күйінде қайтарып, оның үстіне үш тоғызды төлеуге міндетті болған.

Жазаның үшінші түрі – ар жазасы.

Бұл жазаның екі түрі болды:

Масқаралау

Елден қуу

Масқаралау жазасына кесілген адамның мойнына құрым киіз, бетіне қара күйе жағады да оны сиырға немесе есекке теріс отырғызып, бүкіл ауылды аналдырады. Оны бүкіл ел, бала – шаға мазақ етеді.

Елден қуу жаза ретінде елден қуылған адам абсолюттік еркіндікпен жазаланады, яғни елден қуылған адам қоғамға мүше болу құқынан айырылады, рулық аумақ кеңестігінен қуылады. Слайд №45

Сот және сот ісін жүргізу. Сот билігін Қазақ хандығында хандар, сүлтандар және билер жүргізді. Хандар мен сүлтаңдар ең маңызды деген қылмыстық және азаматтық істерді тексеріп-тергеді. Оларға ру аралық және ауыл аралық талас-тартыс, сондай-ақ төрелер мен атақты ру басшылары арасындағы қарама-қайшылықтар жатады. Ең маңызды деген істерді хан мен сүлтандар белгілі билердің және халықтың араласуымен жүргізді. Өлім жазасын тек хан немесе сұлтандар соты шеше алатын.

Би билігі сот билігінің негізі болып саналатын. Кез келген ру басшысы би - төреші бола алмайтын. Би билік айту үшін ол қазақтың әдет-ғұрпын жақсы меңгеруі және өзін әділ би ретінде көрсетуі тиіс, Билерді ешкІм сайламаған және тағайындамаған. Би дәрежесі мұрагерлікке қалдырылмайды. Билік айту іс барысында, құқық бұзушының іс-әрекетін талдау жағдайында жүзеге асырылды. Сондықтан да би ру басшысы, сот жергілікті жердегі экімшілік биліктің рөлін атқаратын. Сот процесі арызданушының немесе жапа шегушінің өтініші бойынша өздері таңдаған биге байланысты жүргізілді. Жапа шегуші таңдаған би қылмысты істі қараудан бас тартуға құқығы жоқ болды. Істі қарауға биге сенім білдірген кезде айыпталушы да, жапа шегуші де бидің алдына отырып, ақ орамал тастайды. Осы арқылы арызданушылар сот шешіміне келісім беретінін көрсе-тетін. Куәгерлердің сотқа қатынасуын бидің күштеп жүргізуіне де құқығы болды. Куә ретінде әйелдер және арызданушы мен жауап берушінің ағайындары жүрмейді. Азаматтық істің күрделілігіне байланысты екі-үш куәге дейін тартылды. Куәгер-лер іс барысында әр түрлі себептермен істің анық-қанығын ашуға көмектеспей жатса, би ант қабылдау институтын пайдаланған. Би шешімдері ауызша шығарылды.

Процессуальдық нормалар би шешіміне қарсы болған жағдайда сүлтандар тарапынан істі қайта карауға болатын. Сот шешімдерін орындау арызданушының өзіне тапсырылды. Сондықтан да ежелгі уақытта барымта институты сот шешімін орындаудың негізі болып табылды. Барымта қазақ әдет-ғұрып зандарына ғана тән институт еді. Ол айыпкердің ағайында-рының және туған-туысқандарының малдарын айдап кетумененорындалды. Негізсіз жасалынған барымта, үрлық немесе жазық-сыз шабуыл деп саналып, құқықтық негізде жазаға тартылды. Сондай-ақ, барымта би шешімін орындау ғана емес, құқықтық айып жолын орындаудағы бірден-бір іс-әрекет болды. Ол заң ғылымында әлі толық зерттеліп бітпеген қүбылыс.

Даулар түрлері:

барымта

руаралық даулар

ауыларалық даулар

жер дауы

сұлтандар мен билік басындағылардың өлімі

сұлтандар арасындағы даулар Слайд №46

Сот процесі:

Талапкер мен жауапкер қамшыларды бидің алдына тастап, істі қарауға келісім берген.

Сот ашық түрде екі жақты, куәлерді тыңдау арқылы жүрді.

Сотқа куәлер тартылды. Әр куә би алдында ант берді.

Билер сотының шешімі ауызша түрде көпшіліктің алдында жарияланды.

Сот екі жақты «алажіпті үзу» дәстүрімен аяқталды.

Қазақ билерінің билік айтуы, іс қарауы ашық түрде, жариялылық принципі негізінде жүргізілген.

Қазақ билері дауласқан екі жақтың адамдарының өз қалаулары бойынша сайланды.

Дауласқан екі жақ билердің айтқан билігіне ризашылық білдірмесе, шағым беруге құқылы.

Билер сотында ант беру рәсімі қабылданған және қаралған барлық іс бойынша қорғаушылар қатысады. Слайд №47

Қазақ қоғамында негізінде істің қаралуы екі сатыға бөлінген: біріншісі, екі дауласқан жақ билердің істі қарауына дейін, өзара келісіп дауды шешуге қимыл әрекет жасайды. Әдеттік құқықта оны “Бітім”, “Береке”, “Салауат” деп атаған.

“Бітім” – екі жақтың өзара келісімі арқылы, сөз жүзінде даудың аяқталуы. Бітімнен кейін билерге істі қарауына құқық берілмейді. Себебі, бітімді өзара келісімді бір жақты бұзу сөзде, сертте тұрмау – жалпы ар – ожданның жоқтығының белгісі.

“Береке” – айырбас немесе сатып алу туралы сөз жүзінде шарт жасау. Өзіндік мүдделерін қанағаттандыру. Жалпы қазақтың әдеттік құқығында “береке” институты барлық келісім, шарттардың негізі болған.

“Салауат” – немесе кешірім – дауласқан екі жақтың бір – біріне талап қоюдан бас тартуы, яғни кешірім беруі. Кешірім жасау ауыл, ел, ру ақсақалдарының қатысуымен өтетін болған.

Кіші жүздің және Орта жүздің Ресейге қосылуы. Игельстром реформасы.

Ресейдінколастынаөтудінсаяси-кұкыктыкшарттарыменсалдары. Ресейимпериясыменқазақбилеушілерініңарасындажасалғанкелісімдердіңбарысындаимперияныңалдын-дағытәуелділіктіңалгашқынысаны-протекторатқалыптасты. Оныңнегізгімәні-РесейдіңқоластынакіргенҚазақстанөзініңсыртқыегемендігініңмаңыздыбөлігіненайырылып, халықаралыққатынастарды, байланыстардыдербесжүргізуқұқығынаншеттетілді. ОныңорнынаРесейпатшасыөзінетәуелдімемлекттіңмүддесінүшіншіелдіңқолсұғуынанқорғауғаміндеттенді. ОсыкезденбастапҚазақстанхалықаралыққатынастардыңсубъектісіболуқұқығынанайырылды.

ӘбілқайырханныңРесейдіңқоластынаөтуініңпротектораттықнегіздегітәуелділігініңшарттарытөмендегідейталаптарменнегізделді:

1. ҚазақстантерриториясыарқылыжүріпөтетінРесейдіңсаудакеруендерінқорғауміндетіқойылды.

2. Қымбатаңтерілерінтапсыруесебіненясаксалығынтөлеу.

3. Ресейдіңүшіншібірелменсоғысқимылынжүргізуікезіндеоғанәскерикөмекберу. РесейимпериясыөзтарапынанқазақжерінеорысадамдарыныңбасыпкіруінежолбермеугежәнеӘбілқайырдыңсыртқыжауларынақарсыкүрестеоғанкөмеккөрсетугеміндеттелді. Ресейимпериясыныңәкімшілігіқазақхандықтарыныңоныңқоластынаөтуініңқосымшашартыретінде-аманатинститутыненгізілді. Оныңнегізгімәні-ханұлдарыныңбірнешеуікезекпенРесейдіңжеріндекепілретіндеұсталып, өмірсүруітиістіболды. ПротектораттықнегіздегікелісімдеРесейимпериясыҚазақстанныңішкіістерінеараласаалмады, 1748 жылыӘбілқайырқайтысболғаннанкейінорысимператорларыоныңішкіістергеқолсұғып, хандардыресмитүрделауазымғабекітуқұкығынөзбеттеріншеқолғаалды. Бұлжағдайқазақхандыктарыныңалғашқыкездепкелісімдептәуелділікжағдаиыныңпротектораттықнысаныныңсақталмағанынкөрсетеді. Алайда, екіжактапротектораттыктәуелділіктіөздеріншетүсініп, багамдады. ҚазақбилеушілеріөзтарапынанРесейменарадағыжасалғанкелісімді. қазақмемлекетініңегемендігіншектемейтінәскериодакдепқабылдады. Сондықтан, бұлкелісімдіқазақтарғаыңғайлысәтте, кез-келгенуакыттабұзуғаболадыдепесептеді.

Дегенмен, XVIII ғасырдың 30-жылдарынанбастап, ҚазақстаннынбірбөлігіРесейимпериясыменарадағықарым-қатынастардапротектораттық - вассалдықсипатқаиеболды. Қазақхандықтарыдербесмемлекетретіндеөмірсүруінжалгастырып, бірақбарлыксырткыбайланыстарРесейимпериясыныңСыртқыістералқасыаркылыжүргізілді.

Ресейимпериясыныңқазақтардыформальдытүрдеоныңпротекторатыретіндетануы, казақжерінебіртіндеп, әскери-саясимақсаттыкөздеп, ішкерілепкіруінемүмкіндікжасады. Ресейимпериясықазақжеріндегіезініңотарлықбилігінбекітудіңәрінығайтудыңекіәдісінтаңдады, біріншісі-қазақ-орысшекарасыныңбойынжағалайәскеригарнизондарорналасатынбекіністерсалу, екіншіден - Ресейгеқарсыбағытталғанқарсылықтыбасыпжаншуүшінказақ, қалмақжәнебашқұрттарарасындағықайшылықтыпайдалану.

Осыныңнәтижесінде 1715-1745 жылдарыЕртісбойында, XVIII ғасырдың 40-жылдарыОрынбарбағытындажәнеЕсілбойындаәскерибекіністерсалынды. ОданкейінмұндайбекіністерЖайықтанКаспийтеңізінедейінгі, ЕртістенАлтайтауынадейінгіаралықтықамтып, қазақдаласынөзқоршауынаалды. БұлістелгеншараларРесейимпериясыныңбилігінеәскерибазаретіндемаңыздырольатқарып, ОрталықАзияжерінеішкерілепкіругемүмкіндікжасады.

Қазақстанныңсолтүстік-батысөңірлеріндеелдіңбасқааймақтарынақарағандапатшаәкімшілігініңықпалыкүштірекболды. Өйткені, Ресейимпериясыныңүкіметібұлаймақташекаралықбекіністерініңәскерикүшінесүйенеотырып, хандықбиліктішектеусаясатындэйектіжүргіздіжәнеқазақдаласынтолықбағындырумақсатынкөздеп, өздерініңәкімшіліккұрылымынтікелейендіругетырысты. Хандықбиліктішектеудіңнегізгіәдістерініңбіріпатшашекараәкімшілігініңхандардыңбиліктегібеделінтүсіруаркылы, олардыайналыпөтіп, Кішіжүздіңықпалдысұлтандарымен, ақсақалдарымен, рубасыларыментікелейқарым-қатынасжасауыболды.

Бұлкезеңдепатшаәкімшілігісай-ланғанхандардылауазымғабекітуқұқығынтолықезколдарынаалғанболатынжәнеосыныңбарысындабұйрықтарынмұлтіксізорындайтын, өздерінетәуелдіхандардыңбиліккекелуінежағдайжасады. Бұлсаясаттыңалғашқықадамынпатшаимпериясы 1748 жылыӘбілқайырдыңұлыНұралынықалыптасканхалық-тықсалт-дәстүрдібұзаотырып, ханлауазымынабекітуденбастағанеді. СондықтанхалықарасындабеделітөменНұралыханөзбилігінүстаптүруүшін, өзініңқорғаншысыболыпсаналатынпатшаәкімшілігініңтарапынанүнеміколдауіздеугемәжбүрболды. НұралыханісжүзіндеРесейимпериясышенеунігініңролінаткарып, Ресейбилігінеқарсышығуғаниеттенгенжекерубасы-лармен, Сұлтандардыңәрекетітерінпатшаәкімшілігінехабарлапотырдыжәнеолардыңқарсылығынбасуүшінжазалауотрядтта-рыншақыртты. Бұлжағдайхалықтыңалдындаханбилігініңбеделінтүсірді.

Хандықбиліктіәлсіретудіңтағыбірәдісіретіндепатшаимпериясыбіраймақтаекіхандыбиліккебекітуарқылықазақхалқыныңсаясибірлігінежіксалусаясатынжүргізді. Қазақдаласынөзінебагындырудыңбелсендіәдісіретіндеимпериялықбилікәртүрлісаяситоптардың (әсіресе, рубасыларменСұлтандардың) арасындағыішкітартысты, күрестібарыншақолдапөршітіпотырды. Патшаәкімшілігімұндайкикілжіңдердісырттайжітібақылауғаалдыжәнеқажеттіжағдайдатөрешілікжасап, өздерінемүдделітоптықолдапотырды.

Игельстромреформасы.Кішіжүздегіхандықбиліктіңәлсіреуі, қазақтардыңшекаралықаймақтардағыжерлердіпайда-ланудыңшектелуі, орысәскерилерініңүнеміжазалауіс-әрекеттері, XVIII ғасырдыңсонындаазаттыққозғалыстыңкөтерілуінетүрткіболды. БұлқозғалыстыңнегізгіекпініпатшаәкімшілігініңқолшоқпарыболганНұралыханғажәнеимперияныңотар-лықсаясатынқолдағанжекерубасылардыныңіс-әрекетінеқарсыбағытталғанеді. Басымкөпшілікказақрубасыларыменсұлтандарыныңханғақарсыкөңіл-күйінпайдаланаотырып, патшаәкімшілігішекаралықаймақтағыхандықбиліктімүлдемжойып, оныңорнынаРесейгетікелейбағыныштыбасқаруформасыненгізугеталпынды. Осымақсаттыкөздеп, 1785 жылыОрынборгенерал-губернаторыбаронфон-ИгельстромРесейпатшайымы-_НаКішіжүздібасқарудыңжаңажобасынүысынды, олкөпке-шікпейбекітілді. БұлжобабойыншаКішіжүзхалқыӘлімұлыБайұлы, жәнеЖетіруболыпүштармаққабөлінді. Елдіңәрбіраталғанбөлігі-құрамындатөрағасы, ықпалдырубасынаншық-канекіорынбасарыжәнеісжүргізушісібаррасправаарқылыбасқарылуғатиістіболды. Расправагенерал-губернатордыңқоластындағышекаралықсотқабағынып, оныңкүрамытөрагасыорысофицері, бесорысшенеунігіжәнесайланбалыалтықазақрубасыларыарқылыжасақталды. Игельстромныңжобасыбой-ыншарасправағажәнешекаралықсотқакеңөкілеттіктерберіліп, оларәкімшілік, сотжәнеполицейлікміндеттердіатқаруғатиістіболды. КішіжүздіңрубасыларыменСұлтандарыбасқосқансъездеелдіңәрбірбөлігінбасқаруғаағамандар (старшиндар) бекітіліп, оларшекаралықсоттықжанындаантқабылдадыжәнеоларғажалақытағайындалды. Кішіжүздехандықбилікжойылды.

АлайдаИгельстромныңрефромасыөзініңалдынақойғанмақсатынажетпеді. КүшейгеназаттыққозғалыстыңкөсеміСырымбатырбастағантоптар, расправаныңжәнешекаралықсоттықжұмысынбұзып, ісжүзіндеоныжоққашыгарыпмойындамайды. Осыныңсалдарынанхандықбиліктіжақтау-шылардыңбасымбөлігіРесейгеқарағандаХиуаменбайланысыбарҚайыптыханетіпсайлады. Соныменхандықбиліктіжою-дыңалгашқықадамықазақдаласындағышекаралықәкімшіліктіңықпалынэлсіретіп, 1789 жылыКішіжүздехандықбиліктіқайтаданкелтіругеқатыстыжаңабасқаружобасыжасалды.

1803 жылыКішіжүздіңбарлықбеделдірубасыларыОрынбор-дыңмаңындабаскосты. Бұлсъездіңнегізгімақсаты-өзараішкіқырқысты, талан-тараждытоқтатыпішкісаясиөмірдітұрақтандыруболды. Бұлсъездеәрбіррубасыөзтараптарынанантқабылдап, Айшуақханныңықпалыменоғантөмендегідейпункттеренгізілді:

1. Қазақтарменорысәкімшілігініңарасындағыбарлықдау-дамайларқазақтарөздерітаңдаған, құрамыекіорысшенеунігі-нентұратынерекшеорганныңқарауынаберілугетиісті.

2. Хандықбиліктіныгайтыл, сұлтандарменхандардыңара-сындағывассалдыққатынастардыорнату.

3. Ауқаттыауылдарменшекарамаңындагыаймақтардыто-науменайналысатынкөптегенкедейтобырларды, қауымдардыңарасынабөліпорналастырып, олардыжұмыспенқамтамасызету.

БұланттыңавторларыОрынборшекараәкімшілігіненжазалауоперациясыныңатынжамылып, қазақауылдарынтонайтынорысжәнебашқұртбарымташыларыныңіс-әрекетіінқатаңжазалаудыталапетті. СъезгеқатысушылардыңбасымболігіРесейәкімші-лігінекарсыталапқоймай, ісжүзіндеоныңбилігініңқоластын-даболуғаниетбілдірді. Сондай-ақ, ханныңбилігінежәнепатшаәкімшілігіневассалдыққатынастаболғысыкелгенрубасыларыменсұлтандарбұлАнтқақолқоюданбастартты.

Алайда, 1803 жылғысъездіңшешімдеріісжүзіндеорындалмады, РесейимпериясыныңүмітінақтамаганАйшуақханорнынаналынып, оныңорнынаЖанторетағайындалды.

Бөкей ордасының қоғамдық – саяси және құқықтық жүйесі.

Бәкей Ордасынын кұрылуы.Кіші жүздің аумағында жайы-лымдық жерлердің тарылып, шаруашылықтың құлдырауы 1801 жылы Бөкей хандығының құрылуына экеп соқтырды. 1797 жылдан бастап көп жылғы күрестің барысында қазақтар Еділ озені мен Жайыктың арасындағы жайылымдык жерлерді пайдалану кұқыгына ие болған еді. Көп кешікпей қазақтар малдарын Жай-ықтын жақ оң жағасына өткізіп жаюмен шектелмей, өздері де бұл аймаққа жаппай коныстана бастады. Бұл жағдай Ресей тарапы-нан қиын реттелетін процеске айналды. Қалыптасқан жағдайды ескере отырып, патша үкіметі 1771 жылы Жоңғарияға қашып, қалмақтардан босаған Еділ мен Жайық арасындағы бос аймактарға казақтардың қоныстануына ресми түрде рұқсат берді. Мұндағы патша империясының түпкі мақсаты - «бөліп ал да, билей бер» деген сұрқия саясатты жүзге асыру арқылы Кіші жүздің хал-қын екіге бөліп тастап, оның бір бөлігін империяның қол астында багындыруды көздеді.

Қоныс аударушылардың басшысы болып, хандық кеңестің төрагасы болған Бөкей сұлтан тағайындалды. Сонымен, патша әкімшілігінің шешімі бойынша Еділ мен Жайықтың арасында-ғы аймақта жаңа «қуыршақ» мемлекет құрылып,

1812 жылы Бөкей сұлтанға хан лауазымы берілді. Осы кезден бастап бұл аймақ Бөкей Ордасы, немесе «Ішкі Орда» деген атауға ие болды. Бөкей қайтыс болғаннан кейін 1824 жылы Орданың ханы болып, орысша жаксы білім алған, Ресейдің императторлық та-ғының билігіне шын берілген оның ұлы Жәңгір сайланды. Ол бірқатар реформалар жүргізу арқылы Бөкей Ордасын нағыз мо-нархияға айналдырды. Басқару жүйесі. Бөкей хандығын басқару үш сатылық негізде жүргізілді: 1) жалпы қадагалау жүйесі, 2) жақыннан қадагалау жүйесі, 3) жергілікті негізгі бас бас-қару жүйесі.

Жалпы қадағалау алғашында Ресей империясы-ның сыртқы істер министрі арқылы жүзеге асырылып, ал 1838 жылдан бастап бұл міндет Мемлекеттік мүлік министірлігіне берілді. Жақыннан қадағалау Орынбор әскери губернаторы мен Шекара комиссиясы арқылы жүзеге асырылды. Жергілікті негізгі басқару ханға және оның әкімшілігіне жүктелді. Ханның билігі өсиет бойынша қалдырылып, оны лауазымға орыс патшасы бекітіп отырды. Ол өзінің қолына хандықтағы барлық әкімшілік, сот және заң шығарушылық биліктерді шоғырлан-дырды. Ханның жанында оның туысқандарынан іріктелген, беделді сұлтандардан тұратын бейресми билік органы құрыл-ды. Сұлтандар кенесінін басында тек кеңесшілік функциясын атқаратын аға сұлтан тұрды. Одан басқа ханның қасында ірі рулық бірлестіктерінен жасақталған, 12-биден құралған билер кенесі құрылды. Билер құқық шығармашылық ынтасына ие бо-лып, ханның кеңесшілері болып есептелді.

Ханның жанында кеңсе кұрылып, ол екі бөлімнен тұрды: а) негізгі (орыс) кеңсесі; б) татар кеңесі. Негізгі кеңсеге арнайы басқарушы тағайындалып, оның құрамы арнайы тергеушіден, іс жүргізушіден, аудармашы мен хатшыдан тұрды. Сонымен бірге хандықтың басқару жүйесінде рухани және сот істерімен айналы-сатын сарай ақыны лауазымы бекітілді.

Тауар-ақша қатынастарының дамуы базар сұлтандары инсти-тутының қалыптасуына ықпал жасады, хан оларды ірі жәрмең-ке және сауда пункттеріне үнемі жіберіп тұрды. Ханның арнайы тапсырмаларын орындайтын есаулдар ірі ру бірлестіктерінің ағамандары арасынан тағайындалды. Хандықтың жеке бөліктерінің басқарушылары мен қауымдардың арасын тұрақты байланыста ұстау мақсатында хабаршылар инситуты құрылды.

Жергілікті билік өз аймақтарында ханның қаржылық және жерге қатысты саясатын жүргізіп, салықжинайтын, ханның және патша әкімші-лігінің өкімдерін қамтамасыз ететін, ханның шешімімен тікелей тағайындалатын ірі ру бірлестіктерінің басшылары сұлтан-баскарушылары арқылы жүзеге асырылды. Әрбір ру бірлестігінің бө-лімін хан тағайындаған ағамамандар басқарады. Оларды жарғы ағамамандары деп атады.

Бөкей ордасының шекаралық бөлігінде депутаттар лауазымы белгіленіп, олар төмендегідей міндеттерді атқарады: қазақтардың өз бетімен шекарадан өтуіне жол бермеу, орыстың шекаралық әкімшілігінің өкілдері жүргізетін тергеу істеріне қатысу, өз аймақтарында күдіктілерді іздестіру, ханның тапсырмасы бойынша сот істерін талдау.

Аумактық-әкімшілік бөлінісі.Бөкей Ордасының аймағы Ре-сей империясының меншігі болып есептелді, алайда іс жүзінде шекаралық үкімет оның ішкі істеріне араласпады. Алғашында хандық әскери-жария (потестарлық) билігі бар бірлестіктерден тұрды, кейіннен хандардың жүргізген реформаларына байланыс-ты конеден келе жатқан «рулар» атауы сақталып, жеке әкімшілік бірлестіктерге айналды. XIXғасырдың 30-шы жылдарында Бөкей Ордасы 12-рудан құралды. Әрбір рулық қауым оз кезегінде старшиндықтарға бөлінді, XIX40-шы жылдары олардың саны 200-ге жетті. Одан басқа 10-шекаралық учаскілер болды. Салык жүйесі. Хан билігінің біртіндеп нығаюына қарай Бокей Ор-дасында салық жүйесі реформаланып, ескі салықтар озгертіліп жаңа салықтар енгізілді. Салықтың негізгі түрі зекет есептеліп, ол малдың 40/1 болігінің колемін кұрады. Мэселен, 5-бас түйеден 1-қой, 46-бас түйеден -1 бас торт жасар түйе салық ретінде алынды. Жылқы малының зекеті оның 40/1 бөлігінің құнын құ-рап, 30-рублге 1 -жылқы есебінде алынды. Салықтың келесі түрі -согым болды, ол ханның отбасына қыс кезінде етпен қамтамасыз етуте қатысты міндеткерлік болды. Қосымша салық ретінде әрбір шаруашылық ханның малын қамтамасыз ету үшін бір үймек шеп,хабаршылардың қызметіне әрбір қауымдастық 128 рубль беріп отырды.

Кұкык жүйесі.Бөкей Ордасының құқығында Ресей құқықтық жүйесінің ықпалымен біршама өзгерістер байқалды. Мәселен, сатқындық, үкіметке бағынбау, шет елге қашу, кісі өлтіру, жалған ақша жасау, мемлекеттің және қоғамның мүлкін ұрлау, өрт қою, тонау, барымта және 30 рублге дейінгі ұрлық жасау әрекетітері, қылмыстың іс ретінде танылып, олар Оралдагы әскери сотта және Орынбор шекаралық комиссиясында Ресей империясының жалпы қылмыстық заңдарының нормалары бойынша жауапқа тар-тылды. Құрамына сарай ақыны кіретін ханның өз сотынан басқа, хан тагайындаган сұлтан-басқарушылар мен билерден құралған жергілікті соттар болды. Жергілікті және хан соттары әдет-ғұрып құқыгы мен шариғат нормаларын басшылыққа алды, алайда хан белсенді түрде құқықтық шығармашылықпен айналысып, билерді кірістіре отырып, қаралатын істер бойынша жаңа заң ережеле-рін шығарып отырды.